Hoogbouw wordt achtervolgd door een gebrek aan vanzelfsprekendheid. Hettarten van de zwaartekracht wordt als tegennatuurlijk ervaren en vraagtvoortdurend om rechtvaardiging. Desondanks gaat hoogbouw al ruim hon-derd jaar zijn eigen gang. Het heeft zich ontwikkeld tot een specialisme meteigen helden, monumenten, grenzen en drijfveren. Een zoektocht naar dezefacetten van vroegere, huidige en toekomstige (super-)hoogbouw.Het leven op het maaiveld is zo slecht niet. De vraagwaarom we in vredesnaam de hoogte op zijn gaanzoekenisdanooklogisch.Tot150jaargeledenkwamde enige reden om hoog te bouwen voort uit religi-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2001 24Trends in superhoogbouwDE VERTICALE STADMaarten Willems, TU EindhovenSinger Building, New York (1908, 187 m, architect: Ernest Flagg)bron: [2]Woolworth Building, New York(1913, 241 m, architect: Cass Gilbert)Metropolitan Life Tower, New York(1909, 213 m, architect: Pierre LeBrun)euze motieven. Kathedralen, pagodes en piramideswerden opgericht om, letterlijk of figuurlijk, dichtertot de goden te geraken. Why high? De meest voorde hand liggende reden in onze moderne geschie-denis is van economische aard. De aanzuigendewerkingvangrotestedenleidttotabsurdhogegrond-prijzen. De schaarste aan betaalbare kavels noopt erop haar beurt toe om op elke vierkante meter grondzoveel mogelijk nuttige vierkante meters te stapelen.Dit scenario gaat op voor verscheidene klassiekehoogbouwcentra als Chicago en New York.I d e o l o g i eNaast deze kruideniersverklaring kent de geschie-denis een tweede, meer intellectuele aanleiding. Hetopzoeken van de hoogte met als doel het grondvlakzo veel mogelijk te vrijwaren van obstakels. Dit nul-niveau is voor transport, groen of recreatieve voor-zieningen en meandert tussen en onder de opgetildetorens door. Le Corbusiers niet uitgevoerde projec-ten als de Ville Contemporaine (1922) en het PlanVoisin (1925) zijn de historisch belangrijkste expo-nenten van ideologische hoogbouw.Een nieuwe golf van ideologische hoogbouwver-heerlijkingisinfeiteingezetdoorRemKoolhaasmetDelirious New York, zijn uit 1978 daterende manifesteloflied op de ophopingscultuur. Sommige heden-daagse experimenten met verdichting, clustering enstapeling volgen in zekere zin uit deze context. Zostelde MVRDV onlangs voor om alle Brabantse bibli-otheken samen te brengen in een 170 meter hogeboekentoren in het Bossche laagland.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2001 2 5Hong Kong, h?t centrumvan superhoogbouw in hetVerre Oostenfoto: David Ball/The Stock MarketTabel 1 | Een eeuw verloop van het hoogterecordjaar gebouw hoogte lagen plaats architect(m)1 1899 Park Row Building 117 30 New York R.H. Robertson2 1908 Singer Building 187 47 New York Ernest Flagg3 1909 Metropolitan Life Tower 213 50 New York Pierre LeBrun4 1913 Woolworth Building 241 57 New York Cass Gilbert5 1930 Manhattan Company Bank 283 70 New York Craig Severance6 1930 Chrysler Building 319 77 New York William van Alen7 1931 Empire State Building 381 102 New York Shreve, Lamb & Harmon8 1972 World Trade Center One 417 110 New York Minoru Yamasaki9 1974 Sears Tower 442 110 Chicago Skidmore, Owings & Merrill10 1998 Petronas Twin Towers 450 88 Kuala Lumpur Cesar Pelli450400350300250200150100500117187213241283319381417442 4501899 1908 1909 1913 1930 1930 1931 1972 1974 1998hoogteS t a t u sHoogbouwclusters als Manhattan en Sjinjuku zijnverworden tot iconen voor welvaart en vooruitgangwaaraan een te benijden status kleeft. Hoogte ismacht. Als in een modern San Gimignano heeft hetnastreven van nieuwe, hogere monumenten stimu-lerend gewerkt voor recente superhoogbouw inKorea, Maleisi?, China en zelfs Frankfurt en Londen.Niet zozeer het vloeroppervlak, maar de absolutehoogte telt. Exemplarisch is de vergelijking van de88 verdiepingen van de Petronas Twin Towers inKuala Lumpur met de 110 verdiepingen van het, inmeters uitgedrukt, lagere World Trade Center.Soms gaat het zelfs louter om het bereiken van dehoogte en is de functie slechts stedelijke decoratie,zoalsbijhetRyugyongHotelinhetNoord-KoreaansePyongyang. Sinds het bereiken van het hoogste puntstaat de bouw stil. Officieel is het nog steeds underconstruction, maar er wordt serieus aan getwijfeld ofer ooit gasten zullen logeren; 300 meter voor 105 ver-diepingen lijkt ook wat krap hiervoor.T r o e b e lHet grensgebied tussen economie en status istroebel doordat beide drijfveren elkaar be?nvloeden.Uitgerekend in New York prevaleerde de ordinairestrijd om `het hoogste gebouw' wel eens boveneconomische motieven. Een anekdotisch bewijshiervoor leveren de Manhattan Company Bank enhet Chrysler Building. Beiden waren gelijktijdig inaanbouw en dongen naar de titel. Lange tijd zag heter naar uit dat Craig Severance, architect van deManhattan Company Bank de strijd met 2 feet(zo'n 61 centimeter) in zijn voordeel zou beslissen.Tijdens de eindfase van de bouw van het ChryslerBuilding voorzag de architect William van Alenhet ontwerp in het grootste geheim van een spits.Hierdoor nam deze, een maand na het gereedkomenvan het gebouw van zijn voormalige compagnonSeverance, de titel weer over. Een jaar later zoudenbeide overklast worden door het fameuze EmpireState Building dat de titel meer dan veertig jaar zouvoeren.E u r o p aDe klassieke superhoogbouwconcentraties liggen inde Verenigde Staten, de nieuwe naar alle waar-schijnlijkheid in het Verre Oosten. Ons continent iseen dreumes in deze context. Het hoogste Europesegebouw is de Commerzbank in Frankfurt en bevindtzich, met 299 meter, mondiaal ergens rond de der-tigste plaats in de hoogteranglijst. One CanadaSquare in het Londense Canary Wharf meet 236meter. In Europa zijn echter ook grote plannen.Het ontwerp van Jean Nouvel voor de Tour Sans Finin het `Manhattan van Parijs', La D?fense, dateert uit1989. Deze toekomstige Europese reus van 420A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2001 2 7Commerzbank, Frankfurt(1997, 299 m, architect:Norman Foster)bron: [6]< Jin Mao Building, Sjanghai (1999, 421 m, architect: Skidmore,Owings & Merrill) foto: Rob LindemanEmpire State Building,New York (1931, 381 m,architect: Shreve, Lamb &Harmon)foto: Zefameter beoogt ogenschijnlijk naadloos over te gaanin het wolkendek erboven. Verser zijn de plannenom de horizon in Londen te verrijken met deLondon Bridge Tower, een spiraalvormige cilindervan 390 meter ontworpen door Renzo Piano.Hoewel er stoute plannen waren voor een AmazingTower van 400 meter in Rotterdam, mag Nederlandtot nog toe slechts marginaal meepraten. In de Sky-scraper Cities Ranking List, waarin de rangorde be-paald wordt door de hoeveelheid meters gebouw dieer in totaal boven de 90 meter uit komen (zie kader),staat Rotterdam op een 78ste plaats. Het GebouwDelftse Poort aldaar is met zijn 151 meter een inter-nationale hoogbouwdwerg. Alleen al in Panama Cityzijn ten minste drie hogere gebouwen.D e w i n s t v a n d e t e c h n i e kNadat Otis in 1854 theatraal de lift introduceerde endrie jaar later voor het eerst praktisch toepaste,kenden wolkenkrabbers nauwelijks nog logistiekegrenzen. Constructiemethodes, aanvankelijk instaal, en bouwmaterialen en -technieken met eengunstiger brandgedrag verfijnden zich dermate datook deze significante bouwtechnische obstakelswerden weggewerkt. Rond 1860 pioniert menvreemd genoeg eerst in Europa met meerverdiepin-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wSkyline van Chicago, metoverduidelijk aanwezigSears Tower (1974, 442 m,architect: Skidmore,Owings & Merrill)foto: Donald C. Johnson/The StockMarketTabel 2 | Wolkenkrabberstedenstad 90+ meters aantal gebouwen> 90 m1 New York 28554 5862 Hong Kong 19499 4933 Chicago 12456 2564 Sjanghai 9986 2265 Tokio 5562 1256 Sydney 4370 1207 Houston 4204 828 Singapore 4194 819 Manilla 4110 7610 Kuala Lumpur 3550 6118 Parijs 2311 7427 Frankfurt 1572 3132 Londen 1335 4578 Rotterdam 432 27AT&T Headquarters, NewYork (1985, 197 m, archi-tect: Philip Johnson)genbouw en eind 19de eeuw verschijnen in de Ver-enigde Staten de eerste heuse wolkenkrabbers. Er isdan geen houden meer aan.Door voortschrijdend technisch inzicht, zoals hetcombinerenvanstaalskelettenmetkernenvanbetonen het toepassen van hogesterktebeton, worden degrenzenvoortdurendverlegd.ZokanhetdatdeSearsA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wOne Canada Square, London (1991, 236 m, architect: Cesar Pelli)foto: John MillerTour Sans Fin, Paris (????, 420 m, architect: Jean Nouvel)Tower 1 420 000 kN minder weegt dan het 62 meterlagere en veertig jaar oudere Empire State Building.T e c h n i e k n i e t m e e r b e p a l e n dZo'n 15 jaar geleden stelde het American ConcreteInstitute de vraag naar de grens van hoogbouw inbeton aan de orde. Een multidisciplinair team achtteeen hoogte van 1600 meter technisch mogelijk.Daarbij werd aangetekend dat niet de techniek, maarde stichtingskosten bepalend zijn. Een rekensom-metje voorspelde dat een mile-high gebouw een vier-kantemeterprijs zou impliceren die ruim vier keerzo hoog is als die van een gebouw van veertig totvijftig verdiepingen hoog. Het sommetje laat degrondprijs buiten beschouwing. Met anderewoorden: hoe exorbitanter de grondprijs, hoe zin-voller een exorbitante gebouwhoogte wordt.B a b e l a c h t e r n aRecords bestaan bij de gratie van hun tijdelijkheid.Dehuidigelijstaanvoerder,dePetronasTwinTowers,zal vroeg of laat ongetwijfeld weer worden over-schaduwd door nog hogere wolkenkrabbers. Opkorte termijn heeft het Sjanghai World FinancialCenter van het architectenbureau Kohn PedersenFox hiertoe de beste papieren met een geplandehoogte van 459 meter. De bouw startte 1997, maar isals gevolg van de financi?le crisis in het Verre Oosten(tijdelijk)gestaakt.OokNormanFostersontwerpvande 839 meter hoge Millennium Tower, `een verticalestad in miniatuur', voor Tokio belandde hierdoor inde ijskast. Voor de langere termijn zijn of waren erserieuze voorstellen in Chicago (7 South Dearborn,468 m), Melbourne (Grollo Tower, 560 m), Moskou(Tower of Russia, 640 m) en Hong Kong (BionicTower, 1228 m).A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2001 210Tokyo Millennium Tower,Tokyo (????, 839 m, archi-tect: Norman Foster)bron: [6]Hong Kong & Sjanghai Bank, Hong Kong >(1986, 179 m, architect: Norman Foster) bron: [6]B e t o n v e r s u s s t a a lVoor de fundering van de Petronas Twin Towers isnon-stop twee en een halve dag lang, elke negentigseconden een vrachtwagenlading beton gestort. Deconstructie echter is een hybride samenspel van betonmet staal.Staal heeft decennialang het alleenrecht gehad inhoogbouw. Beton als (onderdeel van) de hoofddraag-constructie deed later en mondjesmaat zijn intrede.Tien jaar geleden had van de honderd hoogste gebou-wen ter wereld grofweg 15% een betonconstructie en60% een staalconstructie. Het overige kwart had eenskelet dat was samengesteld uit een uitgekiende com-binatie van beide materialen. Deze laatste categorieis sindsdien in opmars en lijkt ook de toekomst vanmoderne hoogbouwreuzen te bepalen.I n t e r n v e r t i c a a l t r a n s p o r tHet goederen- maar vooral het personenvervoer is altijd een van de grens-bepalende factoren in (super-)hoogbouw geweest. Naast de techniek en delogistiek, bepaalt vooral de ruimte die liftschachten opsnoepen mede deeconomische haalbaarheid. De ingenieurscreativiteit heeft bijna letterlijkde lat telkens hoger weten te leggen met vondsten als hogesnelheidsliften,dubbeldeksliften, horizontale verplaatsing van cabines en dubbel schacht-gebruik. In de Petronas Twin Towers bijvoorbeeld zitten 76 liften, in deSears Tower maar liefst 103. In toekomstplannen met ultrahoogbouw inJapan worden liften beschouwd als een verticale metro, inclusief kaartjesdie duurder zijn naarmate je verder wilt.Een groter fantasiegehalte hebben de plannen vande Maharishi Mahesh Yogi. Met diens Tower ofWorld Peace in Sao Paolo (494 m) en het WorldCenter of Vedic Learning (677 m) in het IndiaseKatangi, lijkt hij Babel achterna te gaan. De absolutehoogvlieger is echter Dr. Eugene Tsui die voor SanFrancisco de Ultima Tower heeft bedacht met eenonwaarschijnlijke hoogte van 3218 meter.P a t s e r i gSuperhoogbouw bedient zich nogal eens van gro-teske architectonische vormentaal. Het is een vaakpatserig specialisme met eigen helden: Murphy &Jahn, Cesar Pelli, Skidmore Owings & Merrill, KohnPedersen Fox, I.M. Pei. Hoogbouwers houden zichzelden bezig met meer bescheiden bouwmassa's.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2001 212Wave Tower, Bangkok (????, architect:Kohn Pedersen Fox)Tabel 3 | Top 10 anno 2000gebouw locatie hoogte* jaar constructie-(m) materiaal1 Petronas Tower 1 Kuala Lumpur 450 1998 combinatie2 Petronas Tower 2 Kuala Lumpur 450 1998 combinatie3 Sears Tower Chicago 442 1974 staal4 Jin Mao Building Sjanghai 421 1999 combinatie5 World Trade Center One New York 417 1972 staal6 World Trade Center Two New York 415 1973 staal7 Citic Plaza Guangzhou 391 1996 beton8 Shun Hing Square Shenzhen 384 1996 combinatie9 Empire State Building New York 381 1931 staal10 Central Plaza Hong Kong 374 1992 staal* Hoogte is een relatief begrip. De hier gehanteerde definitie wordt door de Council on Tall Buildingsand Urban Habitat aangehouden als meest gebruikelijke: de hoogte van het constructief of architec-tonisch hoogste punt. Voorts zijn alleen zogenoemde multistorey buildings opgenomen. Dus geenzendmasten, piramides, kathedralen of de Eiffeltoren.Sjanghai World Financial Center, Sjanghai (200??, 459 m,architect: Kohn Pedersen Fox)Plezierige uitzonderingen op deze regel zijn LudwigMies van der Rohe, Sir Norman Foster en JeanNouvel.Hoewel hoogbouw een zelfstandige discipline is,heeft het zich nooit onttrokken aan vigerende archi-tectuurstromingen. De art deco bracht destijds hetChrysler Building voort. Het postmodernismebeleefde met het AT&T Building (1985) door PhilipJohnson een hoogtepunt en Fosters Hong Kong andSjanghai Bank (1986) is een exponent van de high-tech-stroming.Wat in het bijzonder opvalt in ontwerpen voor toe-komstige hoogbouwgiganten, is de drang naar sier-lijkheid. Zowel het al gerealiseerde Burj al ArabHotel in Dubai, Piano's voorgestelde London BridgeTower als de projecten op de plank bij Kohn Peder-sen Fox (Wave Tower, Daewoo Marina City) ken-merken zich door een haast textiele zwierigheid.D e k w a l i t e i t v a n d e s k y l i n eHoogbouwers hebben, in de eeuw dat het specia-lismebestaat,getoonddatheteennogalegocentrischvak is. Het is blijkbaar eenzaam aan de top. Hoewelal in 1916 in New York een zoning regulation uitge-vaardigd werd die grenzen stelde aan de verschij-ningsvorm van wolkenkrabbers, wordt er zeldenaandacht geschonken aan de onderlinge samen-hang. De kwaliteit van de skyline is systematischonderbelicht. Dit braakliggende terrein kon wel eenseen brandpunt van de toekomst worden. Zo maaktearchitect Hoogstad studies naar de visuele impactvan verschillende hoogtes van de geplande Rotter-damse Jungerhanstoren. Het ontwerpend onder-zoek van het jonge architectenbureau Urban Affairsnaar het toekomstig silhouet als beeldmerk van Rot-terdam duidt eveneens in die richting.L i t e r a t u u r1. Beedle, L.S. (Ed.) (1988). Second Century of theSkyscraper. New York: Van Nostrand Reinhold.2. Bennett, D. (1995). Skyscrapers: form and func-tion. New York: Simon & Schuster.3. Bergh, R. & Rutten J. (1985). De fascinatie vanhoogbouw. Rotterdam: 010.4. Cerver, F.A. (1997). The architecture of skyscra-pers. New York: Hearst Books International.5. Saliga, P.A. (Ed.) (1992). The sky's the limit.New York: Rizzoli.6. Jodidio, Philip ( 1997). Sir Norman Foster.K?ln: Benedikt Taschen Verlag GmbH.W e b s i t e sOp internet zijn veel sites te vinden die een bloem-lezing bevatten van wat er in de afgelopen honderdjaar op de wereld in hoogbouw is gebouwd en watnog gebouwd zal gaan worden. Een goed overzichten gemakkelijke toegang tot veel van deze pagina'sbiedt http://www.hoogbouw.pagina.nl A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2001 2 13Chrysler Building, New York (1930, 319 m, architect: William van Alen)