I IMATERIALEN IVOORSPANNING IVOORSPANNEN METCOMPOSIETMATERIALENA.Chabert, Centraal Laboratorium 'Ponts et Chaussees' *Al sinds de uitvinding van de voorspanning door Eug?ne Freyssinet in 1928 zijn devoorspanelementen van hoogwaardig staal. Door verbetering van hetfabricageproces is de relaxatie sterk gereduceerd. Ook al worden de staalsoortensteeds hoogwaardiger, ze blijven niettemin gevoelig voor corrosie. Er bestaan weloplossingen voor dit probleem, maar die zijn duur en afhankelijk vanomstandigheden op de bouwplaats.Sinds enkele jaren zijn er draden op de markt van glas-, aramide- ofkoolstofvezels,vervaardigd volgens de techniek die pultrusie wordt genoemd. Deze oorspronkelijkAmerikaanse techniek maakt het mogelijk om continu mechanisch hoogwaardigeelementen te maken. Het produktieproces wordt jaar na jaar beter. De interessevoor de toepassing van composieten voor voorspanning is ontstaan door de kwaliteitvan het materiaal.2 Brug Mari?nfelde, Berlijn;uitwendige Polystal-elementenHet idee om composietmateri-?? alen (vooral glasvezels) voorvoorspanning te gebruiken, isontstaanin 1946.Sindsdienis onderzoekgedaan naar de toepassing vanglasvezelsin voorspanelementen. Al spoedig bleekdat het probleem van de verankeringeerst moest worden opgelost alvorenssynthetische vezels in voorspanelemen-ten te kunnen toepassen.De bestudeerde systemen kunnenwor-den onderverdeeld in twee categorie?n:- metalen verankeringen;- gestorte verankeringen.De eerste metalen verankering, deklemplaat van Rubinski, dateert van1954. Sindsdien hebben andere onder-zoekers (Rehm, Franke, Patzak) het ver-ankeringssysteem verder ontwikkeld.De eerste gestorte verankering is uitge-werkt door Angas. Ook hier hebben an-dere onderzoekers zich ingespannenvoor verbeteringen.De zeer beperkte toepassing van decomposietmaterialen was tot voor korthetgevolgvanhetfeit dat die materialenniet op industrieel niveau beschikbaarwaren, evenmin als betrouwbare veran-keringen. In het kader van een in 1978gestart onderzoeks- en ontwikkelings-project, gesubsidieerd door het DuitseMinisterie van Onderzoek enTechniek,hebben de ondernemingenStrabagBau? Dit artikel is ontleend aan Travauxvan maart1993 en is vertaald door ir.G.M.M.Touw, Inge-nieursbureau Nederlandse Spoorwegen.681 Strabag-verankering vanPolystal-glasvezelstaven (HLV)enBayerAG zich gerichtop het ontwik-kelen vanglasvezels methoge sterkte enop betrouwbare verankeringen. Het on-derzoek is toevertrouwd aan verschil~lende universitaire instituten.Het voorspansysteem dat door deze be~drijven is ontwikkeld, HLV genaamd(een afkorting van synthetische mate~rialen van hoge sterkte), is het begin ge-weest van de introductie van compo-sietmaterialen bij het voorspannen vankunstwerken.In het eerste stadium van het onderzoekzijn verschillende typen verankeringenbeproefd tijdens de bouwVan een kleinegewapend-betonbrug in D?sseldorf in1980.Bij deze eerste toepassingvanglas-vezels bleek datde basisprincipes van denieuwe techniek en vooral van de ge-storte ankers, juist waren (foto 1).Injuli 1986 werd in dezelfde stad de eer-ste brug (twee overspanningen van res-pectievelijk 21,30 m en 25,60 m) in eenautosnelweg gerealiseerd, die niet isvoorgespannen met traditionele voor~spanelementen van hoogwaardig staal,maar met dradenvan glasvezels met ho-ge sterkte.De bouw van deze brug was de voltooi-ing van bijna een decennium van diep-gaand onderzoek en ontwikkeling.Voorafgaand aan debouwis geadviseerdbetreffende:~ stabiliteit en duurzaamheid van hetsysteem door prof.Konig, Frankfurt;- karakteristieken van het materiaal ende aanhechting van Polystal (HLV) inCement 1993 nr. 113 Brug te N?tsch, Oostenrijk 4 Geluidschenn, Rotterdamrelatie met de voorspanning doorprof.Rehm, Stuttgart;- uitvoering en verankering doorprof.Rostasy, Braunschweig.In 1988 is in het zuidelijk deel van Ber-lijn een derde brug gebouwd, namelijkeen voetgangersbrug in het recreatie-park Mari?nfelde. Het is een dubbelT-ligger van 5 m breedte met respectie-velijk 27,61 men 22,98 m overspanning.Voor de eerste keer in Duitsland is hetdek, met een hoogte van 1,10 m, gedeel-telijk voorgespannen door uitwendiggelegen Polystal-elementen (foto 2). Omhet gedragvandebrugte kunnenvolgenzijn sommige elementen voorzien vanoptische detectievezels of van koper-draaddetectoren.Deze eerste toepassingen worden ge~completeerd door:- 1990/1991: brug Schiessbergstrasse,Leverkusen, 27 voorspanelementenvan 600kN;- 1990/1991: brug te N?tsch, Karinthi?,Oostenrijk (foto 3},- 1991/1992: versterking metselwerk-gewelfin een klooster te Kassel.In 1991 is in Ludwigshafen door BASFeen kleine tuibrug gebouwd, waarbij20% van de tuien uit strengen koolstof-vezels bestond.In dezelfde periode is ookin andere lan-den onderzoek verricht naar beter aan~gepaste produkten en specifieke veran-keringen. Op een enkele uitzonderingna zijn er geen belangrijke veranderin-gen tussen het oude en het nieuwe sys-teemvanverankeren.Erzijn echterwei-nig toepassingen; genoemd worden:- een geluidscherm in Rotterdam;5? 6 Collserolatoren, Barcelona, verankering- aramidevezelsCement 1993 nr. 11 69IMATERIALEN IVOORSPANNING7 Soletanche-verankering 8 Versterking metrostation Mairie-d'Ivry te Parijs90 palen die zijn voorgespannen metbehulp van Arapree (HGB/AKZO)(foto 41,~ vistrappenvoorzalmen, ookhierwerdgebruikgemaakt van Arapree (HGB/AKZO);- de bovenste aftuiing van de uitzend~toren van Barcelona; aramidevezelszonder gietmassa (VertolPhillistran)(foto's 5 en 6).Hoewel de composietmaterialen ge~woonlijkals exclusiefbezitvande1ucht~en ruimtevaartindustrie wordengezien,hebben deze materialen in Frankrijkveel onderzoek op civieltechnisch ge-bied ge?nitieerd. Het uitgevoerde on~'derzoek en de daaruit voortvloeiendetoepassingen is verricht door onder~staande organisaties. Alleen de compo~sieten op basis van doorgaande vezelsworden besproken.INSA te LyonIn het kader van een proefschrift(D.L.Zermeno, P.Hamelin) is inhet IN-SA teLyonhetgedrag onder buiging be~studeerd van uitwendig voorgespannenbalken met elementen van glasvezels(leverancier Vetrotex). Er zijn twee bal~kengemaaktenbeproefd. Uit develever~kregen resultaten heeft men zich voor-namelijk beperkt tot het rekgedrag vanbeton met elementen van glasvezels E.LCPC (Laboratoire C~ritral desPonts et Chauss?es)Dit laboratorium participeert sinds en~kelejaren in het onderzoek van compo~sietmaterialen. Het onderzoekspro~gramma richt zich vooral op het gedragvan composieten in de verankeringszo~ne en ter plaatse van de nokken voor deombuiging van de uitwendige voor-spanning. Het laboratorium is verbon~den met twee regionale laboratoria(Aix~en~Provenceen Trappes).Helaas is er een vertraging in het oor~spronkelijke onderzoeksprogramma70opgetreden als gevolg van financi?leproblemen, d?motivatie en het depone~renvan octrooien buiten het laboratori~um om. Niettemin neemthet laborato-rium onder de paraplu van de FIP deelaan een werkgroep 'High strength fi-brous tensile elements for structural ap~plication', onder voorzitterschap vanprof. Rostasy.IFP (Institut Fran?ais duP?trole)De olie~exploitatiein diepe zee?n (500tot 1500 m) vereist de realisering vanolieplatforms van een nieuw concept.Ze kunnen slechts drijvend zijn en moe~ten dus worden vastgezet aan zwaar be~laste verankeringssystemen, vandaarhun naam: 'platforms aan gespannen lij-nen.'De afdeling 'exploitatie op zee' van hetIFP heeftvele studies aan dat onderwerpgewijd. De aramidevezels met hogeelasticiteitsmodulus en de koolstofve-zels met hoge sterkte zijn bestudeerdvanwege hun uitstekende verhoudin-gen prestatie-prijs en prestatie~massa.Van de verschillende in beschouwinggenomen technische oplossingen zijndie op basis van composietmaterialenhet meest concurrerend. Inverband metde veiligheid moeten deze materialenechter nog worden gecertificeerd.Bouygues OffshoreParallel aan het onderzoekvan IFP heeftBouygues Offshore in plaats van eenspanlijn van voorspanstaal, een kabelvan aramide ontwikkeld, teneinde hetvermoeiingsgedrag te verbeteren. Ookwordt de vervanging van staal door bui~zen van beton met zeer hoge sterkte nogonderzocht.SoletancheHet is logisch dat deze onderneming isge?nteresseerd in composietmaterialen,aangezien ze is gespecialiseerd in ondermeer trekverankeringen. Het onder~zoekheeftbetrekkingop twee onderde~len:~ het verankeren in de grond: verbete~ren van een specifieke verankeringvoor draden op basis van glasvezels;~ de uitwendige verankering: verbete~ren van een experimenteel anker omde inklemming onder belasting tebrengen (mechanisch anker, sterk ge~inspireerd op de klemplaat van Ru~binski) (foto 7).Gerealiseerd zijn twee proeftrekele~menten met behulp van draden 07,5 mm van glasvezels vanverschillendeherkomst (Polystal van Bayer, draad JTvan Cousin).Hoewel de proeven overtuigend warenen octrooien zijn gedeponeerd, schijntSoletanche niet meer aan dit onderwerpte werken. Niet duidelijk is ofdit tijde~lijk ofblijvend is.SEH - Sotraisol - RATPHier is de eerste toepassing van compo~sietmaterialen in Europa voor de ver~sterkingvan een metrostation aan de or~de. De originaliteit is internationaal er~kend op het FIP~congresin Hamburg in1990; ??n en ander is gepubliceerd in deFIP~notes 1990/4 (foto 8).Als gevolg van de geconstateerde scha~des in het station heeft de RATP beslo-ten het metselwerkgewelfte versterkendoor 41 trekelementen van circa 18 mlengte; 36 van glasvezels E (Polystal) envijf van aramidevezels (Twaron/AKZO).Voor de glasvezels E is de verankeringvan Strabag gebruikt; de aramidevezelszijn verankerd volgens het systeem EPI(komt overeen met het systeem ICIlPa~rafil).Om het gedrag van de elementen endaarmee het gedrag van het metsel-werkgewelf te kunnen volgen, zijn 10trekelementen door het regionaal labo-ratorium van Bordeaux van detectorenvoorZIen.Cement 1993 nr. 11Het gewelfbewoog niet meer als gevolgvan de uitgevoerde ingrepen (micro-palen en dergelijke) en de geregistreerdekrommen gaven een goed beeld van derelaxatievan de gebruikte materialen opware grootte. Hiermee werden de in la-boratoria experimenteel verkregen re-sultaten voor zowel de glasvezels als dearamidevezels bevestigd (fig. 9).Na meerdan driejaargebruik (indienst-stelling op 29 mei 1989) zijn in 1992 on-verwachte incidenten opgetreden. Mo-menteel zijn drie trekelementen van .glasvezels buiten gebruik gesteld. Eendeskundig onderzoek is aan de gang enhet is niet mogelijk er in dit stadiummeer over te zeggen. Zodra de conclu-sies van de experts met elkaar zijn verge-leken, zal hierover worden gerappor-teerd. De aramidevezels blijven in per-fecte staat, met uitzonderingvan ??n diein zijn verankering blijft glijden. Hier-door wordt het idee versterkt om dit ty-pe materiaal en verankering voorafon-der spanning te brengen, alvorens het ingebruik te nemen.FreyssinetEvenals bij Soletanche is het logisch datdeze onderneming ge?nteresseerd is indit type materiaal. Vanafhet begin heeftFreyssinetzich gericht op de glasvezelsEmet een gietmassa van polyamide(thermoplastisch), in plaats van eenthermoverhardende gietmassa, in devorm van een zeer platte band van 2 ?3 mm dikte. Hierdoor ontstaat eengroot specifiek inklemmingsoppervlaken dus een kleine verankeringslengte,dit in tegenstelling tot bij ronde draden.De proeven zijn op twee originele pro-dukten uitgevoerd: Spiflex (Bay Mills)en FIT (Atochem).Het verankeringssysteem is aangepastaan de voorspanning. Verankeren op elkCement 1993 nr. 11puntvan het voorspanelement is moge-lijk, evenals eventuele hervatting vanhet op spanning brengen. Het systeem iscompact en economisch.Het onderzoek van Freyssinet is aange-vuld met proeven op een kabel die wassamengesteld uit 18 lagenvan twee ban-den van 45 mm breedte en 3 mm dikte(vergelijkbaar met het voorspansysteemKA, dat vrijwel overeenkomt met hetequivalent van een voorspanelementvan staal 12 T 15) (foto 10).In het binnenste van het viaductJules-Verne inAmiens (uitwendige voorspan-ning) werden als experiment twee vandeze kabels toegepast. Helaas is hetpro-ject als gevolg van zowel technische alsadministratieve problemen (reorgani-satie van de onderneming) niet tot eeneinde gebracht.Momenteel is het produkt in zeer grotelengte op de markt, maar Freyssinetheeft besloten zich toe te leggen op deoude technologie.Het is te hopen dat het onderzoek weerzal worden opgepakt als de kosten vanhet materiaal zullen dalen, hetgeen opkorte termijn is te voorzien als gevolgvan een recessie in de komendejaren inde lucht- en ruimtevaarttechniek.CousinGespecialiseerd in vlecht- en touwwerk(schoenveters, alpinistentouwen) heeftdit bedrijfin 1986 een afdeling compo-sieten opgericht. Door het weer oppak-ken van de know-howop het gebied vande pultrusie en van het vlechten is eennieuw produkt,Jitec, ontstaan. Dit pro-dukt bestaat uit een glas- of koolstof-composiet met een thermoverhardendegietmassa van vinylester of epoxy, om-geven door een gevlochten omhulling.Het produkt heefteen zeer sterke vezel-dichtheid (vergelijkbaar met die vanPo-9Relaxatie van glas- enaramidevezels gedurende 3% jaarbij metrostation Mairie-d'Ivry te Parijs10 Freyssinet-verankeringlystal-draden) en een harsoppervlak.Deze techniek kan wedijveren met degepatenteerde draadontwikkeling vanBayer.Het assortiment draden JT bevat pro-dukten met diameters vari?rend van 1tot 20 mmo Voor kunstwerken wordentwee voorkeursdiameters gefabriceerd:7,5 mm om te concurreren met de Po-lystal-draad en 10,7 mm (maximum inverband met de oprolbaarheid voor hettransport).In 1987 werd te zamen met Soletancheeen trekverankering van 80 ton gereali-seerd. In 1990 is de onderneming vanpartner veranderd en heeft zich geas-socieerd met GTM, die hierna wordtbesproken. Deze combinatie heeft tweevoorspanelementen van glasvezel-vinylester gefabriceerd en geplaatst inhet viaduct van Bardonnex in de buurtvan Gen?ve (foto's 11 en 12). Beide voor-spanelementen van 350 kN hebben eenlengte van circa 40 m.Van 1990 tot 1992 ontwikkelde Cousinsamen met Strabag AG en vervolgensmet Sicom een nieuw type draad vanglasvezels met epoxyhars, waarbij hetgeheel wordt beschermd met eenepoxy-coating.In 1991 werd tezamen metBachy(doch-teronderneming van GTM) een trek-staafvan 1200 kN nuttige trek ontwik-keld.In same~erkingmet het civieltechni-sche instituut B?thune zijn metingenvan de aanhechting Jiteclbeton uitge-voerd (passieve wapening).Eveneens met Bachy is in 1992 eenbouwplaats op ware grootte gerea-liseerd voor de fabricage en installatievan 66 trekelementen met een capaci-teitvan 1250 kN en een lengte van 18 m.Bij de onderneming Bachy zal hierop71~ I_MA__T_E_RIALE_N IVOORSPANNING11-12 Viaduct te Bardonnex met twee glasvezel"vinylestervoorspanelementennader worden ingegaan.In de loop van hetzelfde jaar zijn (metB?thune) drie balken gemaakt, gewa-pend met Jitec en drie andere tradi-tioneel gewapend met staal. Van dezebalken is het gedrag onder buiging ver-gelekeh.In 1992 en begin 1993 zijn nieuwe bal-ken gemaakt en onderworpen aan hetgecombineerde effect van belasting enthermische cyclus. Nadere bijzonder-heden worden in de loop van 1993 ver-wacht.GTM (Grands Travaux deMarseille)In het begin was het onderzoek gerichtop het maximale gebruik van het mate~riaal en op de standaard-verankerings-elementen vah het voorspansysteemSEEE, type FUC. Er is een verankeringmet wiggen geperfectioneerd die is sa-mengesteld uit zeven draden van10,7 mm enstandaardwiggen (foto 13). Inseptember 1990 zijn twee rechte kabelsvoor uitwendige voorspanning in ge-bruik genomen bij een in aanbouwzijnde schuifbrug nabij Gen?ve (viaductvan Bardonnex).Gesterktdoor deze ervaring heeftde on-derneming GTM-BTP een nieuwe ge-neratie wiggen geperfectioneerd diespeciaal zijn aangepast aan de dradenvan glasvezels (spiraalvormige wiggen)(foto 14).Onlangs is als experimem op de bouw-plaats Op?ra-Provence (Parijs) een trek-verankering geplaatst die uit 19 dradenbestaat en een kracht van 1250 kN kahopnemen. Om het gedrag van de trek~verankering te kunnen volgen is dezeuitgerust met een krachtdetector.BachyAls dochterondernemihg van GTM isBachy, evenals de concurrent Soletanch,geheel gespecialiseerd in trekveranke-ringeh. Bachy heeflt een gestorte verah-kering ontwikkeld waarvan de geome-trie van het ankerhuis en het aangepastevulmateriaal op basis van beproevingehkon worden vastgesteld (dit ankerhuiswijkt afvan het door Strabag nader uit-gewerkte ankerhuis). De proeven maak-ten het mogelijk een ankerkop te ont-werpen; hiervan is een octrooi gedepo~neerd(foto's 15 t.m. 17).Het voorspanelement wordt op span-ning gebracht metbehulp van een hulp~werktuig dat op de achterkant van hetankerhuis past (komt overeen met hetsysteem Strabag).Door de overtuigende resultaten, ver-kregen tijdens het perfectioneren vanhet systeem, is er direct gebruik van ge-maaktbij de ontgravingvoor de Proven-ce-Op?ra te Parijs. Voor de uitvoeringvan de ondergrondse parkeergarage(achter hetwarenhuis Printemps) moesteenomringendediepwandwordenaan-gebracht, waarvan de stabiliteit in debouwfase werd verzekerd door een be-1372GTM-verankering 14 Spiraalvormige aluminium wiggen van GTMCement 1993 nr. 1115 Ontwerp Bachy-verankering 16-17 Produktie Bachy-verankeringenTabel 1Beproevingsresultaten van twee trekstaven in situtonnen dekplaat en drie lagentijdelijketrekverankeringen. E?n van de zijdenvan de ontgraving ligt langs een straatwaaronder een tunnelstelsel voor deSNCF moet worden gemaakt. Om detunnelbouwers niet te hinderen, moes-ten de tijdelijke trekankersgemakkelijkte slopenzijn: vandaar de toepassing vancomposietmaterialen.aantal dradenbreukkracht (t)vrije lengte (m)inklemmingslengte (m). soort proefBY123287/200'206korte duurBY223287/200'209lange duur bij 160 t200150100i1./I /spanningsverlies1,1% na 21 dagen50./ptI/obreuk bij 200 tniet in ofbij ankerKracht-verplaatsingsdiagram trekstaafBY12000Ii1600I II120018* 287 heeft betrekking op de breukkracht in het anker;200 heeft betrekking op de breukkracht in de staaf1resultaatEPI 0 50 100 150Dezejonge onderneming (1984) werd in ---i.~ verplaatsing (mm)1988 EPI C?bles Composites Syst?mes. ~ ----jZij handelt voornamelijk in produktenop basis van aramidevezels met ofzon-Om de toepassingsmogelijkheden teonderzoeken zijn twee proeftrekstavengemaakt, beide uitgerustmet23 draden,de ene met een ankerkop GTM en deandere met een ankerkop Bachy. Er zijntwee inklemmingslengten gekozen,corresponderend met twee verschillen-de soorten proeven, zoals is aangegevenin tabel 1.De kracht-verplaatsingskrommen vantrekstaaf BY1, .alsmede het langeduurgedragvan trekstaafBY2 zijnweergege-ven in .de figuren 18 en 19.Bij de uitvoering van 66 voorgespannentrekverankeringen met een capaciteitvan 1250 kN en een lengte van 18 m, isalleen de ankerkop Bachy toegepast. Detijdelijke ankerstaven zijn in de bodemgefixeerd door een inklemmingvan 6 mlengte.Door deze eerste Europese toepassingvan voorgespannen trekverankeringenvan composietmaterialen dingt Bachymee naar de innovatieprijs 1993, welkewordt toegekend door de FNTP.Cement 1993 nr. 11 73_____-----_I_MA:_T_E_RIALE_N .L,.IV_O_O_RS_P_\'\N_?_N_IN_._G _19 Lange-termijngedragtrekstaafBY2Sefac (Soci?t? d'?tudes et Fabricationsd'Attaches pour C?bles) is sinds 1975 ge~specialiseerd in het onderzoek ende fa-bricage van verankeringen en van spe~ciale kabels. Sefac heeft een octrooi ge-deponeerd betreffende een constructievoor de verankering en de overbrengingvan krachten van een thermover-hardende met glasvezels versterktedraad. Wat betreft de gepatenteerdevan pultrusie van profielen met eenzeerhoog glasgehalte (83% van de massa) envan vinylesterhars met hoge vermoei-ings- en temperatuursterkte (bijna ge-lijk aan epoxy). De fabricageparametersworden elektronisch gecontroleerd; deproduktielijn stopt ingeval van onre-gelmatigheden. Hierdoor wordt eenperfecte reproduceerbaarheid van deeigenschappen en de kwaliteit van deprodukten gegarandeerd.0000Temps (heure)verankeringen zijn die van Sefac bijzon-der origineel.De apparatuur van Sefac maakt hetmogelijk om voor de klanten kwalifi-catieproeven uit te voeren. In 1990 asso-cieerden Fitech en Sefac zich voor deduur van drie jaar voor het verkrijgenvan een ANVAR-contract. Aan dezevennootschap neemt ook de onderne-ming SPIE Batignolles deel, die eenvoorspanproc?d? exploiteert en die detechnisch-economische gegevens vande Franse en internationale markt kent.Hierdoor wordt vermeden dat de ven-nootschap FitechJSefac produkten.zon~der toekomst ontwikkelt. De concurre-rende prijs (ten opzichte van het voor-spanstaal), de verankeringen en de me-chanische eigenschappen van de mate-rialen blijven het essenti?le punt voorhet welslagen van deze innovatie.Het Institut Fran?ais du P?troleheeft.. _.~ .. _........10 0 1000 11000140013001100150012001700~?a 1600!oDFF (Doneco, Ferritite en Celtite)Alleen de door het bedrijf Celtite ver-handelde produkten worden hier ge-noemd, te weten gepultrudeerde dra-den op basis van glasvezels en polyester.Het ankerblok van composieten wordtverkregen door het wikkelen vanvezels;de ankerplaat bestaat uit wisselende la-gen glas en hars.De dradenwordendiametraal gespletenen deverankeringwordtverkregendoorhet inbrengen van een hardhouten wig.Dit type produkt wordt vooral gebruiktvoor de versterking van ondergrondsegangen en als trekstaven in vakwerkenen spanten van hout.Fitech-Sefac-SPIE BatignollesOpgericht in 1989 heeft Fitech (Fibres etTechniques) veel kennis van en techni-sche ervaring met composietmaterialendie met de pultrusietechniek zijn gefa~briceerd. Zij produceren alle massieveprofielen, rond en plat, bestemd voortoepassing als optische vezelkabels.DebijzonderheidvanFitechis de kennisder gietmassa en metofzonder omhul-ling. De verankeringen zijn van het sys~teem met metalen conische inklem-mmg.De voornaamste toepassingen betreffentuien en offshore. Als recente toepassin-gen worden genoemd:- versterkingvanhet metrostationMai-rie d'Ivry;- koepel vanBurger's Bush te Arnhem{foto's 20-21},- overkapping van hetTGV-station vanNantes (jota 22},- tuien van het Olympisch Stadion vanAlbertville;- versterkingvande kerkvanR?moville(foto 23).Verankering Burger'sBush te Arnhem74 Cement 1993 nr. 1123 Versterking kerk te R?movillezoek door fabrikanten van composiet-materialen en houders van voorspan-proc?d?s.Door de ontwikkeling van voorspan-strengen van zeer hoge sterkte (boven1860 N/mm2) worden de fabrikantenvan composieten gedwongen de me-chanische eigenschappen van hun pro-dukten te verbeteren (en omgekeerd).Het voorspannen in z'n algemeenheidkan daar slechts winst uit behalen.Literatuur1. ENPC-colloquium over composiet-materialen, 25/26 oktober 1988, Parijs.2. FIP-Rfport on High Strength FiberComposite Tensile Elements for Struc-tural Concrete (state-of-the-art report),April 1992.3. Advanced composite materials inbridges and structures, 7 t.m. 9 oktober1992, Qu?bec (Canada).het chemisch en materialenlaborato~rium ter beschikking gesteld voor fY-sisch-chemische en mechanische proe~ven. In 1993 worden de eerste experi-mentele toepassingen verwacht.ConclusieOndanks de hoge prijs van de compo-sietmaterialen beginnen specifieke toe-passingen op de markt te komen. Alssommige ondernemingen stoppen, ne~menandere de fakkel metenthousiasmeover. In de loop van de laatste vijfjaar iser in Frankrijk ondanks de huidige con-junctuur, doorde activiteitenvan de on-dernemingen aanzienlijke vooruitganggeboekt.Het is aan de specialisten om het onder-zoek voort te zetten naar een ideaal an-ker met 100% zekerheid, met een be-Cement 1993 nr. 11perkt ruimtebeslag en voor een concur-rerende prijs. Slechts door gezamenlijkuitgevoerde studies door fabrikantenvan composietmaterialen en houdersvan voorspanproc?d?s, zullen hiervooroplossingen kunnen worden gevonden.Ondanks de vooruitzichten van decomposietmaterialen wordt door re-cente incidenten het vakgebied aange-sproken over het lange-duur gedrag.De komende tijd is het noodzakelijk eennadere afweging te maken overaspectenvan de techniek van pultrusie, gietmas-sa's, vezelpercentages, transport, mate-riaalbehandeling enz.De toekomst van de composietmateria-len op hetgebied van de voorspanningis(onafhankelijk van de economischevraagstukken) nauwverbonden methetsucces van het gecombineerde onder-75