Egbert KosterDe recente Zwitserse architectuur oefent op veelNederlandse architecten een grote aantrekkingskrachtuit. Deze aantrekkingskracht schuilt met name in dearchitectonische en technische perfectie waarmee inZwitserland wordt ontworpen, gedetailleerd en uitge-voerd. Waarom kan in Zwitserland een kwaliteitsniveauworden gerealiseerd dat in Nederland volstrekt ondenk-baar is? Het antwoord van twee ervaringsdeskundigendie zowel thuis zijn in de Nederlandse als de Zwitsersearchitectuurpraktijk.Volgens architect en docent Jos Bosman (TU Eind-hoven), die geruime tijd in Zwitserland woonachtigen werkzaam is geweest en er nog steeds regelma-tig komt, ligt er aan alle verschillen tussen de Neder-landse en Zwitsersearchitectuur een funda-menteel verschil inbouwcultuur ten grond-slag. Bosman: "Heelgrof en generaliserendgesteld zijn Nederlanders handelaren en Zwitsersambachtslieden. Als een Nederlandse architect eenmooie, nieuwe materiaaltoepassing ziet vraagt hij:`Waar koop je dat?'. Een Zwitser vraagt: `Hoe maakje dat?'. Dat is echt heel opvallend en geldt trouwensniet alleen voor architecten, maar ook voor leken. Degemiddelde Zwitser is veel meer ge?nteresseerd hoeeen mooi brilmontuur of een modieus jasje in elkaaris gezet dan de gemiddelde Nederlander. Dat is eensoort volkstraditie. De Nederlandse consument kijktvooral naar de prijs en het uiterlijk. In NederlandA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7 15Details in dienst van de eenvoudige vormZWITSERS PRECISIEWERKIN DE ARCHITECTUURDe bij dit artikel opgenomen illustraties betreffen winnende en genomineerde projecten van de Zwitserse Architekturpreis Beton 2001.Fotografie Hannes Henz. Met dank aan CemSuisse.1,2 | Volta School, Baselontwerp: Miller &Maranta, Baselgaat het vooral om het verkopen van een idee. Als datidee goed wordt ontvangen, valt er goed geld mee teverdienen. Dat geldt ook voor de bouw. De architec-tuur van toonaangevende bureaus zoals MVRDV,draait heel sterk om thema's en concepten. In demoderne Zwitserse architectuur is alle aandachtdaarentegengerichtopdematerialisatievaneeneen-voudige vorm. Omdat deze `naakte huls' de kern vanhet architectonisch ontwerp vormt, wordt heel veelzorg besteed aan de compositie van de gevelopenin-gen en details en de oppervlaktekwaliteit en kleurvan de gebruikte materialen. In het algemeen gaathet hierbij om betrekkelijk sobere en eenvoudigematerialen zoals schoon beton of blank hout, die opeen zodanige `eigentijds ambachtelijke' manier wor-den toegepast, dat er een bijzondere tactiele kwali-teit ontstaat. Noodzakelijke toevoeging als licht-armaturen,radiatorenenzonneschermenwordeninde compositie en het oppervlak van de `naakte huls'opgenomen.ZelfsdeaannemerheeftinZwitserlandoog voor de compositie en komt aan de architectvragen of hij voor een bevestiging bolle of platteschroefjes moet gebruiken. Daar heeft in de Neder-landse bouw niemand tijd en aandacht voor."In Zwitserland is het technisch onderzoek op hetgebied van bouwmaterialen, aldus Bosman, veelpraktijkgerichter dan in Nederland. "In Nederlandwordt wel veel gedaan aan experimentele toepassingvan materialen als bijvoorbeeld glas, maar daarbijgaat het bijna altijd om uitzonderingen op de dage-lijkse bouwpraktijk. Zwitsers onderzoek op het ge-bied van het kleuren van beton kan direct in debouwpraktijk worden waargemaakt. Omdat de ver-schillende bedrijfstakken veel ambachtelijker geor-ganiseerd zijn dan in Nederland, wordt dit soortkennis door het uitvoerend bouwbedrijf beter opge-pikt en vastgehouden. De Zwitserse bouw is ontzet-tend goed in maatwerk, zoals in het werk gestortschoon beton. De Nederlandse bouw onderscheidtzich in internationaal perspectief vooral door degunstige prijs-/kwaliteitverhouding van industrieelvervaardigde handelsproducten als raamkozijnen ofprefab beton."N i e t d u u r d e r d a n i n N e d e r l a n dVolgensarchitectHarryvanderMeijs,diesinds1990als projectarchitect is verbonden aan het bureau vanarchitect Daniele Marques in Luzern, is er een recht-streeksverbandtussendehogekwaliteitvandeZwit-serse architectuur en de centrale positie van de archi-tect in het bouwproces. Van der Meijs: "Het systeemvan hoofdaannemers, dat momenteel zo in opspraakis in Nederland, bestaat hier in Zwitserland nauwe-lijks. Evenals in Duitsland doet de architect zelf deaanbestedingrechtstreeksaanalleonderaannemers.Je maakt bestekken van al het werk. Daar maken deonderaannemers rechtstreeks offertes op. Aan dehand van die offertes besluit je tezamen met deopdrachtgever wie het maakt. Openbare gebouwenworden wel openbaar aanbesteed, maar ook danrechtstreeks aan de onderaannemers. Als architectheb je hierdoor veel meer invloed op de uitvoering.Er zit niemand tussen die alleen maar aan de kostendenkt. Zeker als je ook zelf de directievoering doet,endatishierbijnaaltijdhetgeval.BovendienwordenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7163,4 | Basisschool Paspelsontwerp: Valerio Olgiati,Z?richgebouwen in Zwitserland veel verder afgewerkt danin Nederland. In de woningbouw omdat de ont-werpopdracht in principe ook de vloerafwerking,keuken, inbouwapparatuur, het vaste meubilair om-vat, tot de gordijnen aan toe. Dat kost tijd. Daaromis het architectenhonorarium in Zwitserland eenhoger percentage van de bouwsom dan in Nederlanden realiseren architecten hier per persoon minderontwerpprojecten per jaar. Ik werk op dit momentbijvoorbeeld aan het definitief ontwerp van een kapi-taal particulier woonhuis. Gerekend vanaf de meer-voudige studieopdracht tot en met de oplevering zalik daarmee zo'n twee jaar bijna full time bezig zijn.In Nederland komt tien procent van de bouwkostenbij de aannemer en daarvoor kun je als architect heelveel doen. De Nederlandse hoofdaannemer doet infeite niets anders dan het werk organiseren en hetopvragen van offertes bij onderaannemers op basisvan bestekken die aanmerkelijk korter en mindergedetailleerd zijn dan in Zwitserland. Er zijn hier na-tuurlijk ook grote architectenbureaus, zoals Herzog& De Meuron, die bij hun grote projecten het schrij-ven van de bestekken, de kostenbewaking en dedirectievoeringoverlatenaanspecialistischebureaus.Als de projecten zover uit elkaar liggen kun je datgewoon niet allemaal zelf doen. Zo werken wij bij-voorbeeld op dit moment voor een groot school-complex in Basel samen met een lokaal bureau datde bestekken maakt en de directie voert. Die mensenkennen de omgeving en de lokale onderaannemersgoed. Maar wij kiezen dat bureau zelf uit en sluitenmet hun een contract af."Van der Meijs bestrijdt dat het kwaliteitsverschiltussen de Nederlandse en Zwitserse bouw te makenheeft met ruimere budgetten. "Het algemene prijs-en inkomensniveau in Zwitserland in aanmerkinggenomen ? Zwitserse franken worden hier net zomakkelijk verdiend en uitgegeven als tot vorig jaarguldens in Nederland ? is er nauwelijks een verschilin bouwkosten. Als je meerekent dat bouwwerkenhier veel completer worden opgeleverd, inclusiefvloerafwerking, vast meubilair en stoffering, wordthier beslist niet duurder gebouwd dan in Nederland.In Nederland worden met name woningen veelruwer opgeleverd. Daar ligt bij oplevering alleen eencementvloer in en staat er in de keuken een goed-koop aanrechtblokje. Natuurlijk kun je dan goed-koop bouwen. Maar dat zou hier ook kunnen, dat jeeen woning half afbouwt en dan gewoon ophoudt.Hier is de mentaliteit `je bouwt ??n keer in je levenen dan moet het ook goed zijn'. Daarom wordt er ookveel degelijker gedetailleerd dan in Nederland. Veelvan onze gebouwen hebben een eenvoudige, helderestructuur en vorm. Om die vorm zo sterk mogelijkte maken moet hij heel secuur worden uitgevoerd.Het geveloppervlak wordt opgevat als een huid dieA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7 175 | Seinhuis Z?richontwerp: Gigon/Guyer,Z?richstrak om het gebouw heen ligt. Met ramen van ver-lijmd glas die precies in het geveloppervlak liggenof, als het bijvoorbeeld om een bijzonder raam gaat,terugliggen of uitsteken. In Nederland zegt men`gelijk is ongelijk'. Hier geldt `gelijk is gelijk en onge-lijk is ongelijk'.Doordat er een veel directer contact is tussen dearchitect en de handwerkers, heb je als architect deuitvoering van details veel beter in de hand. Dat geldtook voor schoon beton. Het is in Zwitserland tradi-tie dat elk huis een grote kelderverdieping heeft voorde verplichte schuilkelder, berging en waskeuken.En een kelder bouw je van beton, daar begint elkontwerp mee. Voor de opbouw worden verschillendematerialen gebruikt die vervolgens worden afge-pleisterd. Maar de meeste toonaangevende Zwitser-se architecten werken nog steeds veel met schoonbeton." A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 718T r a d i z i o n d e r P r ? z i s i o nDe in Z?rich gevestigde architecte Hana Cisar (zieartikel op blz. 38) verklaart de `Tradizion der Pr?-zision' in de Zwitserse architectuur uit de protes-tantse afkeer van protserigheid. Kostbare materialenals marmer, goud of exotisch hout hebben al gauwiets protserigs. In Zwitserland getuigt men, aldusCisar, daarom bij voorkeur van zijn rijkdom en goedesmaak door `arme' materialen die op arbeidsinten-sieve wijze zijn `veredeld'.6 | Woonhuis B?chi,Meggenontwerp: DanieleMarques, Luzern7 | Woonhuis Leumatt,Luzernontwerp: DanieleMarques, Luzern