? utiliteitsbouw? ?J.J.A.Clephas, De Boer Baarn bvH.H.Wapperom, Redactie CementStubeco, de Studievereniging tot uitvoering van betonconstructies, is een studievereni-ging met een sterk op onderzoek gericht programma. Daarnaast organiseert de vereni-ging voor haar leden iedere drie maanden een excursie naar een in uitvoering zijnd bouw?werk. Eens per twee jaar gaat de excursie naar interessante bouwplaatsen in het buiten-land.ln 1995 vormde Berlijn het reisdoel.Vijf jaar na de hereniging ruimtde bondsrepubliek Duitsland het puin van de DDR. Mochter in het oosten al sprake zijn van vooruitgang, dan is die vooralsnog uitsluitend zichtbaaraan het oprukken van de parkeermeter, de auto en de afslag van de snelweg. Het juistemoment dus om op zoek te gaan naar de zegeningen van vijf jaar Duitse eenheid.WEDEROPBOUWVANBERLIJNGOEDOP GANGSinds de Duitse hereniging in 1990 stroom-de duizend miljard D-mark - ??n biljoen! -naardevijf nieuwe deelstaten. Ditgeldkwamonder meervan de federale overheid, van dewesterse deelstaten, van de pensioenfond-sen en sociale verzekeringen, van de poste-rijen en van de spoorwegen.Een heel land - vier keer zo groot als Neder-land - staatin de steigers. De onweerstaan-bare vrije markteconomie heeft het oostenvan Duitsland in een oogwenk veroverd. Vijfjaar geleden was de auto hier nog een zeld-zaamheid, maar als ergens de Duitse hereni-ging zich volledig heeftvoltrokken, dan is hetwel op hetgebied van hetautobezit. Sindsde'Wende' hebben de Oostduitsers meer dandrie miljoen auto's gekocht; eris nu ??n autoop elke 2,3 burgers. In het Westen is dezeverhouding 1:2.CD Symbool van de 'Wiedervereinigung': de Brandenburger Tor (foto: Bob de Ruiter)CEMENT1996/1Handel en economieDie enorme groei van hetautobezitbrengt ui-teraard veel problemen aangaande de infra"structuur met zich. Inmiddels is 7200 kmaan wegen volledig vernieuwd; ook zijn bij ie-dere dorpsingang tankstations, garages entweedehands autohandelaren te vinden. Degrote autosnelwegen echter zijn nog totaalniet op de toename van het verkeer bere-kend. Vooral de transportsector ondervindthiervan veel hinder, wat de handel tussenOost en West niet ten goede komt. Over lan-ge stukken worden in hoog tempo de auto-snelwegen verdubbeld; voor de weggebrui-ker kan het echter niet snel genoeg gaan.In termen van produktiviteit blijft het oostennog ver bij het westen achter. Aan het brutobinnenlands produkt dragen de Oostduit-sers tien procent bij, maar gezien het inwo-nertal (15,5 miljoen tegenover 66 miljoen)zou datpercentage het dubbelemoeten zijn.Bij alle miljarden diezijn binnengestroomd ishet nog niet gelukt een eigen industrie op tebouwen.BerlijnIn de wederopbouwvan de 'neue Bundesl?n-der' neemt de voormalige gedeelde stadBerlijn een aparte positie in.Tot aan de val van de Muur hebben West- enOost-Berlijn een compleet gescheiden ont-wikkeling doorgemaakt. Oost-Berlijn werdontwikkeld tot een 'socialistische metropool'en genoot derhalve in de voormalige DDR destatus van beschermde enclave. Ook West-Berlijn nam als vooruitgeschoven post in hetvijandige Oostblok een uitzonderingspositiein. Het herenigde Berlijn (foto l)nuheeft temaken met een competitie die zich ook nogeens afspeelt op verschillende niveaus.13? utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek ? bouwputten? Over het bouwterrein heen zicht op Oost-Berlijn (foto: Leo van Ooijen)De stad zal zich in toenemende mate moe-ten gaan profileren in de regio, inhet land enin Europa. Een van de aanzetten daartoe isde verplaatsing van enkele hoofdstadfunc-ties van Bonn naar Berlijn. Voor de nieuwepolitieke en representatieve functies moe-ten de nodige voorzieningen worden getrof-fen. In de nieuwe wijk Spreebogen zullennaast de Bondsraad, de Bondskanselarij ende overige regeringsgebouwen Ook de minis-teries van BuitenlandseZaken en Financi?nhun zetel krijgen. De Bondsdag zal haarzetelkrijgen in de volgens de plannen van de Brit-se architect Norman Fosterte verbouwen ennabijgelegen Reichstag.PrijsvragenIn de komendevierjaar moeten ten minste80000 woningen, 16 miljoen m2vloeropper-vlakte voor bedrijven en 2 miljoen m2vloer-oppervlakte voor commerci?le activiteitenworden gerealiseerd. Centraal staat daarbijde vraag op welke manier de beide stadsde-len , die zich gedurende meer dan veertigjaar onafhankelijk van en met de rug tegenelkaar hebben ontwikkeld, een nieuwe rela-tie met elkaar en met het achterland kunnenaangaan. Stadsdelen die eerst nog perifeergelegen waren, krijgen plotseling een centra~Ie ligging. Omgekeerdbevinden oude centra~Ie gebieden zich nu opeens in de periferie.Het stedebouwkundig beleid van Berlijn isgebaseerd op de zogenoemde 'kritische re-constructie' van de stad. De gedachte hier-achter is het herstellen van het oorspronke~lijke uiterlijk, in het Berlijnse geval de situatiein de jaren twintig van deze eeuw. Deze uit-gangssituatie beperkt echter wel in grotemate de architectonische vrijheid.Een tegenwoordig veel gehanteerde metho-de om internationaal vermaarde architectenhun visie op een lokaal probleem te ontlok-ken, is het uitschrijven van een prijsvraag. Demethode wordt in Berlijn veelvuldig toege-past om de verschillende deelontwikkelin-gen aan het stadsbeleid te toetsen.AlexanderplatzTal van discussies zijn inmiddels gevoerdover de toekomst van de stad. Leegtes moe-ten worden volgebouwd, 'verkeerde' gebou-wen afgebroken en andere weer opnieuw op-gebouwd. Een van die verkeerde gebouwenis het 'Palast der Republik', dat wordt gezienals het lelijkste symbool van de DDR-politiek.Ook de Alexanderplatz zal niet aan de slo-pershamers ontkomen. De voor dit plein uit-geschreven prijsvraag is gewonnen door deBerlijnse architect Hans Kollhoff.In zijn ontwerp vormen dertien torens eensymbool dat in hetsilhouetvan de stad de lo-catie aanduidt van een nieuw, prestigieuscommercieel centrum. De torens makendeel uit van gesloten bouwblokken en bevin-den zich aan de westzijde van hetplan. De la-gere bouwdelen liggen in het oosten en slui-ten aan op de bestaande bebouwing.Ko~mend vanuit het oosten ervaarje die torensals het begin van de grote stad. Vanuit hetwesten komend krijgje echter de indruk datde welvaart hier ophoudt.De grootste bouwput van EuropaDe Potsdamer Platz functioneerde in de ja-ren twintig als een scharnier tussen de histo-rische binnenstad en het nieuwe centrumlangs de Kurf?rstendamm. Ook was het deplek waartreinreizigers de Duitse metropoolbetraden. Hetterrein is aan het einde van de@ Potsdamer Platz1. Sony2. DaimIer Benz3.ABB4. Staatsbibliothek5. PhilharmonieTweede Wereldoorlog grotendeels verwoesten ligt sindsdien braak. Restanten van deMuur zijn nog zichtbaar.Voor dit gebied (fig. 2), dat inmiddels vooreen luttel bedrag in handen was gekomenvan grote internationale ondernemingen(Daimier Benz, Sony, Asea Brown Boveri),werd in het najaar van 1991 een prijsvraaguitgeschreven. De voorkeur Van de jury ginguit naar een ontwerp van Hilrner & Sattler,dat neerkwam op de typologie van het ne-gentiende-eeuwse Berlijnse bouwblok rneteen voorgeschreven maximale hoogte van22 rn. Het ontwerp paste perfect binnen hetkader van de kritische reconstructie.Dit masterplan weer vormde de basis voorenkelebesloten prijsvragen voor de toekom"stige vestigingen van Sony, Daimier Benz enABB. De Sony-prijsvraag is gewonnen doorHelmut Jahn en de ABB-prijsvraag door Gior-gio Grassi. Renzo Pianowerd de winnaar vande prijsvraagvan DaimlerBenz. Het bouwter-rein, waar rond 8 miljard D-mark in zal wor-den ge?nvesteerd, staat inmiddels bekendals 'de grootste bouwput van Europa'.DaimIer BenzInde herfst van 1989, dus vlak voor het 'val-len' van de Muur, wist Debis (= DaimierBenz InterServices) beslag te leggen op eenplek van 68000 m2? Hierop worden van mei'94 tot december '98 negentien gebouwengerealiseerd met een totaal bruto nuttig op-pervlak van 340 000 m2? Tevens wordt on-dergronds ook nog 160 000 m2 geschikt ge-rnaakt voor bewoning en metro. Onder debouwlocatie en de aangrenzende 'Tiergar-ten' zal verder een verkeerstunnel wordenaangelegd. Voor deze tunnel zal ongeveer 5miljoen m3 grond moeten worden verzet.14 CEMENT1996/1Vanaf 1999 zullen hier 7000 mensen wonenen werken en worden er per dag tussen de80000 en 100 000 bezoekers verwacht. Dezuivere bouwkosten voor dit project bedra"gen DM 2,7 miljard.Ten tijde van het bezoek was men in kavel Cbezig met de ruwbouw van de eerste verdie"pingen van de twee gebouwen van hethoofdkantoor (foto 5). De fundering hier"voor, circa 16000 m2groot, bestaat uit eenvoegloze bodemplaat van 1,45 m dik. Totaalis er circa 25 000 m3 beton gestort, opge-bouwd uit segmenten van 3200 m3. Op derest van de kavels was men nogvoornamelijkop het gebied van grond- en funderingswerk-zaamheden actief.Op het hoogtepunt van de bouw zullen er on-geveer 60 torenkranen en circa 2500 arbei-ders op het bouwterrein actief zijn.De bouwplaats is opgedeeld in vier bouwka"vels, At.m. D, die in drie fasen bebouwd zul"len worden. Fase 1 omvat kavel C; hier komthet Daimler"Benz hoofdkantoor. DaimierBenz verlangde hiervoor twee 'wolkenkrab"bers' van ruim 100 m hoog, die breken methetoorspronkelijke plan van Hilmer& Sattler.Fase 2 omvat kavel A/D, waar kantoren, ho"tels en theaters en bioscopen worden ge"bouwd. Op de in fase 3 tebouwen kavel Bzul"len woningen/appartementen, winkelgebie"den en kantoren verrijzen (foto 3).De bouwwerkzaamheden worden bepaalddoor enkele milieumaatregelen. Zo mag degrondwaterspiegel onder de Tiergarten nietworden verlaagd, is de over hetterrein lopen"deAlte PotsdamerStraBe inclusiefbomenrij"en een beschermd stadsgezicht en staat hetzich op het terrein bevindende oude Wein"haus Huth op demonumentenlijst. De bouw"putten moeten dus waterdicht worden uitge"voerd.De verticale dichting bij kavel A, waar de puttot een diepte van 14,5 m moet worden uit"gegraven, wordt verzorgd door stalen dam"wanden tot een diepte van 30 m. Voor de ho"rizontale dichting wordt de bodem met eenmineraalgel tot ongeveer 14 m onder de uit"eindelijke bodem van de bouwput ge?njec"teerd. Deze gel verhindert een waterdoor"braak, zodat een verankering van de funde" @ Nat baggerwerk in een bouwput aan de Potsdamer Platz (foto: Leo van Ooijen)ringsvloer niet nodig is. De mineraalgel is bio"logisch afbreekbaar en lost zichzelf na circa ? Speciale Doka bekisting voor een speciale toepassing (foto: Doka Nederland BV)tien jaar op.Voor de andere putten wordt volstaan metnat baggerwerk en het storten van een on"derwaterbetonvloer (foto 4).CEMENT1996/1 15? utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek ? bouwputten,NA2rA4,; :r----',BouwputTen tijde van het bezoek was van fase 2 degehele kelderjfunderingsvloer gestort (hetgebouw is op staal gefundeerd), alsmedevan het laatste deel van de bouwstroom dekelderwanden.Aan ??n zijde van de bouwput (ruim 120 mlang) is als keerwand gekozen voor de 'Esse-ner wand', een variant op de 'Berliner wand'.De H-profielen van de 'Berlinerwand' zijn danvervangen door dubbele UNP-profielen,h.o.h. circa 150 mmo De verankering van deCD Fase 2: de bouw van de hallen A3 t.m. AB en de herbouw van hal 7A2? Overzicht van de Berliner MesseDe werkzaamheden aan het Jaarbeurster-rein bestaan uit het slopen van zes gebou-wen (hal1 tm. 6), de bouw van hal A en devervangingvan en aansluiting op het aanlig-gende gebouw (hal 7). Omdat de beursacti"viteiten continu door moeten gaan, zijn dezewerkzaamheden uitgesplitst in twee deelop-drachten:1. de sloop van hal 2 tm. 6 en de bouw vanhal A1 en A2;2. de sloop van hal1 en 7, de bouw van halA3 tm. A8 en de herbouw van hal 7.Het eerste deel is reeds uitgevoerd en opge-leverdin mei '95. Fase 2 (fig. 7) is gestart indecember '94 en zal in juni '97 opgeleverdworden. De aanneemsom van deze fase be-draagt circa DM 883 miljoen. De werkzaam-heden worden uitgevoerd door een bouw-combinatie van zes aannemers, waarvanHochtief, Gustav Pegel& Sohn en PhilippHolzmann de bekendste zijn.QuadratofixDe hallen zijn ontworpen door de architectprotUngers. Zijn werk kenmerkt zich dooreen opbouw uit vierkanten. Het kwadraatstaat bij hem wellicht voor 'Ordnung muSsein'. Ungers heeft in Duitsland hierdoor debijnaam 'Quadratofix' verkregen.Het ontwerp van dit gebouw is uitgevoerd inrasters van 3 x3 m, waaraan zowel de kolom-men en wanden als de gevelbekleding zichonderwerpen (fig. 11). Hal A bestaat uit driegedeelten van elk 33 x 90 m. Elk deel heefteen 7 m diepe kelder en twee of drie verdie-pingsvloeren, elk4,5 m hoog, en isperasenperspoor (doorhetgebouw) bereikbaarvooraan- en afvoer van materialen.Berliner Messegel?ndeEen andere grote bouwput bevindt ziCh ophetterrein van de Berlijnse Jaarbeurs (fig. 6).Hier wordt aan de zuidkant gewerkt aan eenaanpassing en uitbreiding. Met het verdwij-nen van de oost-westgrens in Duitslandheeft Berlijn een geografische ligging gekre-gen die uitbreiding van de 'Berliner Messe-gel?nde' rechtvaardigtOp het oude terrein was 100 000 m2beurs-oppervlak beschikbaar; als dewerkzaamhe-den gereed zijn, komt daar 60 000 m2 aanoppervlak bij. Deze getallen steken overi-gens nog schril af tegen de 986 221 m2 dieop 12 april 1996 door de Leipziger Messe ingebruik zullen worden genomen!? Opstelling van 21 torenkranen op een gebied van nauwelijks 60 x 120 m16 CEMENT1996j1? 'Essener wand': de verankering zit tussen de UNP-profielen (foto: Bas Kuiper)@ Na de oplevering in juni '97 zul/en de hallen een kwadratisch uiterlijk hebbenkeerwand zit tussen de UNP-profielen in. Ditheeft als voordeel dat er geen gordingen enankers buiten de dagzijdevan de wand zitten(belangrijke en noodzakelijke ruimtewinst)en dat deze keerwand gelijktijdig als verlorenbekisting kan dienen(foto 9).Nagenoeg alle beton is ter plaatse gestort,voornamelijk vanwege ruimtegebrek met be-trekking tot de aanvoer van geprefabriceer-de delen. Voor de wanden werd de bekistinggrotendeels uitgevoerd als kraanschot metautostabiele jukken; daardoor behoefdende schotten nauwelijksgecenterd te worden.Hiertoe waren bij het maken van de funde-ringsvloer trekverankeringen ingestort.Imponerende getallenIn een zeer korte tijd (24 maanden) moet opeen relatief klein oppervlakvan 120 x 120 menorm veel (hulp)materiaal ingezet worden.In totaal verwerkt men 460 000 m2bekisting(foto 10) en 17000 ton betonstaal en wordterin het werk 133 000 m3 beton gestort, methoeveelheden van maximaal 12 600 m3 permaand. Dit is een maand langzes mixers peruur!De logistiek is bepalend voor het binnen degestelde termijn uitvoeren van het project.De aannemerscombinatie heeft daarom ge-kozen voor maar liefst vijf toeleidingswegennaar de bouwput, waarvan er ??n is uitge-voerd onder een hoofdstraat door, en het in-stalleren van 21 torenkranen (in elkaarsdraaibereik (fig. 8) en met kraandrijvers vanvijf verschillende nationaliteiten).Toch is opleveren injuni '97 een must, wantindezelfde maand is de eerste 'Funkausstel-lung' al gepland!CEMENT1996j1@ Een wandbekisting wordt gesteld (foto:Bas Kuiper)ToekomstHetverhaal maaktduidelijk dat het in Berlijngonst van de activiteiten. De bouwopgavenliggen daarbij niet alleen in het voormaligeOost-Berlijn, al is hier dan in de jaren van hetcommunisme een aanzienlijke achterstandin onderhoud ontstaan.Berlijn als geheel is de beschermde statusvan de twee afzonderlijke gedeelten kwijtge-raakt en wordt nu geconfronteerd met de inde restvan de wereld doodnormale grootste-delijke problemen. Niet alleen de toenemen-de verkeerscongestie, maar ook de migratie,de werkloosheid en de criminaliteit vormende verklaring voor de enorm toegenomenproduktie van plannen en ontwerpen. Voorde bouwwereld is er kortom de komende ja-ren in Berlijn genoeg te doen en te zien..17