De vormgeving van bruggen, viaducten en alles wat zichop en om wegen en vaarwegen bevindt, verdient de volleaandacht. Iedere gebruiker van de openbare ruimtewordt voortdurend met deze constructies geconfron-teerd. Hoe meer samenhang, hoe aantrekkelijker de con-structies, hoe groter de appreciatie bij de gebruikers endaardoor voldoening bij de makers. Het heeft alles temaken met het verbeteren van onze leefomgeving.Vandaar dat we deze uitgave van Cement over bruggenen viaducten, beginnen met de ervaringen van architectHans van Heeswijk, op grond van enkele van zijn ont-werpen.De tuibrug bij Kampen is het laatste ontwerp datHansvanHeeswijkalsvormgevingsadviseurvoordeBouwdienst van Rijkswaterstaat in Tilburg heeft ont-worpen. Zijn achterliggend idee: `het concept voorde tuibrug Kampen is als stadspoort bedacht (foto 1).Wie richting Kampen de IJssel is overgestoken, pas-seert bij binnenkomst de stadspoort. De poort, diegevormd wordt door de dubbele pyloon van detuibrug, ligt dus aan de Kampense oever. Dat waseen duidelijk statement. Maar, wat gebeurt er in eenlaat stadium als het ontwerp al helemaal is afgerond?De brug, die uit een tuibrug en aansluitend een bas-culebrug voor de "bruine vloot" bestaat, wordt 180?gedraaid en de pyloon komt op de andere oever testaan. Deze wijziging is ingegeven door de liggingvan de brug in een rivierbocht en de natuurlijke loopvan de vaargeul. In een buitenbocht zijn stroom-snelheid en diepte het grootst. In een binnenbochtzijn stroomsnelheid en diepte geringer, wat eenvoordeel is voor oude hoge zeilschepen die daargemakkelijker kunnen manoeuvreren. Toen menzich dat realiseerde heeft men de brug gedraaid,maar daarmee is de visie achter de landschappelijkeinpassing van het ontwerp wel geweld aangedaan'.Van Heeswijk noemt dit een goede illustratie van hetfeit dat de vormgever van civiele projecten, andersdan in de bouw, een beperkte inbreng heeft. Bij hetbegin van een ontwerp worden het architectonischeen constructieve concept gemaakt en daarna gaan deconstructief ontwerpers aan de slag. Vaak is de rolvan de architect dan al uitgespeeld. `Volkomen on-terecht', aldus Van Heeswijk, `in het verdere ont-werpproces worden in de uitwerking vooral con-structieve aspecten bekeken, en wordt vaak hetraffinementuithetarchitectonischontwerpgehaald.Daar kunnen tal van redenen voor zijn, maar het isniet goed. Niemand bewaakt dan meer de kwaliteitvan de verschijningsvorm. Eigenlijk ontbeert deRijkswaterstaat, de organisatie die in Nederland demeeste bruggen bouwt, een rijksbouwmeester,iemand die de ontwerpkwaliteit beoordeelt en waarnodig gedurende het proces ingrijpt om die kwali-teit te behouden'.D e o n t w e r p s t r u c t u u rDe ontwerpstructuur van kunstwerken is een inge-wikkeld proces. Van oudsher is dit het werkterreinvan civielen. Bij de Rijkswaterstaat is het ontwerpenen bouwen van bruggen en viaducten ondergebrachtbij de Bouwdienst en de project-co?rdinatoren daar-van spelen hierin een eigen, bepalende rol. Als op-drachtgevers fungeren de regionale directies.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB r u g g e n b o u wcement 2003 14Civiele bouw verdient ge?ntegreerd architectonisch beleidVORMGEVINGVAN BRUGGEN EN VIADUCTEN1 | De Eilandbrug over deIJssel, een slanke con-structie met een pyloonals moderne stadspoortvan Kampenfoto: Klaas LaanDe geringere aandacht voor de architectuur binnende Rijkswaterstaat heeft ook te maken met het uit-besteden van de uitwerking van projecten aan parti-culiere ingenieursbureaus.In dit licht bezien hebben gemeenten een voordeel:de lijnen zijn veel korter. Van Heeswijk: `vlak onderAmsterdam, over de A2 is een rijwielviaduct van onsbureau in aanbouw (foto 2) en daarin is maximaalaandacht besteed aan vormgeving, inpassing in deomgeving en belijning. Hier is een constructievesamenwerking met `de civielen' gaande gedurendehet gehele proces.Ter vergelijking: de Nederlandse Spoorwegen heefteen eigen NS-bouwmeester. Van Heeswijk: `daarwordt in het algemeen qua vormgeving meer ge?n-tegreerd en daardoor beter werk afgeleverd. Heteigeningenieursbureau,HollandRailConsult,heeftvormgevende en constructieve ontwerpers in dienst,waardoor men het hele proces in ??n hand houdt.V o r m g e v e r s - a d v i e s g r o e pIn 1992 is de eerste Nota Architectuurbeleid `Ruimtevoor architectuur' verschenen en in 1996 de tweedeNota `De architectuur van de Ruimte'. De vroegereHID van de Bouwdienst Rijkswaterstaat, ir. TjebbeVisser, heeft in 1993 als voorzitter van een daartoeopgerichte werkgroep, samen met de toenmaligerijksbouwmeester ir. Kees Rijnboutt, een groep ar-chitecten benoemd om `standaard' mee te werkenaan het ontwerpen van civiele waterstaatsconstruc-ties. Het werd de Vormgevers Adviesgroep.Van Heeswijk heeft tot 1998 deel uitgemaakt vandeze groep. Om twee redenen is hij ermee gestopt:hij vond zijn inspanningen onvoldoende terug in hetgebouwde resultaat en daarnaast is hij is van meningdat een regelmatige verversing van de bemanningvoordelen biedt.T u i b r u g K a m p e nNu de bouw van de tuibrug in Kampen in de eind-fase komt, gaat bij Van Heeswijk toch weer de be-langstelling leven om het resultaat zelf te gaan bekij-ken. Al blijft zijn visie over de ommezwaai van debrug onveranderd.Kenmerkend voor de tuibrug in Kampen is de ach-terover hellende pyloon. Twee keer 9 tuien dragenhet dek en er zijn twee keer drie achtertuien voor hetnoodzakelijke evenwicht. De knik in de benen vande pyloon heeft te maken met ontwerpinzicht. VanHeeswijk: `een verticale alleenstaande pyloon wasgeengezichtenvooroverhellendevenmin.Dusbleefde gekozen vorm over. Hiermee straalt de brugkracht uit en lijkt moeiteloos te functioneren'. Aan-sluitend aan de tuibrug is er de basculeburg voorhoge schepen en vaartuigen (foto 4).Omdat het wijde open landschap geen dichte massa-le constructies toelaat, is gezocht naar een scherpeinpassing. Daarom is een dichte basculekelder ver-laten en kwam een open basculepijler ervoor in deplaats. Het contragewicht hangt in de buitenlucht enalleen de trafokasten zijn in de basculepijler onder-gebracht. Bovendien komen ramen in de pijler voorom de constructie zo doorzichtig mogelijk te maken.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB r u g g e n b o u wcement 2003 1 5O p e n b a r e r u i m t eHans van Heeswijk is een aantal jaren adviseur stadsvormgeving inAmsterdam geweest. Hij had een duidelijke visie over wat hem te doenstond: de openbare ruimte in Amsterdam moet schoner, leger en mooier(foto3).Detoenmaligewethouderonderschreefdezedoelstellinginhaarbeleid en de stadsvormgever werd een autoriteit. Het betekende wel veelweerstand van tal van belanghebbenden, maar het werk had effect.Alleen door een goede verstandhouding met de wethouder kon succes-vol worden geopereerd, want toen zich een wethouderswisseling voor-deed en de nieuwe wethouder de ruimtelijke ambities niet overnam, wasvoor Van Heeswijk het spel verloren, waarna hij is gestopt. Ter toe-lichting:hetfunctionerenvandegemeentelijkewelstandscommissiesligtverankerd in de Woningwet. Voor stedenbouw/openbare ruimte is ditniet het geval; dat gebeurt nu nog op ad-hoc basis. In het goed gevuldeNederland mag daar gerust iets aan gebeuren.2 | Fietsviaduct over de A2bij Amsterdam3 | De openbare ruimtevraagt om bezinningfoto: Luuk KramerDe hoofdoverspanning van de brug is uitgevoerd instaalbeton, mede om een zo slank mogelijke con-structie te kunnen bouwen (zie het artikel op blz. ...).De huidige brug telt twee rijbanen. In de toekomstkan capaciteitsvergroting noodzakelijk worden, meteen tweede brug als gevolg. `Maar dan', zegt VanHeeswijk `komt hopelijk de tweede brug op ruimeafstand van de huidige brug te liggen. Daar is terplaatse voldoende ruimte voor en je voorkomt mas-saliteit'.In dit kader wijst hij op de twee naast elkaar gelegenbruggen in het Dintelhavengebied van Europoort.De verkeersbrug is een betonnen uitbouwbrug ende spoorbrug een stalen boogbrug. `Dat', zegt VanHeeswijk `had niet mogen gebeuren. Een civielerijksbouwmeester had daar een stokje voor moetensteken. Kun je nagaan hoe hard zo iemand nodig is'.G e l u i d s s c h e r m e nE?n van de door Van Heeswijk ontworpen kunst-werken is het gebogen geluidsscherm langs de A16bij Dordrecht. Veel aandacht is besteed aan de vorm-geving aan de bewonerszijde (foto 5). De kolommenzijn afgeschuind om minder volumineus over tekomen. Mede daardoor is het een slank en transpa-rant scherm geworden. Onlangs is door een bran-dende motorfiets een forse beschadiging van dekunststof beplating opgetreden. Over het herstel zieblz. 00.Het scherm gaat in westelijke richting verlengdworden, met circa 800 m. Dat wordt een scherm metdezelfde gebogen vormgeving, maar dan minderhoog.Bij de reconstructie van de A15 ter hoogte van Slie-drechtwerdVanHeeswijkbetrokkenbijhetontwerpvan een geluidsscherm. Hij betreurt het dat hij nietbij de uitwerking betrokken is geweest. `Ik had graageen bijdrage geleverd aan de detaillering; juist omdatdieschermenletterlijkindeachtertuinenvandeaan-wonenden staan'.V i a d u c t e n i n d e A 5 0Thans is van de A50 het gedeelte Oss ? Eindhovenmet een lengte van 35 km in aanbouw. Een nieuweweg met daarin tal van viaducten. Ook voor deze via-ducten heeft Hans van Heeswijk geadviseerd wat devormgeving betreft. Dat gebeurde in nauwe samen-werking met de Bouwdienst in Tilburg, waar de `con-structieven' met grote waardering over de inbrengvan de architect spreken. Belangrijk criterium vandit nieuwe wegdeel is, dat alle viaducten en bruggenduidelijk tot ??n familie behoren. Dat geeft de auto-mobilist een rustig wegbeeld.Bij ??n van de viaducten, waar de weg HeeswijkDinther ? Veghel overheen wordt geleid, was onvol-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB r u g g e n b o u wcement 2003 164 | Sprekend onder deel vande Eilandbrug is de kel-derloze basculebrugfoto: Rijkswaterstaat5 | GeluidsschermDordrechtfoto: Hans van Heeswijkdoende ruimte om een loodrechte kruising met deautosnelweg te maken. Men wilde namelijk bebou-wing sparen en een aangrenzend natuurgebied nietaantasten.Vandaareenschuinekruising.Bijhetont-werp van dit viaduct zijn de ondersteuningen buitenhet weglichaam gebracht (foto 6). In het slanke via-duct, uitgevoerd in B 65, zijn twee voorgespannenbalken gemaakt. De tweebenige ondersteuningenstaan evenwijdig aan de wegas. De zorgvuldige de-taillering tot in de landhoofden, waar forse cannelu-res in de wanden het beeld versterken, verraadt dehand van de ontwerper. Duidelijk is te zien dat destaalbetonbrug over de Zuid-Willemsvaart eveneensvan Hans van Heeswijk is.V l e u g e l b r u g o v e r d e A 5 9In de afweging ter plaatse storten of prefabricerenvan betonnen bruggen en viaducten, heeft de archi-tecteenvoorkeurvoorhetterplaatsestortenvanwegede grotere vrijheid in vormgeving. Dit aspect heeftHaitsma Beton ertoe bewogen om in nauw overlegmet de Bouwdienst en Van Heeswijk een prefabviaduct te ontwikkelen dat er nu eens niet saai eneenvormig zou uitzien. Haitsma Beton was de ini-tiatiefnemer.Dit viaduct over rijksweg 59 tussen Raamsdonk enRaamsdonkveer was de vervanger van een oud via-duct, dus mocht de weg niet te lang buiten bedrijfzijn. Prefabricage was een goed antwoord. Een slankviaductisontstaan(foto7)meteenkleineconstructie-hoogte, zonder in het werk gestorte druklaag. De af-geronde randelementen versterken het slanke beeld.De terugliggende middenpijler heeft eenzelfdeeffect.T o t s l o tAl is Van Heeswijk gestopt met het werken voor deBouwdienst, civiele constructies blijven zijn padkruisen. Vaak zijn het gemeenten waarvoor hij werkten daar is meer integratie tussen de verschillendediensten, wat in het resultaat is terug te vinden.Mede gezien het vele geld dat omgaat in kunstwer-ken in de civiele bouw, is meer aandacht voor devormgeving een noodzaak. Daarnaast heeft de over-heid een culturele verantwoordelijkheid. Want, een-maal gebouwd, kijken wij als `gebruikers' immersjarenlang tegen die constructies aan. `Laten wehet daarom goed ?n ge?ntegreerd doen', aldus VanHeeswijk. Pieter SpitsA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB r u g g e n b o u wcement 2003 1 76 | Viaduct KW 21 in denieuwe A50, waar deondersteuning buitenhet bruglichaam isgehaaldfoto: Steef Croonen7 | Initiatief in prefabbeton: de vleugelbrugover de A59foto: Henk Schuurmans