IWONINGBOUW IMATERIALENWONINGCASCO'SVAN BETONZONDER GRINDCASCOBOUWER HEEMBETON STAPT OVER OP KALKSTEENDe Ned~rlandsebetonwereld ziet zich sinds kort geplaatst voor het onaangenamevooruitzicht dat het ideale toeslagmateriaal voor beton, riviergrind, schaars wordt.In de sector prefab beton is men druk bezig technisch en economisch geschiktegrindvervangers te selecteren. Gebroken kalksteen scoort hoog. Een verslag van depraktijk bij cascobouwer Heembeton bewijst dit.Grind wordt kunstmatig schaarsop de Nederlandse markt. Hetoverheidsbeleid is gericht opafbouwen van de grindwinning inZuid-Limburg. Dit gaat zo snel dat debetonindustrie geconfronteerd wordtmet een schoksgewijze in plaats van eenbeheerste, geleidelijke ontwikkeling.In snel tempo wordt de regelgevingthans op de nieuwe situatie aangepast.Als eerste in een serie van CUR-Aanbe-velingen voor grindvervangende toe-slagmaterialen kwam eind 1989 de aan-beveling voor gebroken harde kalksteenbeschikbaar. De druk om hier snel meete komen kwam van zowel de Belgischetoeleveranciers van kalksteen als van deNederlandse betonwarenfabrikantendie met kalksteen wilden gaan werken,zoals Heembeton.Eendeel van de produktievanHeembe-ton is inmiddels overgezet op kalksteen.Indeloop van 1990 zal devolledige pro-duktie gebaseerd zijn op kalksteen, watneerkomt op circa 150.000 ton kalk-steen perjaar.1 2 Voorraad gebroken kalksteen- bij de betonf?briek teBeringe, voor de produktie vanbetonelementen voor woningcasco'sCement 1990 nr. 5De motivatie en ervaringen tot nu toeworden hier weergegeven.Casco's voor de woningbouwHeembeton is marktleider op het ge-bied van prefab betonnen casco's voorde woningbouw. Jaarlijks worden circa4500 casco's vervaardigd; daarnaast nogduizendenlosse elementen.Vande tota-le produktie wordt circa 50% geleverdaan andere bedrijven in de Nevanco-Bouwgroep en circa 50% afgezet op demarkt.Heembeton beschikt over drie produk-tiebedrijven. Alle vloerelementen wor-den in Hasselt geproduceerd, dragendewanden in Lelystad en inBeringe (Lim-burg) niet-dragende scheidingswandenen binnenspouwbladen. Deze laatstevestiging was de proeftuinvoor de over-stap op kalksteen.MotivatieSchaarste gaat altijd gepaard met hogereprijzen. Zo ook bij grind. Sinds het pro-ces van beperkende maatregelen tenaanzien van de grindwinning onom-keerbaar is geworden, zijn de grindprij-zen sterk gestegen en zullen ze nog ver-der stijgen.Vooreenproducentals Heembetonis decontinue beschikbaarheid van toeslag-materiaal essentieel. De steeds somber-der vooruitzichten ten aanzien van deongestoorde grindleverantie noodzaak-te de producentzich te ori?nterenop al-ternatieven.Insamenspraakmetde grindleverancieris een afweging gemaakt van de meestkansrijke alternatieven. Kunstmatigvervaardigd licht toeslagmateriaal (zoalsLytag) viel al meteen buitende beschou-wing op grond van bouwtysische eisenin de woningbouw. De huidige normvoor geluidisolatie in woningen vergteen massa van minstens 460 kg/mzvoorwoningscheidende wanden. Met lichte-re materialenwordt de minimale wand-dikte, nu 20 cm, nodeloos groter.Gebroken beton- en metselwerkpuinwerd te wisselend van kwaliteit en!oftelicht bevonden.55Verticaal stortenDe eisenaan de verwerkbaarheid, maxi-male korrelgrootte, groene sterkte etc.z~jn voor de produktiesoorten geheelverschillend.Het kalksteenonderzoek is als eerste op-gezet voor de onder 2. genoemde pro-duktie, namelijk de 'niet-dragende3 Een elell1ent voorzien van alle inbouwvoorzieningenwordt geplaats in de batterijll1al foto's: Bob de Ruiter/VNCtiesystemen (binnenspouwbladen endragende wanden);2. verticaal storten van wandelementenin batterijbekisting (niet-dragendebinnenwanden);3. met glijdende bekisting storten vanvoorgespannen vloerelementen ~ange-banksysteem).De keuze voor natuurlijke, gebrokenmaterialen zoals graniet ofkalksteenlagvoor de hand. Graniet uit winplaatsenaan de kustvan Schotlandwerd voorals-nog verworpen vanwege een vermeendrisico van chloride-verontreiniging.(Materiaalonderzoek bij IBBC-TNOten behoeve van de CUR-aanbe-velingen voor gebroken, natuurlijk toe~slagmateriaallaat evenwel zien dat hetchloridegehalte van Schots graniet niethoger is dan dat van Belgische kalk-steen.)Gebroken kalksteen uit Belgie was inruime mate en voor een concurrerendeprijs beschikbaar. Bovendien bestaat erinBelgie al tientallenjaren ervaring methet gebruik van kalksteen voor beton.Zodoende werd een contract afgeslotenmet de firma Transcar te Mairezet voor'levering gedurende enkelejaren, uit eenbepaalde groeve in het winningsgebiedlangs de Maas.Hiermee was de beschikbaarheid, kwa-liteit en prijs van grof toeslagmateriaalvoor de komendejaren vastgelegd.Consequenties in het produktie-procesBeton met kalksteen gedraagt zich con-strnctief niet .anders dan beton metgrind, afgezien van de betere bestand-heid tegen hoge temperaturen.Techno-logisch zijn wel consequenties te ver-wachten. Gebroken materiaal laat zichimmersandersverwerkendanrond ma-teriaal. Voor de technologische benade~ring moet de produktie van Heembetonworden onderscheiden in drie soorten:1. horizontaal storten van wand-elementen, in malgebonden produk-I~W~O_N_I~N~G_B_O_UW ~__I~MA:_:TE~.~RIAL__E_N_~_~__IPREFABRICAGE4 Betonll1enginstaUatie 5 Overstorten van de zeer vloeibare specie voor transportnaar de batterijll1al56 Cement 1990 nr. 5scheidingswanden. Dit zijn lichte wan-den, 70 mm dik, voorzien van een 30mm dikke kern van polystyreen, waarinelektra-leidingen en -dozen en derge-lijke zijn gemonteerd. In verband metdeze opbouw (20-30-20 mm) is f~ngrind nodig, korrelgroep 3-8 mmo Debatterijbekisting wordt van bovenafge-vuld (hoogtecirca2500 mm).Deconsis-tentievande betonspecieisvloeibaar;detriltijd is minimaal.Omdat de beschikbaarheid van dit f~nere grind eerder in de knel zou komendan die van het grovere grind, is het on-derzoek hiermee gestart.De resultaten zijn op z'n minst verba-zingwekkend te noemen. Er is geen stij-ging van de waterbehoefte geconsta-teerd, geen toename van de verdich-tingsenergie en geen verandering in dedosering van superplastificeerder.Verantwoordelijk voor dit bijzondereresultaat lijkt de hoeveelheid f~n mate-riaal in de kalksteen. De gebroken kalk-steen wordt namelijk niet gewassen,waardoor veel f~n materiaal aanwezigblijft.In het mengsel dat Heembeton voor delichte scheidingswanden toepast, is dateen voordeel gebleken.Heembeton heeft hiervoor maar ??nverklaring: het zeer fijne gebroken ma-teriaal heeft eenkogellager-functie tus~sen de grovere bestanddelen. Daardoorzou gebroken kalksteen zich anders ge-dragen dan (gewassen) gebroken gr?nd.Ook de verwachte toename in slijtageaan de betonmengers is niet uitgeko-men. Wat wel is uitgekomen is de ver-hoging van de treksterkte, dankzij debetere hechting tussen toeslagmateriaalencementsteen.Desplijttreksterkte ligtcirca 25% hoger; de druksterkte is nietwezenlijk veranderd. Voor Heembetonhebben deze eigenschappen geen grotebetekenis. Bepalend voor de produktiezijn vooral de verwerkbaarheid van debetonspecieen de kwaliteit van het be-tonoppervlak (glad, strak, egaal vankleur).KwaliteitscontroleDe kalksteen moet worden geleverdovereenkomstig de eisen die zijn ver-meld in CDR-Aanbeveling 13. De leve-rancier is hiertoe zonder problemen instaat gebleken. In het laboratorium vanHeembeton wordt gecontroleerd opkorrelverdeling en eventuele verontrei-nigingen.In verband met de controle op de aan-wezigheid van zwellende kleimineralenin zeer f~n materiaal (slib) vermeldt deCDR-Aanbeveling de in Belgie gehan-teerde methyleenblauwproef. Tot dus-ver was voor de uitvoering van dezeproef echter geen Nederlandse norm-tekst beschikbaar. Inmiddels heeft hetBelgisch Instituut voor Normalisatie(BIN) deze tekst ter kritiek gepubli-ceerd, namelijk NBN Bll-21O 'Proefmet methyleenblauw'.Horizontaal stortenNa de geslaagde overstap op kalksteenbij de produktie van lichte scheidings-wanden in Beringe, is ook voor de pro-duktie van horizontaal gestorte wand-elementen inLelystad de overstap voor~bereid. Voor deze mengsels met watgrover toeslagmateriaal zijn eveneensgeen problemen ondervonden. In deloop van ditjaarvolgt naar verwachtingde produktie van voorgespannen vloer-elementen in Hasselt, waarvoor zeerstugge mengsels met een hoge groenesterkte worden toegepast. De eersteproefnemingen zijn positief.Als ditalles isvoltooid, verwerkt Heem-beton 150.000 ton kalksteen perjaar engeen grind meer.Heembeton staat in het hier besprokengrondstoffenbeleid niet alleen. Ook an-dere belangrijke prefab-betonfa-brikanten nemen inmiddels maatrege-lenom de continu?teitinde aanvoervantoeslagmaterialen te verzekeren. In denieuwe marktsituatie heeft kalksteenzich een goede vervanger van grind ge-toond.J.H.K?hne6 Storten van de specie in de batterijmal 7 Na demontage uit de batterijmal kan descheidingswand uit zijn mal worden gehesenCement 1990 nr. 5 57