De omslag naar particulier opdrachtgeverschap enconsumentgericht ontwikkelen is voor een belang-rijk deel ingegeven door onvrede met de kwaliteit dievolgt uit massaproductie. Daardoor is de aandacht ineerste instantie gericht op het tot stand brengen vande wijziging van de opdrachtgeverssituatie. Het isechter niet vanzelfsprekend dat we daarmee w?l dekwaliteit krijgen die we willen. Als illustratie kunnende vrije-kavelwijkjes dienen die overal in Nederlandtezienzijn.Debewonershebbendaarinderdaadzelfhun huis kunnen kiezen. Toch blijft op de ??n ofandere manier de indruk hangen dat de keuzevrij-heid bij die vrije wijkjes beperkt is. Ze lijken immersallemaal enorm op elkaar. Er zijn ook strategie?nwaarbij niet alleen de woning, maar ook de wijk eenzekere herkenbaarheid heeft.Hetisdevraagopwelkemanierparticulieropdracht-geverschap en consumentgericht bouwen z? vormkunnen krijgen, dat de theoretisch grotere keuze-vrijheid ook daadwerkelijk tot uiting komt in sterkverschillende woonmilieus met een eigen identiteit.De mogelijkheid om te kiezen voor verschillendewoonmilieus valt immers ook onder de gewensteinvloed.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 86In heel Nederland lijken de wijken met vrije kavels als twee drup-pels water op elkaar. De geboden individuele vrijheid voegt aanhet collectief niks toe; er ontstaat slechts visuele ruis. Voor hetindividu heeft de vrijheid ook een keerzijde, immers de buurmanheeft dezelfde vrijheid en bouwt misschien iets afschuwelijks.Wat ontbreekt aan het ontwikkelen van wijkjes waar mensen eenvrije kavel bebouwen, is een locatiespecifieke identiteit. Van ste-denbouwkundige collectiviteit is zelden sprakeDe werf van Marken;herkenbaar dankzijcompacte clustering vanindividuele woningenIllustraties: Irene Edzes, FAROArchitecten bvJurgen van der Ploeg, FARO Architecten bvJan Winsemius, bureau MiddelkoopMensen willen meer invloed op hoe zij wonen. De politiek en de ontwikkelende partij-en zijn hier ieder op hun eigen wijze op ingesprongen. De Nota Wonen stimuleert par-ticulier opdrachtgeverschap. De ontwikkelaars willen door middel van consumentge-richt ontwikkelen meer keuze bieden. Met het particulier opdrachtgeverschap kun jein theorie kiezen wat je wilt. Het voordeel bij consumentgericht ontwikkelen is dat deontwikkelaar veel werk uit handen van de consument neemt, terwijl nog steeds vaneen grote keuzevrijheid sprake kan zijn.WONINGKLANTV r i j h e i d b l i j h e i dIeder zijn eigen herkenbare woning leidt tot allesbehalve een herkenbare wijk. Of je nu in Groningen,de Flevopolder of Brabant komt, het zijn steeds de-zelfde straatjes met een combinatie van standaard-cataloguswoningen,boerderetteseneenpaarwonin-gen waarbij een architect is ingeschakeld. Er is in hetverleden, onder de noemer van witte schimmel, veelcommentaargegevenopdevormgevingindiewijkjes.Het is net als met verven: als je alle kleuren doorelkaar gooit, wordt het meestal bruin. Als iedereenonafhankelijk van elkaar een streep op het doek magzetten, zou het wel toevallig zijn als daar een schil-derij uit voortkomt. Het resultaat is dan ook zeldenonderscheidende kwaliteit op het niveau van eenwijk. Daarvoor is minimaal enige regie nodig.Een optimale vrijheid zonder regie garandeert nietdat iedereen optimaal zijn zin krijgt. Als je vanblauwe schilderijen houdt, helpt het als je weet datiedereenmetblauweverfwerkt.Metdielogischepre-misse wordt in vrije-kavelwijkjes weinig rekeninggehouden.D e t w e e d e b e w o n e rEen ander punt van belang is de aandacht die in hethuidigebeleiduitgaatnaardeeerstebewoner;depar-ticuliere opdrachtgever en consument die invloedheeft op een serieproduct. De tweede bewoner zalzichmoetenconformerenaandekeuzevandeeerstebewoner en koopt nog steeds min of meer eenmaatpak.Voor de tweede bewoner is daarmee de uitstralingvan de woonomgeving veel belangrijker. Pas in twee-de instantie zal hij binnen deze voorselectie de keuzevoor een specifiek huis maken. Makelaars kennenhet belang van de woningoverstijgende kwaliteit vanbijvoorbeeld de jarendertigwijk, de Grachtengordelof een Landgoed. Stedenbouw is het onderscheiden-de element dat de tijd zal doorstaan: stedenbouw alsselling-point.S t e d e n b o u wDe kans ligt in de stedenbouw. Het veelgeroemdevoorbeeld van de vrije kavels op het Amsterdamseschiereiland Borneo wordt gekenmerkt door eenessentieel andere, eigen stedenbouwkundige opzet.Doordat de verkaveling anders is, zijn het anderewoningtypen geworden en wordt het straatje her-kenbaar. Niet alleen je huis, maar ook de manierwaarop je woont is onderscheidend.Dit is geen pleidooi om alleen maar vrije kavels aante bieden zoals bij Borneo. Het gaat erom dat er ste-denbouwkundig veel meer mogelijk is dan bij uit-gifte van vrije kavels wordt gedaan. Om een groterevariatie aan herkenbare woonmilieus te realiserenmoeten die mogelijkheden worden verkend. Bij deuitgifte van kavels moet op stedenbouwkundig ni-veau worden nagedacht over het beeld dat kan ont-staan. Er kan dan een grote variatie in herkenbarewoonmilieus ontstaan, doordat op verschillendeplekken een verschillende regie wordt gevoerd.M o g e l i j k h e d e n v o o r v a r i a t i eE?n van de belangrijkste aspecten voor meer onder-scheid is de woningdichtheid. De standaard vrijekavels vari?ren in grootte meestal tussen de 400 ende 1000 m2. De woning komt ongeveer midden opde kavel terecht. Door alleen al daarin meer te vari?-ren, kunnen grote verschillen ontstaan. Als een ver-kaveling wordt gekozen waarbij de kavels smal endiep zijn met de woning direct aan de straat, ziet eenwijkerheelandersuit.Erontstaatdanmeerhetbeeldvan de klassieke lintverkavelingen. Als vervolgenseen aantal spelregels voor architectuur wordt toe-gevoegd, ziet de wijk er weer totaal anders uit. Eenanderemogelijkheidisomookwijkentemakenwaargrote stadswoningen op relatief kleine kavels staan.Dat is het kenmerk van bijvoorbeeld het Staten-kwartier in Den Haag.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 8 7MarkenVrije kavels BorneoAmsterdamAndere dichtheid,ander kavel: andererandvoorwaardenEen bekend voorbeeld is Seaside in Florida; heteerste wijkje van het `New Urbanism' in de Verenig-de Staten, waar bij uitgifte van `vrije' kavels heel pre-cies is nagedacht over kavelvorm, woningtype enarchitectuur. Het resultaat is een zeer herkenbaarwijkje met een eigen kwaliteit.Naast een dergelijke wijk kan een verkaveling be-staan waar de kavels juist veel groter zijn. In Lelystadis daarmee op kleine schaal ge?xperimenteerd metkavels van 1 hectare. Over de kwaliteit valt van allesaf te dingen. Maar de wijk is absoluut herkenbaar enbiedt in veel opzichten een uniek woonmilieu.Ook is een veel grotere variatie denkbaar in spel-regels. Enerzijds is kaveluitgifte mogelijk metarchitectonische spelregels, waardoor de wijk eeneenduidige uitstraling krijgt. Wederom kunnen dejarendertigwijken als referentie dienen. Daarnaastzouden wijkjes kunnen ontstaan waar de vrijheidveel extremer is dan bij de huidige vrije-kavelwijk-jes. Dan wordt er pas echt wild gewoond.K a v e l s , o p e n b a r e r u i m t e e n s p e l r e g e l sDe mogelijkheden om de herkenbaarheid en kwali-teiten te vari?ren liggen op drie punten. In de eersteplaats kan variatie worden gerealiseerd door sterk tevari?ren in de verkaveling. De vorm van de kavel, dekavelgrootte, de manier en plek waarop een huis opeen kavel wordt geplaatst en het woningtype dat bijdekavelhoort,makentezameneenplanherkenbaar.In de tweede plaats kan de inrichting van de open-bare ruimte een plan ? in samenspel met de verka-veling ? een heldere uitstraling en herkenbare kwali-teit geven. Tot slot zijn allerlei vormen van spelregelsdenkbaar met betrekking tot vormgeving en materi-aalgebruik. In het algemeen kan worden gezegd dathet nadenken over een herkenbare inrichting van deopenbare ruimte bij alle verkavelingen van belang is.Spelregelszijnmeestalpasvanbelangalsdewoning-dichtheden zo hoog zijn, dat er een directe relatie istussen de uitstraling van de woning en het straat-beeld.Zo ontstaat uit een mix van een geheel eigen verka-veling, openbare ruimte en een set planeigen spel-regels, steeds een specifiek plan met unieke vrijhe-den voor de bewoner. De differentiatie bestaat vooreen belangrijk deel ook uit een variatie in de matevan vrijheden. Op de ene plek zijn nauwelijks spelre-gels, terwijl ergens anders juist heel veel geregeld is.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 88Zelfde dichtheid, andersgegroepeerd: anderresultaatDeelgebied `de patio's'te Zuidlaren; herkenbaardankzij bouwregels metbetrekking tot hoogte engrondgebruikSeaside FloridaM e n g i n g e n o n t m e n g i n gDe consequentie is dat op ??n bepaalde plek nooitalles tegelijk mogelijk is. Per locatie nemen de moge-lijkheden voor de consument dus (iets) af. Wanneerdaarentegen alle verschillende locaties bijeen wor-den genomen, nemen de keuzemogelijkheden weerenorm toe.De mogelijkheid om op deze manier meer kwaliteitte realiseren ligt in het bij elkaar zetten van mensendie op een aantal punten min of meer hetzelfdewillen. Die gelijke wens van verschillende bewonersis de basis om in het stedenbouwkundig plan bepaal-de kwaliteiten vast te leggen die het plan herkenbaarmaken.Dewensvandevrije-kavelkopersvanBorneowas een meer stedelijke woonvorm. In het wijkje inLelystadaandegolfbaan,waaroverigensgeensprakewas van vrije kavels, is de gelijkluidende wens hetgolfen. Als er een paar bewoners tussen zitten die degolfbaan gebruiken om te motorcrossen, werkt hetniet echt goed meer. Vergelijkbaar zijn stedenbouw-kundige verbijzonderingen denkbaar die gebaseerdzijn op andere hobby's, zoals tuinieren of klussenaan auto's. Het leidend motief om een wijk herken-baar te maken kan ook liggen in het beheer. Wijkenmet een streng collectief beheer krijgen een totaalander uiterlijk dan meer informele wijken met eengrote mate van vrijheid voor bewoners. Bij volkstui-nen en campings zijn dergelijke verschillen zeergebruikelijk. In de woningbouw komt differentiatiein een beheersconcept, dat ook tot uiting komt in hetstedenbouwkundig plan, nauwelijks voor.C o n s u m e n t g e r i c h t o n t w i k k e l e nDe grotere variatie in stedenbouwkundige concep-ten moet niet alleen voor het particulier opdrachtge-verschap gelden. Ook bij andere bouwvormen moetgebruik worden gemaakt van de mogelijkheden omaansluitend op de bouw- en ontwikkelsystematieknieuwestedenbouwkundigeconceptenuittewerken.We moeten een stap verder gaan dan het GewildWonen wijkje in Almere. Deze wijk is stedenbouw-kundig ontwikkeld als een gewone Vinex-locatie: pastoenhetstedenbouwkundigplanklaarwasisbepaalddat er (Ge)Wild gebouwd moest worden.Binnen het palet van stedenbouwkundig denkbareoplossingen ligt het dan voor de hand dat bij eenbepaald concept de stedenbouwkundige mogelijk-heid wordt gekozen die het best op het plan en delocatie aansluit. Bij een plan met hogere dichthedenof veel spelregels in de architectuur ligt het mis-schien meer voor de hand om consumentgericht teontwikkelen dan om kavels uit te geven aan particu-lieren.O r i g i n e l e d e t a i l s a a n w e z i gAls straks dertig procent van de kavels vrij wordt uit-gegeven en de hele bouwwereld consumentgerichtbouwt met oog voor de grote variatie aan steden-bouwkundige oplossingen die mogelijk zijn, zijn weer nog niet helemaal. De vijftig jaar van massapro-ductie in de woningbouw heeft ook tot gevolg gehaddat sprake is van een hoge mate van standaardisatiebij de toeleverende industrie. Het effect daarvan isdat er zeer beperkt variatie is in de aankleding vande woning. Heel Nederland krijgt momenteel de-zelfde kozijnen, deuren, deurknoppen en kranen. Jehoeft nauwelijks te verwachten dat een makelaar vaneen nieuwe woning zegt: "originele details aanwe-zig".Om straks echt topwoningen te maken, die ook doorde tweede, derde en vierde koper worden gewaar-deerd en waarvan de onderdelen over 150 jaar in eenwinkel voor antieke bouwmaterialen komen teliggen, moet er dus nog iets meer gebeuren dan ste-denbouw alleen. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 8 9Elke receptuur is eenafgewogen combinatie vaningredi?nten om eenkenmerkende smaak op teroepenConsumentgericht bouwenmoet niet alleen gerichtzijn op de korte termijn.Hoge plafonds, indelings-vrijheid en originele detailszijn universele kwaliteitendie in de loop van de tijdhun waarde behouden