1 ?20f0o0,5 ? 1,50f0o2 ? 10 Ofooir.J.A.A.M.Vollebregthoofd afdeling Constructie HBM-UOBHollandsche Beton Maatschappij bv,Rijswijkir.W.R. de Sitterhoofd afdeling S &0Hollandsche Beton Groep nv, RijswijkWerkvoo.rbereiding leidt totkwaliteit voor minder kostenInleidingDe visie van het uitvoerend bouwbedrijf op het begrip kwaliteit moet worden bezien in hetlicht van de doelstellingen van dat bedrijf. Onder kwaliteit verstaan we de hoedanigheid vaneen produkt en/of dienstverlening met betrekking tot de daaraan te stellen eisen met inbegripvan de verlangde duurzaamheid in verband met het gebruik.Een belangrijke bedrijfsdoelstelling kan worden omschreven met: het waarborgen van decontinu?teit van het bedrijf. Het bedrijf levert produkten en diensten op basis van een over-eenkomst met de opdrachtgever. Uit de doelstelling volgt dat - althans gemiddeld genomen- de directe en indirecte kosten die nodig zijn om de produkten en diensten te leveren,gedekt moeten worden door de opbrengsten. Bovendien is er nog een extra opbrengst nodigom de continu?teit te waarborgen. Die extra opbrengst is als volgt te verdelen:-reserveringen voor niet-verzekerde tegenvallers en claims;-verzekeringen;- kwaliteitsbewaking in preventieve ?n in controlerende zin en in verband met opleiding, kennisen kunde van medewerkers;-investeringen in kennis, kunde en capaciteit om de huidige activiteiten op peil te houden ?nom nieuwe activiteiten te kunnen ondernemen in de plaats van produkten en diensten waar-naar de vraag afneemt;-uitkeringen aan kapitaalverschaffers waaronder begrepen de aandeelhouders. Wanneer jedat niet doet zullen de kapitaalverschaffers hun geld elders investeren en komt de continuYteitin gevaar;- reserveringen voor het veilig stellen van de financi?le stabiliteit en versterking van het eigenvermogen.Kwaliteit en KostenWelke rol speelt nu de bewaking van de kwaliteit in dit verband? In beperkte zin dient debewaking om er voor te zorgen dat het produkt wordt geleverd binnen de specificaties vanhet bestek, voorschriften en normen. Niet m??r dan dat, want anders stijgt de kostprijs tenlaste van de benodigde extra opbrengst en komt de continu?teit in het geding. Ook nietminder, want dan ontstaan er claims zodat een te groot beslag wordt gelegd op de daarvoorgereserveerde bedragen. Zo gezien gaat het voor het bedrijf om het vinden van een optimum(minimum) voor de som van het benodigde deel uit de extra opbrengst voor reserveringenvoor claims, verzekeringen en kwaliteitsbewaking. Er is een grove schatting gemaakt vande daarmee gemoeide bedragen in promillages van de omzet [1].Het gaat om uitgaven ten behoeve van:niet-verzekerde claimskwaliteitsbewaking (zonder opleidingskosten)CAR-verzekeringentotaal 3,5 ? 13,50f0oCementXXXVII (1985) nr. 4Betrokken op de omzet zijn deze bedragen klein. Zij zijn echter van dezelfde orde van grootteals de som van de uitkeringen aan de kapitaalverschaffers, de investeringen in kennis, kundeen capaciteit en de reserveringen voor het veiligstellen van de financi?le stabiliteit. Dezesom, die in grove lijnen het begrip 'winst' dekt, behoort in goede tijden te liggen tussen 1 ?2% (10 ? 200f0o). Hoewel het mogelijk is dat enige verschuiving tussen de verschillendesoorten van kosten nog tot een lager totaal zou leiden, maakt de verdeling een evenwichtigeindruk. Een wezenlijke verhoging van het kwaliteitsniveau mag men bij gelijkblijvende totalekosten niet verwachten.In wat ruimere zin verlangt de nagestreefde continu'iteit dat steeds nieuwe opdrachten wor-den verworven en men kan zich afvragen of het leveren van 'kwaliteit' daarbij ondersteunendzou werken. In de consumentenmarkt is dat zeker het geval. Bij de aankoop van een autolaat het publiek de keus tussen verschillende merken niet alleen bepalen dooreen vergelijkingvan de technische specificaties (het 'bestek') ende kosten maar ook door moeilijk te defini?-2251Tijdschema ruwbouw skelet? Alle bij dit artikel behorende tekeningen zijngetekend met het computer-tekensysteemCADAM van IBM.CementXXXVII (1985) nr. 4ren kwaliteitsaspecten. Men is immers bereid voor een auto van twee bekende Duitse merken10 ? 20% meer te betalen dan voor een ander merk met overigens exact dezelfde specificatiesin termen van benzineverbruik, onderhoudskosten, afmetingen etc.In de bouwwereld werkt dat zo niet. De keus van een opdrachtgever vindt in hoofdzaakplaats op basis van de prijs in relatie tot bestek en tekeningen. Ondersteuning van orderver-werving kan aanvullend worden gevonden in het beeld dat het bedrijf bij de toekomstigeopdrachtgevers kan oproepen voor wat betreft:-coulance bij het oplossen van claims; gezien vanuit de klant is dit meer een 'verzekering'dan een waarborg voor het kwaliteitsniveau;-financi?le stabiliteit; is hetbedrijfgoed voor zijn geld en zal het dat ook in detoekomst zijn;-het waarborgen van de gewenste levertijd;~het vermogen om voorbereidende werkzaamheden, zoals het ontwerp en de financiering inhet eindprodukt te integreren; dat is het leveren van aanvullende diensten;-ervaring met soortgelijke projecten zodat echte mislukkingen worden vermeden en geenbuitengewone intensieve begeleiding door de opdrachtgever nodig is. Deze laatste overwe-gingen hebben directe kwaliteitsaspecten.Anders dan in de typische consumentenmarkt geeft een kwaliteitsimago all??n weinig aan-vullende ondersteuning bij het verwerven van opdrachten. (Hierbij wordt opgemerkt dat ditbij turn-key overeenkomsten, bouwwerken in combinatie met onderhoudsgaranties of zelfsin combinatie met exploitatiegarantiesanders ligt. Deze contractvormen blijven echter verderbuiten beschouwing).Zogezien is er vanuit de doelstelling van het bedrijf weinig reden om een hoger - maar ookniet om een lager- kwaliteitsniveau te leveren dan verlangd wordt volgens het bestek, waarbijdoor het bedrijf gestreefd wordt naar een optimalisatie van de kosten voor niet-verzekerdeclaims, verzekeringen en kwaliteitsbewaking. De markt vraagt niet om m??r kwaliteit, althanswil dat niet belonen.Toch zijn er overwegingen die er toe leiden dat zonder verhoging van kosten een verbeteringvan het kwaliteitsniveau wordt bereikt.WerkvoorbereidingDe klassieke kwaliteitsbewaking richt zich op keuring van het gerede produkt. Bij afkeuringwordt het produkt ter zijde gesteld. Daarna wordt het opnieuwgernaakt dan wel hersteld,waarna het opnieuw wordt gekeurd. Dit is te vergelijken met een eerste of tweede oplevering.Volgens de meer moderne opvattingen over kwaliteitsbewaking is het beter om het produk-tieproces zodanig te besturen dat in elke fase het produkt aan de in die fase te stellenspecificaties voldoet. Dit noemt men wel kwaliteitsbeheersing.Het eindprodukt voldoet volgens deze laatste aanpak in theorie noodzakelijkerwijs altijd. Inpraktijk wordt dat 'bijna' altijd, met een door het besturingsproces bepaald uitvalpercentage.Zo kunnen, bijna op natuurlijke wijze, produkten ontstaan met een goed kwaliteitsniveau.(Tenzij de specificaties met het oog op de toepassing onvoldoende of onjuist zijn, maar datgeval ligt buiten de directe invloedssfeer van het uitvoerende bouwbedrijf).De besturing van het bouwproces tijdens de uitvoering verlangt een analyse voor?f, waarinwordt bepaald op welke manier een en ander het best kan worden uitgevoerd. Deze analysevindt plaats tijdens de werkvoorbereiding, waaronder wij mede verstaan de besturing vande wisselwerking tussen ontwerp en uitvoeringswijze. Daarbij wordt gestreefd naar eenvouden een logische volgorde van de onderdelen van het werk en naar standaardisatie. Dit leidt,mede als gevolg van het leereffect, tot een verrnindering van de benodigde hoeveelheidarbeid en dus van de loonkosten. Daarenboven leiden echter eenvoud, logische volgordeen standaardisatie tot een vermindering van de mogelijke vergissingen en menselijke fouten.Hier ontmoeten de gewenste verhoging van het kwaliteitsniveau en de vermindering vankosten elkaar.Overdracht van informatieIn figuur 1 zijn ontwerp, werkvoorbereiding en uitvoering in een balkenschema aangegevenen daarin zijn ook heel globaal de activiteiten van de architect, de adviseurs voor de construc-tie en de installaties en het uitvoerende bouwbedrijf aangegeven: Daaruit blijkt dat er steedsinformatie van de ene aan de andere partij moet worden overgedragen. Voor een projectttldsche~o ruwbouw skelet226van enige omvang is het werkelijke relatieschema erg gecompliceerd, met vele terugkoppe-lingen tussen de verschillende partijen. Veel informatie wordt overgedragen via tekeningen.Bij een goede toepassing van automatisch tekenen wordt door partijen uitgegaan van ??ngemeenschappelijke set gegevens, zoals bijvoorbeeld matenplannen. Daardoor wordenenerzijds fouten bij overdracht van tekeningen van de ene partij naar de andere vermedenen anderzijds aansluitproblemengesignaleerd. Dit geldt ook voor de integratie van de maat-voering op de tekeningen met het opde bouwplaats te gebruikenmaatvoeringssysteem. Opdie wijze leidt automatisch tekenen tot een verhoging van het kwaliteitsniveau.Gezien de complexiteit van de relaties tussen de betrokken partijen is het noodzakelijk omgoede procedures over de tekeningen, dat wil zeggen de routebeschrijving van de informatie,vast te leggen. Ook de verantwoordelijkheden moeten daarin worden geregeld. Daarbij moetook worden gelet op het tijdsaspect. Wanneer een van de partijen onvoldoende tijd krijgt -en meestal is dat dan een van de schakels die in de tijd ge;zien achteraan komen - dan isdat Vaak gedurende de hele ontwerpperiode ?n de uitvoeringstijd door de betrokkene nietmeer in te halen. Dat blijkt dan geen aanloopprobleempje maar een chronisch gebrek teworden. Dit leidt tot fouten in de overdracht van informatie en meer of minder geslaagdeimprovisatie op de bouwplaats omdat men nu eenmaal verder moet.Afstemming tussen ontwerp en uitvoeringUit het schema blijkt dat de activiteit 'werkvoorbereiding' in feite de schakel vormt tussenenerzijds het 'ontwerp' en anderzijds 'de uitvoering'. Bij de werkvoorbereiding behoort ookde onderlinge afstemming van ontwerp en uitvoering en hier ligt tevens de mogelijkheid voorde besturing van het bouwproces. Bij de werkvoorbereiding gaat het erom dat men zichafvraagt hoe en in welke volgorde het bouwwerk zal worden uitgevoerd. Dit geldt niet alleenvoor de hoofdonderdelen zoals fundering, kelder, skelet, gevel, installaties en afbouw, maar??k voor elkaansluitdetail tot en met de bout en het volgplaatjewaarmee een dakrandelementmoet worden vastgezet. Vaak zijn er alternatieven mogelijk. Indien enigszins mogelijk, moetmen er voor zorgen dat er bij de alternatieven ??k een basisoplossing is waarmee menervaring heeft en die zich in de praktijk heeft bewezen. Een andere oplossing mag alleenworden gekozen wanneer deze duidelijke voordelen heeft en alle risico's en foutenbronnenzo goed mogelijk zijn geschat en - zo mogelijk - in kosten zijn vertaald. Een conservatieveinstelling in deze leidt tot behoud van het gewenste kwaliteitsniveau.Bij de werkvoorbereiding kan ook de uitvoering van een proefstort, een proefmontage ofeen beproeving van een detail- niet alleen op sterkte en stijfheid maarook op uitvoerbaarheid- een belangrijke rol spelen met grote invloed op het kwaliteitsniveau. Over de invloed vande maatvoering op de kwaliteit is al veel geschreven. Bouwmetrologie is bijna een vak apartgeworden. Dit is een essentieel onderdeel van de werkvoorbereiding, waarbij verminderingvan kosten en verhoging van het kwaliteitsniveau hand in hand gaan.ABewijsvoeringVoor de meeste bouwwerken is het niet mogelijk om te bewijzen dat een goede werkvoorbe-reiding tot vermindering van kosten en tot een verhoging van het kwaliteitsniveau leidt. Hetbewijs zou alleen geleverd kunnen worden door hetzelfde project tegelijkertijd met dezelfdemensen maar met een verschillende mate van werkvoorbereiding twee maal uit te voeren.Met enkele praktijkvoorbeelden willen wij aannemelijk maken dat het gaat om projectenwaarvan het kwaliteitsniveau een haast niet te defini?ren meerwaarde ten opzichte van besteken tekeningen heeft en waarbij de uitvoering vlot, en dus binnen de geraamde kosten, isverlopen.In het voorafgaande zijn een aantal aspecten en overwegingen genoemd waarom naar onzemening een goede werkvoorbereiding kan leiden tot een beheersing en beperking van dekosten ?n een verbetering van de kwaliteit. Het ging daarbij om:-procedures en afspraken over de route van de tekeningen en andere informatie;-kwaliteit van tekenwerk en de mogelijkheden van automatisch tekenen;-eenvoudige uitvoeringswijze en standaardisatie;-werkwijze en werkvolgorde tot in de details vooraf doordenken, vastleggen en deze informa-tie overdragen;- proefmontage, proefstort;-maatvoering leidt tot vermindering van passingsproblemen, stagnaties en half geslaagdeimprovisaties.kOf'oktfH'ls-11eke sTe ... kTe4 I kwartool 1I 23 .4 1 2 3 4 j 2310 f-f-f-f-f-f-f-f-f-f-H50 f----f----f----hi/r4-0A---+"-+-""'-+"''"'I''''-l ~~:~~~: I de40 /\B 37,5 -- - -I--r;; -!)..., -- -- - --30 Ir20 I----+-+-/~_+___+_-+----t--+-t-j1980 1981 1982 I ,aar IOver-zl.eht kubus(Jf"ukstel'Xt e spu I tbet onEnkele praktijkvoorbeelden2Overzicht kubusdruksterkte spuitbeton,voor dichtzetten sparingkasten vanvoorspanverankeringen pijlersStormvloedkering Oosterscheldeoanlal kuhullH.engem. st.rokteep..etdtngk ol'okt ...t erk te570 .81.50,& N/mm:!7.8 N/Illrn238,7 N/rnnf21. Invloed van routine en ervaring op de kwaliteit van spuitbetonDe invloed van ervaring en routinevorming op de kwaliteit van het produkt is aangegeven infiguur 2, ontleend aan [2]. In de figuur zijn de resultaten van controleproeven op de druksterk-te van spuitbeton weergegeven en het verloop daarvan in de tijd. Deze spuitbeton werdtoegepast bij het dichtmaken van de sparingkasten voor voorspanelementen in de pijlersvan de Oosterschelde Stormvloedkering. Vooraf was de methodiek en de volgorde van deverschillende handelingen aan de hand van proefopstellingen zorgvuldig onderzocht. Tochziet men, ondanks deze uitgebreide werkvoorbereiding, nog een sterke toename van dekwaliteit gedurende het eerste jaar. Vermoedelijk geldt dit voor alle handmatige handelingenCement XXXVII (1985) nr. 4 227\150250200 +-+\~\+--+--+--+---+--+--+--+--+--+--t--t--t--t--j"-......."3Normverloop voor bekistenlontkisten stort1, vloer 97 m2, repetitie 32 maal; zeekadeContainer Terminal Maasvlakte100502 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32No enve... loop b..ktsten/ontktsten sto... t 1vlo 97 ..2 .....petltte 32 ..aalzoals het dichten van voegen. aanbrengen van kit, aanstorten van verbindingen tussen prefabelementen. Bij de werkvoorbereiding moet er dus naar worden gestreefd doorstandaardisatieen herhaling een dergelijke routine en ervaring bij de uitvoerenden op te bouwen. Zo mogelijkniet alleen binnen ??n project maar ook van het ene project naar het andere. Uit arbeidsana-lyses blijkt dat bovendien het leereffect een gunstige invloed heeft op de produktiviteit zodatde loonkosten dalen.2. Invloed van standaardisatie van werkzaamheden en besturing van betonsamenstellingop kwaliteit en kostenBij de uitvoering van een 800 m lange zeekade ten behoeve van de Container Terminal opde Maasvlakte waren oorspronkelijk stortlengtes van 40,5 m voorzien [3]. In hun artikel inCement 1984 nr. 7 hebben Van Ast en Schaap aangegeven dat voor de wanden en het dekde stortlengtes zijn verkleind tot 13,5 m. Op die manierontstond een groot aantal repeterendebouweenheden met de door hen aangeduide gunstige invloed op de produktiviteit als gevolgvan het leereffect en daarmee op de kosten (fig. 3). Daarnaast was er echter sprake van eengrotere continu?teit en repetitie van de handelingen van de betrokken medewerkers. Dit heefteen gunstige invloed op de kwaliteiten is een hulp om menselijke fouten te voorkomen. Eendergelijke ontwikkeling is alleen mogelijk op basis vaneen analyse vooraf en een gedegenwerkvoorbereiding. In het artikel wordt ook vermeld hoe de betonkwaliteit met behulp vande rijpheidsmethode procesmatig werd bestuurd [4]. Aan de hand van de te verwachtenweersomstandigheden, de gewenste ontkistingscyclustijd en de betontechnologische gege"vens werd de mengselsamenstelling aangepast. Het resultaat werd in het werk gevolgdengecontroleerd.3. Invloed van automatisch tekenen op de kwaliteit van de maatvoering van de betoncon-structieVoor de bouw van het ruimtetheater 'Omniversum' in Den Haag zijn de besteks- en werkte-keningen voor de gewapend-betonconstructie volledig met CADAM (tekensysteem van IBM)uitgewerkt met uitzondering van het intekenen van de wapening. Tijdens het uittekenen waser een intensief en goed contact tussen het architectenbureau (Quist) en zijn adviseur voorconstructies (HBM-UOB), waarbij het architectenbureau gebruik maakte van de nauwkeurig-heid van de CADAM-tekeningen.In de besteksfase werden tekeningen schaal 1 : 100 gemaakt. Na de besteksfase werdendeze tekeningen 'opgeblazen' tot een schaal 1 : 50 om uitgewerkt te worden tot tekeningenvoor de bouwplaats. Wanden van cilindrische en elliptische vorm werden uitgeslagen tenbehoeve van de aan te geven sparingen en in te storten delen voor deafbouwen installaties.4aRuimtetheater 'Omniversum','s-GravenhageCement XXXVII (1985) nr. 4 228600m,::;2/PREFAB PLAATNR,504bPlattegrond met uitgedetailleerdevloerplaat6Uitvoering hypparschaaldaken,pompstation Enkhuizen; verdichten vanbeton met tri/balkCementXXXVII (1985) nr. 4De stoelenplateausin de zaal zijn als geprefabriceerde betonplaten uitgevoerd. Voor deproduktietekeningen zijn de platen uit deplattegronden gelicht en vergroot tot schaal 1 : 20en van aanvullende maatvoering voorzien (fig. 4b). Door een duidelijke en overzichtelijkemaatvoering op de vormgevingstekeningen van de betonconstructie werd de aannemer be-hoed voor bouw- en maatfouten.4. Invloed van eenvoud van ontwerp op de kwaliteit, bouwsnelheid en kostenBij verhuur van een bestaande hal aan een grootwinkelbedrijf te 's-Gravenhage bleek tijdensde inrichting, enige weken voor de offici?le opening, dat bij circa 75% van alle opleggingende TT-balken van de dakvloer waren gescheurd. Door isolatie van het dak werd de oorzaak(temperatuurverschil) weggenomen.Zowel de adviseur van de opdrachtgever als de aangezochte aannemer kwamen tot eenreparatievoorstel (fig. 5a-b) , waarbij beiden hetzelfde uitgangspunt hanteerden. Door middelvan een stalen schoen werd de balk voor zijn bestaande oplegging ondersteund en vervol-gens werd deze belasting door de staalconstructie naast de oorspronkelijke oplegging ge-bracht. De door de aannemer voorgestelde oplossing (fig. 5b) werd gekozen en uitgevoerd.Na het maken van een proefmodel en uitproberen werden binnen twee weken een paarhonderd van dergelijke stalen schoenen aangebracht. Door deze reparatie werd de oorspron-kelijk bedoelde veiligheid van de constructie weer hersteld en is de gevolgschade tot eenminimum beperkt gebleven. Doordat de offici?le opening op het geplande tijdstip kon plaats-vinden werd een claim voor bedrijfsschade voorkomen.5. Invloed van werkvoorbereiding op de kwaliteit van schaaldakenAls onderdeel van het drinkwaterpompstation Enkhuizen zijn filtraatreservoirs gebouwd,voorzien van hypparschalen als overkapping. De uitvoering van de schaaldaken in betonmet een dikte van 100 mm was geen alledaagse zaak. Daarom zijn vooraf die facetten vande uitvoering onderzocht, die op het tot stand komen van de constructie en dus op dekwaliteit van belang zijn,' zoals:bekisting van het schaaldak, betonsamenstelling, storten en verdichten en nabehandeling.Informatie over ervaring bij soortgelijke projecten werd ingewonnen. Bij het vaststellen vande betonsamenstelling is van CUR-rapport nr. 50 'Schaaldaken' gebruik gemaakt. Door deinterne kwaliteitsdienst is geadviseerd om toe te passen:2295a-bAlternatieven voor herstel opleggingTT-balkena. voorstel van de opdrachtgeverb. voorstel van de aannemer (uitgevoerd)7Uitvoering ruwbouw van het World TradeCenter AmsterdamCementXXXVU (1985) nr. 4-een kleinere maximalekorreldiameter (ongeveer 1/3 van de dikte van het schaaldak);-een zo laag mogelijke zetmaat;-storten van beton van boven naar beneden;-verdichten met oppervlaktetrillers na gebruik van trilnaalden;-hulpstof in beton: waterbinder bijv. FT8X ter voorkoming van bleeding;-zorgvuldige nabehandeling van de pas gestorte betonspecie.Bovenbedoeld advies is in samenspraak met de constructeur tijdens de uitvoering gevolgdmet als resultaat dat er schaaldaken van goede kwaliteit konden worden opgeleverd (foto 6).6. Invloed van extra voorbereidingstijd op de bouwsnelheidVoor de bouw van het World Trade Center te Amsterdam was een wijziging van het bestem-mingsplan noodzakelijk. Na de aanvraag voor de bouwvergunning werden door de buurtbe-woners bezwaren ingediend. De daarop volgende AROB-procedure (Administratieve Recht"spraak Overheidsbeschikkingen) nam een jaar in beslag. In dit tijdsbestek kreeg het bouw-team extra gelegenheid om allerlei details tegen elkaar af te wegen en het al opgesteldedraaiboek verder te verfijnen. Door de meeste bij het bouwproces betrokken partners vroegin het bouwteam op te nemen, was het mogelijk om ontwerp en uitvoering effici?nt op elkaaraf te stemmen. Deze samenspraak leidde tot verantwoorde en doordachte beslissingen.Het gevolg was een vliegende start na de afgifte van de definitieve bouwvergunning en eenvlot verloop van de bouwwerkzaamheden. Als voorbeeld hiervan was de benodigde hoeveel-heid manuren voor het stellen van de tafelbekisting zelfs zodanig gering, dat de aanwezigheidvan een stabiliteitskern tussen de bouwkraan en de werkplek een meetbare invloed kreeg(foto 7). Deze kern belemmerde namelijk het uitzicht van de kraanmachinist met als gevolgeen geringe toename van de hijstijd van de bekisting [5].SlotopmerkingMet de gegeven voorbeelden hebben wij willen aangeven dat een goede werkvoorbereidingkan leiden tot kostenverlaging ?n een goede kwaliteit.Tenslotte echter nog een kanttekening. Opleiding en motivatie van medewerkers is eenterrein waar een zeer gunstige invloed op het kwaliteitsniveau kan worden bereikt. Enerzijdsworden daardoor menselijke fouten voorkomen en anderzijds kunnen de schadelijke gevol-gen van overdracht van onvolledige informatie hierdoor worden opgevangen. Ook op ditgebied zal een verbetering van het kwaliteitsniveau van het produkt samengaan met eenverlaging van de uiteindelijke kosten.literatuur1. W.R. de Sitter, Veiligheid van bouwconstructies, enige wezenlijke aspecten; S & E-Publikatienr. 4, Betonvereniging, 19832. P. van der Berg, Voorwaarden en praktische wenken bij toepassing van spuitbeton;S & E-Publikatie nr. 5, Betonvereniging 19833. W. van Ast en P.Schaap, Container Terminal Maasvlakte - Uitvoering van de zeekade; Ce-ment 1984 nr. 74. P.C.Prins en W.R. de Sitter, Praktische toepassing van de rijpheidsmethode, Cement 1984nr. 15. O.G.Mans et al, World Trade Center, Amsterdam; Cement 1983 nr. 8 en nr. 9230