Constructieve veiligheid en bouwcontracten Taken en verantwoordelijkheden bij verschillende contractvormen 1 Conform de voorstellen van het programma Veiligheid in de Bouw, is de coördinerend constructeur eindverantwoordelijk voor het borgen van de constructieve veiligheid 1 58? CEMENT 7 20 22 In dit artikel wordt de invloed van de bouworganisatievorm met bijbehorende contractvorm op het borgen van de constructieve veiligheid nader beschouwd en worden aanbevelingen gegeven ter verbetering van de construc- tieve veiligheid. Dit artikel geeft de hui- dige stand van zaken binnen de woning- en utiliteitsbouw weer en waar relevant worden de verbetervoorstellen vanuit het programma Veiligheid in de Bouw vermeld. Bouwfasering In de woning- en utiliteitsbouw wordt meest- al gewerkt met de bouwfasering conform de standaardtaakbeschrijving DNR-STB 2014. Hierin worden onderstaande fasen onder- scheiden waarin constructeurs actief zijn: Structuurontwerp (SO): het verkennen van de constructieve opzet (principes van de hoofddraagstructuur); Voorontwerp (VO): het ontwerp van de hoofdopzet van de draagconstructie, inclu- sief voorlopige materiaalkeuze en globale dimensionering; Definitief Ontwerp (DO): het uitwerken van de definitieve hoofdopzet van de draagcon- structies, inclusief ontwerpberekeningen; Technisch Ontwerp (TO): het uitwerken van het constructief ontwerp en het maken van de constructieve hoofdberekeningen; Uitvoeringsgereed Ontwerp (UO): het maken van constructieve werktekeningen, het ver- zorgen en/of technisch coördineren van de (detail)engineering van (deel)constructies en het controleren van uitwerkingen van derden; Uitvoering/Directievoering (UD): het onder- steunen van directie en toezicht op het gebied van constructies. De SO-, VO- en DO-fase zijn de ontwerpfasen en de TO- en UO-fase zijn de engineerings- fasen (technische uitwerking). Uitvoering en directievoering (UD) behoren tot de realisatie- fase. Vaak wordt na de DO-fase de Omge- vingsvergunning aangevraagd. Dit kan ech- ter ook na de TO-fase. De aanvrager van de Omgevingsvergunning is wettelijk verant- woordelijk voor de constructieve veiligheid van het bouwwerk. Dit kan de opdrachtge- ver zijn of de opdrachtnemer. Ook als de opdrachtgever de vergunning aanvraagt, worden de taken die bij de aanvraag horen, regelmatig volledig gedelegeerd aan de op- drachtnemer. Maar ook dan is de aanvrager verantwoordelijk en aansprakelijk dat het bouwwerk voldoet aan de eisen uit het Bouwbesluit, veilig is uitgewerkt en wordt uitgevoerd conform de verleende vergunning. Indien de opdrachtgever de Omgevingsver- gunning aanvraagt, is het dus noodzakelijk dat hij toetst en controleert dat het ontwerp en de realisatie goed worden uitgevoerd in overeenstemming met de wettelijke eisen en de verleende vergunning. Typen constructeurs Tijdens het bouwproces zijn een aantal typen constructeurs actief. We onderscheiden IR. RENÉ STERKEN RO Hoofd Ontwerp & Engineering BAM Advies & Engineering auteur Sinds jaar en dag worden naast de traditionele bouwcontracten, waarbij het bouwbedrijf het project alleen bouwt en de opdrachtgever aangeeft wat er moet worden gebouwd, allerlei geïntegreerde contractvormen toegepast. Deze contracten zijn de reden dat er een splitsing is geïntroduceerd tussen de ontwerpend constructeur en de coördinerend constructeur. Bij deze bouworganisatievorm doen zich een aantal vragen voor die van belang zijn voor het borgen van de constructieve veiligheid: wie is ontwerpverantwoordelijk, wie is de aanvrager van de omgevingsvergunning, welke typen constructeurs zijn actief en wat is de rolverdeling? CEMENT 7 2022 ?59 RolOmschrijving Adviseur die het c\aonstructief ontwerp maa\ft en lid is \avan het ontwerpteam Adviseur die in de\a fase van Technisch Ontwerp en\bof Uitvoeringsgereed Ontwerp de (detail-)engineering en de detailuitwer\fingen van deelconstructeurs inhoudelij\f toetst en de constr\auctieve samenhang bewaa\ft Constructeur die de detailengineering van (een) deelconstructie(s) (in het wer\f gestort beton, prefab beton, staal, hout, glas) verzorgt en doorgaans wordt ingescha\feld door de leverancier(s) van die deelconstruc\atie(s) Functionaris van het uitvoerend bouwbedrijf di\ae verantwoordelij\f is voor de procesmatige coördinatie en sturing van de detailengineering door\a de leveranciers van deelconstructies Adviseur die in op\adracht van OG of ON het ontwerp van de ontwerpend constructeur en\bof de engineering van de coördinerend constructeur toetst op de aspecten ten aanzien van constructieve veiligheid Ontwerpend constructeur Coördinerend constructeur Deelconstructeur Toetsend constructeur \fngineeringscoördinator TO UO Realisatie DO VO SO Design & Build contract Engineering & Build contract Traditioneel contract "Oude" Hoofdconstructeur Ontwerpend constructeur Coördinerend constructeur Deelconstructeur(s)Engineeringscoördinator er vier en daarnaast een engineering coördi- nator (fig. 2). In elke projectfase is er één partij eind verantwoordelijk voor het borgen van de constructieve veiligheid. In de ont - werpfasen (SO, VO en DO) is dit de ontwer- pend constructeur en in de engineering- en r ealisatiefasen (TO, UO en realisatie) is dit de coördinerend constructeur. De deelcon - structeurs zijn normaal gesproken actief tijdens de detailengineering in de UO-fase, maar kunnen bij een Design & Build (D&B)- of Engineer & Build (E&B)-contract ook als adviseur eerder in de TO-fase worden inge - schakeld. Een speciale vermelding verdient de coördi- nerend constructeur, aangezien zijn rol als technisch regisseur in de TO- en UO-fase essentieel is voor het borgen van de construc- tieve veiligheid. Conform de voorstellen van het programma Veiligheid in de Bouw, is de coördinerend constructeur eindverantwoor- delijk voor het borgen van de constructieve veiligheid (incl. bouwkundige en complexe hulpconstructies) en: is als technisch regisseur belast met het bewaken van de constructieve samenhang; organiseert het proces van risicobeheer- sing en professionele tegenspraak; is verantwoordelijk voor de toetsing van alle documenten van deelconstructeurs. De wijze van toetsing wordt zodanig bepaald dat de resultaatverplichting gedragen kan worden (volledige of risico gestuurde con- trole); beoordeelt werkplannen en bouwmetho- dieken die van invloed zijn op de construc- tieve veiligheid; wordt geselecteerd op basis van referentie- projecten, kwalificatie medewerkers en het kwaliteitssysteem; is betrokken bij de selectie van de deelcon- structeurs en heeft mandaat/kan escaleren wanneer hun werk niet voldoet; is als adviseur voor constructieve zaken ge- delegeerd aanspreekpunt voor het be voegd gezag en/of de private kwaliteitsborger. De projectfasen waarin de diverse construc- teurs actief zijn, is weergegeven in figuur 3. 2 Typen constructeurs volgens het Kennisportaal Constructieve Veiligheid 3 Typen constructeurs in de bouwfasering ARTIKELENSERIE 'BORGEN CONSTRUCTIEVE VEILIGHEID' Dit artikel is het vierde in de artikelen- serie 'Borgen constructieve veiligheid' die Cement in samenwerking met VNconstructeurs in 2022 en 2023 publi- ceert. In de artikelenreeks wordt de manier belicht waarop procesverbete- ringen moeten leiden tot meer construc- tieve veiligheid. De artikelen zijn online te raadplegen op www.cementonline.nl/ serie-borgen-constructieve-veiligheid. 2 3 60? CEMENT 7 20 22 Contractvormen Eenvoudig gesteld, worden in een bouwcon- tract de contractuele afspraken juridisch v astgelegd die tussen opdrachtgever en op - drachtnemer (meestal bouwbedrijf/aanne- mer) worden gemaakt. De onderliggende bou worganisatie- of samenwerkingsvorm bepaalt de wijze waarop de rollen, taken, verantwoordelijkheden, bevoegdheden en risico's van de verschillende participanten w orden verdeeld. Het belangrijk ste onder- scheid is de verantwoordelijkheidsverdeling: w elke partij, opdrachtgever of opdrachtnemer is verantwoordelijk voor bepaalde aspecten van de bouwopgave. Van belang hierbij is de eerder vermelde fasering van het bouwpro - ces, de invloed die de opdrachtgever wil be- houden bij ontwerp en realisatie, de relatie tussen ontw erp en uitvoering en het tijdstip waarop partijen deel gaan nemen aan het bouwproces. Het gaat te ver om alle bouwcontact- vormen inhoudelijk te behandelen. Daarom beperken we ons tot de vier meest voorko- mende contractvormen voor ontwerp en realisatie, namelijk Traditioneel, Bouwteam, Engineer & Build (E&B) en Design & Build (D&B). Het Traditioneel en Bouwteam-con- tract vallen onder de zogenaamde 'traditio- nele' contracten, terwijl het E&B- en D&B- contract vallen onder de zogenoemde 'geïn- tegreerde' contracten. Het grootste verschil bij deze contractvormen is de mate waarin het ontwerp is uitgewerkt bij het contracte- ren van de opdrachtnemer (fig. 4). Traditioneel en Bouwteam-model? Bij het Traditioneel en Bouwteam-model is er een strikte en volgordelijke scheiding tussen ontwerp en realisatie. Het Bouwteam-model is een traditioneel contract waarbij de op- drachtnemer specifieke bouwbedrijf gebon- den kennis inbrengt in de ontwerpfase en tijdens de technische engineering (bouw- methodiek, uitvoeringstechniek, maakbaar- heid, planning, kostendeskundigheid, etc.). In een vroegtijdig stadium wordt een bouw- teamovereenkomst gesloten, resulterend in een realisatieovereenkomst. In het algemeen worden bij deze twee contractvormen de ontwerpend en coördi- nerend constructeur (meestal één en het- zelfde bureau) gecontracteerd door de op- drachtgever. Het contractmoment met de opdrachtnemer is na de TO-fase. De invloed van de opdrachtgever is bij deze contract- vormen het grootst. Een belangrijk punt is dat het niet raadzaam is om bij een Traditioneel of een Bouwteam-contract, waarbij het TO wordt aangeleverd door de opdrachtgever, in de UO- en realisatiefase de coördinerend con- structeur te laten leveren door de opdracht- nemer. Dit is onwenselijk vanwege de grote informatieachterstand die bij overname in een zeer laat stadium optreedt ten opzichte van de ontwerpend/coördinerend construc- teur van de opdrachtgever. Engineer & Build (E&B)? Bij het E&B-contract is er één contract voor de technische uitwer - king (engineering) en de realisatie. Voor de TO- en U O-fase en realisatie wordt de op - drachtnemer, inclusief de engineering, ge - contracteerd. Bij een zuiver E&B-contract blijft de ontw erpverantwoordelijkheid bij de opdrachtgever, maar dit hoeft niet. Aan een E&B-contract kan eventueel een Bouwteam- overeenkomst voorafgaan. De ontwerpend constructeur wordt gecontracteerd door 4 Rolverdeling opdrachtgever/opdrachtnemer (aannemer) De coördinerend constructeur is als technisch regisseur in de TO- en UO-fase essentieel voor het borgen van de constructieve veiligheid 4 CEMENT 7 2022 ?61 VerantwoordelijkAdviserend Fasen Traditioneel contractBouwteamEngineer & Build Design & Build Subfase / acriviteit Opdrachtgever Opdrachtnemer Opdrachtgever Realisatieovereenkomst RealisatieovereenkomstBouwteamovereenkomst ContractmomentContractmoment Opdrachtnemer Opdrachtgever Opdrachtnemer Opdrachtgever Opdrachtnemer Hoofdfase Programma Ontwerp Engineering Realisatie Initiatief Haalbaarheidsanalyse Projectde?nitie Structuurontwerp Voorontwerp De?nitief ontwerp Technisch ontwerp/bestek Uitvoeringsgereed ontwerp Productietekeningen Werkvoorbereiding Toezicht Uitvoering Oplevering de opdrachtgever, terwijl de coördinerend constructeur gecontracteerd wordt door de opdrachtnemer. Vaak zijn dit verschillende bureaus en is er sprake van overdracht van r ollen, taken en verantwoordelijkheden. Een goede overdracht van documenten en infor - matie in een overdrachtsdocument is van be - lang om de verdere uitwerking door de coör- dinerend constructeur goed te laten verlopen. Dit overdrachtsdocument moet com- pleet en kwalitatief goed zijn en wordt door de coördinerend constructeur gecontroleerd en geaccepteerd (fig. 5). Voor de benodigde inhoud van het overdrachtsdocument wordt onder andere verwezen naar het Kennispor- taal Constructieve Veiligheid (www.kpcv.nl) en/of de BRL5022. Afhankelijk van de com- plexiteit van het werk kan de opdrachtgever ervoor kiezen de stukken van de coördine- rend constructeur te (laten) toetsen, bijvoor- beeld door de oorspronkelijke ontwerpend constructeur. Design & Build (D&B)? Het D&B-model is een volledig geïntegreerde contractvorm voor ontwerp, technische uitwerking (enginee- ring) en realisatie. De opdrachtnemer wordt gecontracteerd voor de fasen (VO), DO, TO en realisatie. De ontwerpend en coördine- rend constructeur worden gecontracteerd door de opdrachtnemer. Meestal is dit één en hetzelfde bureau. De ontwerpverant- woordelijkheid ligt dus bij de opdrachtne- mer. De opdrachtgever kan zijn gewenste betrokkenheid sturen op basis van vast te leggen acceptatie- en toetsingsmomenten. Mengvormen? Van zuivere contractvormen zoals bovenstaand beschreven, is zelden sprake. Er zijn namelijk legio mogelijkheden om verantwoordelijkheden te verdelen en daarom worden vaak projectspecifieke afwe - gingen gemaakt. Voor veel afzonderlijke aspecten of onderdelen kan de verantwoor - delijkheid worden verschoven van opdracht- gever naar opdrachtnemer en vice versa. Indien op onderdelen wordt gevarieerd in de v erantwoordelijkheidsverdeling, ontstaan mengvormen of zogenaamde hybride con - tracten. Uiteindelijk zal het eindresultaat de 5 Bij Engineer & Build contracteert de opdrachtgever de ontwerpend constructeur en de opdrachtnemer de coördinerend constructeur 5 Engineering & Build-contract volgens het Kennisportaal Constructieve Veiligheid 62? CEMENT 7 20 22 Enginerng & Dee lSubs DelSubs D elSubs B - 0 0 0 0 0 D ee l nstrSubs Voor D 012Eni 019Fe O U ed O U O c 019Fef C e ail/duc Eo d OFunc 019Fo el ED il/ duc er C = C o E lij Ghni TO Aanvrager Omgevings- vergunning Overname ontwerpverant- woordeli\fkheid Ontwerpend Constru\bteur* Coördinerend Constru\bteur Ontwerp van de opdra\bhtgever Algemene voorwaarden 1 Traditioneel 2 Bouwteam 3a Engineer & Build 3b Engineer & Build 3\b Engineer & Build 4a Design & Build 4b Design & Build 5 PPS 6 Turnkey UAV UAV UAV UAV/UAV-GC UAV-GC UAV-GC UAV-GCGeen koopcontract TO TO TO DO DO VO Geen/\fO Geen Geen OG OG OG OG OG ON ON ON ON Nee Nee Nee Nee Ja Ja n.\b.t. (ON) n.\b.t. (ON) n.\b.t. (ON) OG OG OG OG OG ON ON ON ON OG OG OG ON ON ON ON ON ON  Voor alle CC3-werken is de aanbe\beling om een 'onafhankelijke' constructeur in te schakelen die risico toetst. Deze partij wordt in ge\bal 1 t/m 3b gecontacteerd door OG en in ge\bal 3c t/m 6 door ON. 6 (Constructieve) verantwoordelijkheden per contractvorm volgens het Kennisportaal Constructieve Veiligheid meeste kenmerken vertonen van een hoofd - vorm en wordt dat etiket op het contract ge- plakt. Hier schuilt echter het gevaar dat men v oor onderdelen op het verkeerde been wordt gezet. Voor het zeer helder vastleggen van de taken en verantwoordelijkheden van de div erse participanten, met name de con - structeurs, is dan extra aandacht nodig. Kern blijft het uitg angspunt van het Programma Veiligheid in de Bouw, namelijk dat er in elke fase slechts één constructeur eindverant - woordelijk is voor de constructieve veiligheid. (Constructieve) verantwoorde- lijkheden per contractvorm In figuur 6 is de constructieve ontwerp- en engineeringsverantwoordelijkheid vastge- legd per contractvorm. In dit figuur staat OG voor Opdrachtgever en ON voor Opdracht- nemer (meestal bouwbedrijf/aannemer). Zoals eerder vermeld, is bij contract- vorm 1, 2 en 3a normaal gesproken weinig discussie o ver het contracteren van de ont - werpend en coördinerend constructeur. Dit is bij voorkeur één en hetzelfde bureau. Dit bur eau wordt gecontracteerd door de op - drachtgever. Ook bij contractvorm 4a, 4b, 5 en 6 is dit bij voorkeur één bureau, die in dit geval wordt gecontracteerd door de opdracht - nemer. Blijft over Engineer & Build-contract, w aarbij de opdrachtnemer het TO maakt (contract 3b en 3c). De opdrachtgever con - tracteert bij deze vorm de ontwerpend con - structeur en de opdrachtnemer contracteert de coör dinerend constructeur. Natuurlijk kan de opdrachtnemer doorgaan met de ontwer - pend constructeur als coördinerend construc- teur, maar hij kan ook kiezen voor zijn eigen bur eau of een ander uitwerkend bureau. Over de beste keuze zijn de meningen verdeeld. Bij de voorstanders van één en het- zelfde bureau weegt het argument van geen kennis- en informatieverlies bij de over- dracht zeer zwaar. Daarentegen zeggen de voorstanders van splitsing dat ze zelf het beste bureau voor de job kunnen kiezen en er een onafhankelijke toets van het ontwerp plaatsvindt bij de overdracht. Je zou dus kunnen stellen dat bij de keuze voor één bu- reau extra aandacht moet worden besteed aan de 'onafhankelijke' interne toetsing en controle (voorkomen tunnelvisie) en bij de keuze voor splitsing extra aandacht moet worden besteed aan de informatieoverdracht en controle van het ontwerp. Als aan deze voorwaarden wordt voldaan zijn beide opties mogelijk en is er geen voorkeur. Voor contractvorm 3b en 3c, waarbij de opdrachtgever de Omgevingsvergunning aanvraagt, wordt geadviseerd om in ieder geval bij de hogere gevolgklassen CC2b en CC3 een onafhankelijk toetsend construc- teur in te schakelen. Als de opdrachtnemer kiest voor een eigen coördinerend construc- teur is dit in de praktijk vaak de ontwerpend constructeur. Aanbevelingen Als we het voorgaande speelveld overzien, kunnen voor alle contractvormen onder- 6 CEMENT 7 2022 ?63 staande belangrijke aanbevelingen worden geplaatst. Deze komen in belangrijke mate overeen met het handelingskader uit het programma Veiligheid in de Bouw. In elke projectfase is er één partij eindver- antwoordelijk voor het borgen van de con- structieve veiligheid. In de ontwerpfase (SO, VO en DO) is dit de ontwerpend construc- teur en in de engineering- en realisatiefase (TO, UO en uitvoering) is dit de coördinerend constructeur. De ontwerpend en/of coördinerend con- structeur en de deelconstructeurs, worden geselecteerd op basis van kennis, ervaring, competenties en referentieprojecten. Er worden heldere en eenduidige afspra- ken in contracten gemaakt tussen opdracht- gever en opdrachtnemer over onder andere de ontwerpverantwoordelijkheid en de rol van de coördinerend constructeur. Borg, contractueel, dat de constructeur een inhoudelijk leidende rol krijgt in het projectteam. Er worden bij voorkeur geen contract- mengvormen toegepast bij de uitwerking van constructies. Is dit wel het geval, dan moet extra aandacht worden besteed aan de demarcatie van de werkzaamheden en ver- antwoordelijkheden. Maak een duidelijke demarcatie van taken en verantwoordelijkheden voor de ontwer- pend/ coördinerend/deelconstructeurs. Voor de demarcatie van de ontwerpend en coördi - nerend constructeur kan gebruik worden gemaakt van de DNR-STB 2014. Voor de de- marcatie van de coördinerend constructeur en de deelconstructeurs wordt bijvoorbeeld verwezen naar de BRL5022 en/of het docu - ment Demarcatie Constructieve Engineering op het Kennisportaal Constructieve Veiligheid. De door de opdrachtnemer gecontracteer- de deelconstructeurs moeten bij voorkeur volgens de informatieve richtlijn van de Eurocode worden gecontroleerd door de coördinerend constructeur. Maak heldere en complete contracten met externe adviseurs en engineerende co-makers en koop in op basis van deze volgorde: kwaliteit, leverbetrouwbaarheid en dan pas kosten. Organiseer een systemisch en continu proces van risicobeheersing, waarbij een aantoonbare overdracht plaatsvindt bij de diverse projectfasen en één partij de proces- verantwoordelijkheid draagt. Voor construc- tieve zaken is dit de coördinerend construc- teur. Geef veiligheid een prominente plaats in het risicodossier met een onderverdeling van arbeidsveiligheid, omgevingsveiligheid, constructieve veiligheid in de bouwfase en constructieve veiligheid in de eindfase. In elke fase van het bouwproces wordt con- structieve veiligheid op basis van de gemaakte risicoanalyse beoordeeld door de coördine- rend constructeur. Bij overname van de ontwerpverantwoor- delijkheid door de opdrachtnemer verdient het aanbeveling om een review uit te voeren. Deze review kan worden ingevuld in verhou- ding tot de grootte en complexiteit van het werk (volledig of risicogestuurd). Bij alle projecten in de hogere gevolgklassen (CC2b en/of CC3) is het raadzaam om een risicogestuurde review van het ontwerp en de uitvoering te laten uitvoeren. De ontwikkel-/tender-/ontwerpmanager zal samen met de coördinerend constructeur bij elk project de lessons learned consulteren van vergelijkbare projecten. De coördinerend constructeur checkt ook werkplannen en bouwmethodieken die van invloed zijn op de constructieve veiligheid. Sleutel tot succes Contractvormen hebben een minder grote invloed op de constructieve veiligheid dan sommigen denken. De taken zijn gelijk, alleen de verantwoordelijkheden liggen bij andere partijen. Als we aan een aantal essentiële voor- waarden voldoen, kan bij elke contractvorm op g elijkwaardige wijze de constructieve vei - ligheid worden geborgd. Deze voorwaarden zijn één eenduidig eind verantwoordelijke constructeur in elke fase, een goede demar - catie van rollen, taken en verantwoordelijk - heden, een goede kwaliteitsborging met 'on - afhankelijke' interne of externe controle en een g oede overdracht van kennis en informa - tie tijdens het bouwproces. De verbetervoor- stellen in het programma Veiligheid in de Bou w gaan hier zeker bij helpen. Uiteraard moet worden gewerkt met deskundige mede - werkers en partijen. Welke contractvorm je ook kiest, dit is de sleutel tot succes! Contractvormen hebben een minder grote invloed op de constructieve veiligheid dan sommigen denken 64? CEMENT 7 20 22