Hera van Sande, architect, GentHet werk van Tadao Ando is in de architectuurwereld niet onbekend meer. Vooral in dejaren tachtig werd zijn werk in de internationale vaktijdschriften uitvoerig gepubliceerd.Zijn grijze betonnen architectuur, sober en sereen, roept een terugkeer op naar deessentie van het leven. Volgens Ando zijn de basisrelaties met de natuur, de directedialoog met de materialen, enz. in het zog van de snelle economische groei verlorengegaan. De hedendaagse mens heeft rust en natuur nodig om weer tot zichzelf tekunnen komen. Ando ontwerpt lege, eenvoudige ruimten, waarin licht en schaduwononderbroken de ruimtelijke configuratie veranderen. Hij wil momenten van rust enstilte oproepen om een spirituele kwaliteit te genereren.Zijn recente werk op het eiland Awaji-shima, Yumebutai "podium van dromen", vormteen ode aan de ontmoeting met de natuur.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 818YUMEBUTAI:EEN PODIUM VANDROMEN1 |Een stad zonder functie:een gewemel vanpassages, bruggen,paden, trappen, ruimtenfoto's 1 t/m 6: Shigeo Ogawafoto's 7 en 8: Hiroshi UedaAwaji-shima, het grootste eiland in de Japanse Bin-nenzee langs de baai van Osaka, ligt op amper eenuur afstand van Kobe. In vervlogen Japanse tijdenwas Awaji-shima gekend omwille van zijn scenischeschoonheid. Een gedicht uit vermoedelijk de elfdeeeuw laat een po?tische indruk achter."For nights the guard at the Suma barrier has been awa-kened by the cries of plovers flying to Awaji island." [1]Gedurende de laatste decennia echter is het eilandten prooi gevallen aan grootschalige landwinnings-projecten, zoals de aanleg van het kunstmatigeeiland voor de nieuwe Kansai Airport. Heel watgroenbeboste heuvels werden na afgraving kaal enverschraald achtergelaten. Tadao Ando kreeg deopdracht een dor terrein aan de oostzijde van heteiland tot een communicatiecentrum te herwaarde-ren. Een berg, Nadayama genaamd, was volledigafgegravenenlietenkeleenrood-bruinerotsbeddingachter met hellingen te steil om op te staan. Een ver-laten terrein, verstoken van leven. In eerste instan-tie werd door de aanplanting van 250 000 bomenovergegaan tot herbebossing van de omgeving.Inmiddels vormt het gebied een oase van groen, metbomen van meer dan vijf meter hoog. Gelegen in deA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 8 192 |Geometrie van YumebutaiB bloemenvelden ?hyakudan ? enC conferentiecentrumD tuin van de 1000fonteinenF cirkelvormig forumG greenhouseH hotelK kerkL lucht en tuinO ovaal forumS waterplaza vanschelpenT theaterTh theehuisV heuvelgalerijW watertuinZ zeegalerij 3 |De behandeling van hetlandschap drukt een wiluit tot versmelten metde natuur4 |Een wandeling doorheendeze ge?nterioriseerdebuitenruimte ontneemtelke realiteitszinbossen, tegenover de onmetelijkheid van de zee,wilde Ando een eenvoudig podium cre?ren als plaatsvoor de ontmoeting met de natuur, als een podiumvan nieuwe dromen.S t a d z o n d e r f u n c t i eHet Yumebutai-project lijkt een visionaire droom:passages, bruggen, paden, trappen, ruimten, latendeblikonophoudelijkoverhetgeheelglijden.Dezonintensifieert deze dynamiek door de continu wijzi-gende ontmoeting van licht en schaduw op de beton-nen vlakken en de waterpartijen. Het project straalteen evidentie uit, alsof het er steeds is geweest.Hetprojectlijktverzonkenindehellingvanhetland-schap. De horizontaliteit ervan benadrukt een wil totversmelten met de natuur.Aan de uiteinden van het terrein bevinden zichhet openluchttheater en het conferentiecentrum.Het centrale deel wordt langs drie zijden omslotendoor het rasterpatroon van bloementerrassen, doorhet prismatisch wigvormig hotel en door de botani-scheserres.Ditkerndeelzelfomvateencomplexspelvan een reeks rechthoekige platformen, gallerijen,watervlakken dat door twee forum-ruimten, eenovale en een cirkelvormige, in de hand gehoudenwordt: hellingbanen en trappen verbinden alleniveaus."More important than all of these are the spaces in-between". Deze interstiti?le ruimten omschrijft hijals de ruimten die ontstaan waar verschillende ele-menten samenkomen. Ze genereren een nieuwekwaliteit en vormen een verrijking van de bestaanderuimtes. Ando concipieert zijn architectuur als eencontinu ontdekkingsproces. Deze niet-hi?rarchi-sche, sequenti?le planopbouw vindt men terug in detraditioneleJapansearchitectuurentuinen.Deruimte-ervaring bestond uit een soort louteringsproces in deovergang van de buitenwereld naar de `innerlijkewereld'. De opeenvolging van ervaringen vanruimtenmaaktedemensbewustvanzichzelf,enlou-terde hem van invloeden van buitenaf.Ando omschrijft zijn project als een `ruimtelijk the-mapark': overlappende, snijdende, multi-directio-nele, lineaire, circulaire en onregelmatige ruimten,waarbij geen enkele ruimte belangrijker is dan deandere, en waarlangs geen voorgeschreven route isuitgestippeld. Het geheel is samengesteld uit eenaantal architecturale promenades die leiden tot deontdekking van contrasterende ruimten, geluiden,texturen, kleuren en geuren.Het Yumebutai-complex is als het ware ontworpenals een stad zonder functie. Ando omschrijft het zelfalsA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 8205 |De reflectie van het lichtop het water werktadembenemend"Nothing but a place to walk, a place of perpetualjourney", [2]enkel om "genot te scheppen in ons bestaan alsgevoelsmens in een zintuiglijke wereld".Deze lege stad betekent een bevrijding van de re?lewereld. Het is bijna alsof we in een ru?ne ronddwa-len, waarbij elke ruimte herinneringen aan eenvroeger rijk verleden draagt, maar functieloos ach-tergelaten werd. Dit complex ontneemt de bezoekerelke realiteitszin, en dompelt hem onder in eenwereld van verbeelding, in een vrije stroom van tijd."Likemanyruinsonthemediterraneancoast,thisprojectstands on a slope with a view of the sea. Wandering aboutthis contemporary architectural complex, where thebuildings enter into a dialogue with the sky and the sea,I was able to savor the strange feeling of having slippedback in time to an ancient period in history." [3]M aHet Yumebutai-project vormt een soort apotheosevan Ando's vroegere werk. Op grotere schaal past hijdezelfde ontwerpprincipes toe als bij kleinschaligeprojecten. Waar zijn architectonisch vocabulairevroeger werd opgebouwd uit typische elementen alshellingen, trappen en ramen, refereert Ando in ditproject naar bestaande gebouwentypes. Het niet-gebouwde amfi-theaterproject (1987) wordt als her-nomen; de honderd-bloementuin verwijst naar hetproject Rokko II, de kapel is een herinterpretatie vande kerk van het licht waar het uitgespaarde kruis uitde betonnen wand ditmaal in het plafond wordtgeplaatst."Het is alsof hij, door elementen te gebruiken waarmeehij is vertrouwd, waarmee vele bezoekers zijn vertrouwd,vorm en materiaal haast onzichtbaar kan maken, waar-door enkel het gevoel van ruimte en plaats wordtervaren." [4]De eenvoudige geometrische volumes werken alseen soort katalysator om de mens bewust temaken van de ruimte, van zichzelf en de natuur.De eenvoud van de architecturale vormen is echterogenschijnlijk. Het positioneren van de onderlingevolumes, het uitsnijden van de openingen, hetbeheerste spel van de ontastbare wereld van licht enschaduw introduceren ambigu?teit en complexiteitin het werk. Een aantal hellingbanen ? zowel uitge-graven als verheven in de lucht ?, trappen, verschil-lende niveaus en routes transformeren de geome-trische vormen in een labyrint. De vrije keuze hoezich te bewegen door het project schept een fysiekeen spirituele bevrijding en laat mensen dromen.Massieve betonnen wanden snijden heel scherp eendeel uit de natuur uit. Ze geven vorm aan de leegtedie ertussen gevat wordt en laten deze vervolgensdoor tijd transformeren door het spel van deschaduw. De ervaring van tijd en ruimte wordensamengebracht. Ando introduceert hier het uniekeJapanse tijd-ruimteconcept `ma'.Ando tracht deze betonnen wanden te demateriali-seren om via het subtiele spel van licht en schaduwruimte te evoceren. In de traditionele architectuur,samengesteld uit hout, papier en bamboe is dezekracht sterk aanwezig. In het boekje "Lof derschaduw" schrijft Tanizaki: "Onze voorouders,gedwongen om in donkere ruimtes te leven, ontdek-ten de schoonheid van de schaduwen, om uiteinde-lijk de schaduwen te loodsen naar het summum vanschoonheid". "En zo is het dat de schoonheid vaneen Japanse kamer afhankelijk is van de variaties vanschaduwen, zware schaduw tegen lichte schaduw ?het heeft niets anders. Westerlingen zijn verbaasdover de eenvoud die ze in Japanse ruimtes aan-treffen."A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 8 216 |Licht, water en geluid alsontwerpelementen latende ruimte transcenderenAndo bezit de kracht om van deze kwaliteit in zijnoeuvre een constante te maken, onafhankelijkvan de schaal van het project. Het beton bezit als hetware de kwaliteit van de papieren shoji (schuifdeur).Hij slaagt erin de betonnen wanden te demateriali-seren door hen een bijna fluwelen textuur te geven.De manier van bekisten is cruciaal om de subtielegolvende bewegingen aan de oppervlakte van hetbeton te bekomen.Even belangrijk als het beton is de introductie vanhet overvloedig watergebruik. Fonteinen, waterpar-tijen, stilstaand water, brengen het element geluidbinnen. Samen met de betonnen wanden geven zede ruimte een transcendent karakter. Het Watervlakvan Schelpen bestaat uit een miljoen schelpen diehandmatig werden geplaatst. Het totaalbeeld is dui-zelingwekkend. De reflectie van de zon op het wateren de reflectie van het water op het beton is adem-benemend.L o t u s t e m p e l ( 1 9 9 1 )Niet zover van Yumebutai, op hetzelfde eiland,bouwde Ando bijna tien jaar geleden de Lotustem-pel. Het kleine object gaat op een analoge manier ommet de omgeving.Deze tempel staat tijdloos en ingetogen in het land-schap, ongestoord door de buitenwereld. Een rust-gevend watervlak, bestrooid met waterlelies, tweebetonnen wanden, die als vanzelfsprekend in eenbed van witte kiezelstenen staan, een trap die leidtnaar een onbekende ruimte, vormen een plan vaneen ongelooflijke helderheid en eenvoud.De bezoeker loopt op wit zand, en komt via eenopening in een rechte muur terecht op een pad,geflankeerd door twee wanden. De aanwezigheidvan beide muren isoleert de context, maar articuleertze ook. Deze ruimtelijke grens wordt niet vervol-ledigd. De omsloten ruimte blijft open, maar is doel-bewust geori?nteerd. De bedoeling van deze murenis het tot stand brengen van een breuk tussen tweetotaal verschillende werelden. De ene stelt de uit-wendige manifestaties voor van de natuur en is eengevoelige en tastbare wereld, terwijl de andere deinwendige, transcendente wereld van de natuursymboliseert.Aan het einde van de gebogen wand komt het beeldvan de ovaalvormige vijver, bedekt met lotussen, tevoorschijn. Vervolgens ontdekt men een trap die inhet water verdwijnt. Aangetrokken door het duisteren de stilte dalen we af in de interstiti?le ruimtetussen re?le en sacrale wereld. De ontmoeting methet heiligdom wordt uitgesteld en ge?ntensifieerd.Een ogenschijnlijk rode cilindervormige wand leidtuiteindelijk naar het meest innerlijke van de tempel:een Boeddha-beeld met zijn rug naar het westen.De avondzon valt binnen langs een opening achterhet beeld. Deze sequentie van ervaringen verhoogtde spiritualiteit van de meest innerlijke ruimte.B e w e g i n gDe architectuur van Ando blijft verrassen door dekracht van zijn vormen, door de sensibiliteit van dematerialen, maar tochA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 8227 |Bescheiden tegenover deachtergrond van OsakaBaai, leidt deze tempeleen eigen leven in eeneigen tijd"Its most enduring qualities have to do with a hiddenorder which imposes itself on the mind and senses ofthe person moving through. The primary material ofAndo's architecture is space, and this he endows withvaryingdegreesofintensity,treatingitalmostasamentalsubstance." [5]Het belangrijkste element in zijn architectuur is deaanwezigheid van mensen. Ando ontwerpt ruimtesdie dienen ervaren te worden als een podium waaropde ontmoeting met de natuur gedramatiseerd wordt.Architectuur als zoektocht naar zichzelf, als zoek-tocht naar een plaats in de natuur. Dit vormt deonderliggende waarde in het meesterlijke werk vanTadao Ando. sL i t e r a t u u r1. Minamoto no Kanemasa, uit `One HundredPoets, One Hundred Poems', translated byToshi Ishihara and Linda Reinfeld, KansaiUniversity Press, blz. 103.2. Tom Henneghan, `Orchestral Spaces',uit `Yumebutai', Tokyo: TOTO publishingCompany, 2000, blz. 106.3. Hidenobu Jinnai, `Orchestral Spaces',uit `Yumebutai', Tokyo: TOTO publishingCompany, 2000, blz. 95.4. Tom Henneghan, `Orchestral Spaces',uit `Yumebutai', Tokyo: TOTO publishingCompany, 2000, blz. 108.5. William Curtis, in `Space, Abstraction andlandscape', El Croquis, 2000, blz. 23.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 8 238 |De kracht van deeenvoud