Deluchthavenisdegrenstussenhetlandendelucht,een plaats waar mensen reizigers zijn geworden,gehaast en gespannen. Maar de luchthaven is vankarakter veranderd: het is nu ook een plaats waarmensen in hotels verblijven, vergaderen, werken enwinkelen. Veel van wat je in een stad kunt doen, kannuookopdeluchthaven.Deluchthaveniseensteedsbelangrijker bestanddeel van de stad geworden en isook zelf een stad geworden, een AirportCity.De financi?le wereld is geglobaliseerd, evenals deproductie van veel grote bedrijven. Mensen reizensteeds vaker en steeds verder voor hun werk of voorontspanning. De globalisering van de samenlevingheeft ertoe geleid dat internationaal vervoer over degrond en door de lucht van zowel personen als goe-deren steeds belangrijker is geworden. De ontwik-keling van Schiphol tot een AirportCity heeft alles temakenmethettoenemendebelangvandeluchtvaartvoor de samenleving in het algemeen en de (regio-nale) economie in het bijzonder.De terminal, het hart van de AirportCity, is gegroeid,evenals de autoverhuurbedrijven, hotels en anderevoorzieningen voor passagiers. Het aantal lucht-vrachtbedrijven en andere logistieke bedrijven datzich op en rondom de luchthaven heeft gevestigd, issterk toegenomen. Zo ook de vraag naar kantoor-ruimte op en rond de luchthaven.Deze groei was mogelijk doordat de bereikbaarheidvan de luchthaven steeds beter werd, zowel door delucht als over de grond. Schiphol lag al gunstig aande autosnelweg van Amsterdam naar Den Haag enRotterdam. De aanleg van de Schipholspoorlijn ende uitbreiding van het regionale net van buslijnenbetekendeeenbelangrijkeverbeteringvandebereik-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e b o u wcement 2002 18Ontwikkelingen op SchipholVAN LUCHTHAVEN NAARAIRPORTCITYing. M. Schaafsma, Schiphol Group, Schiphol Real EstateIn [1] is aandacht besteed aan het Beleidsvoornemen Masterplan Schiphol2003. Na realisering van dit uitbreidingsplan zouden 30 ? 34 miljoen passa-giers en ongeveer 1,6 miljoen ton vracht in 2003 verwerkt kunnen worden.Momenteel is die prognose al ruimschoots overschreden en is Schipholgegroeid tot een belangrijk internationaal dynamisch middelpunt met hoog-waardige zakenlocaties, voorzieningen, faciliteiten en winkels. Kortom,Schiphol ontwikkelt zich meer en meer van (eenvoudige) luchthaven tot stad.`Grens tussen land en lucht'illustraties: Schiphol Groupbaarheidperopenbaarvervoer.Delaatstetoevoegingaan dit net is de zogenaamde Zuidtangent, een vrijebusbaantussenHaarlem,Hoofddorp,deFloriadeenSchiphol. Een ondergronds logistiek systeem dat hetvrachtgebied van de luchthaven en de bloemenvei-ling van Aalsmeer verbindt met een railoverslagpuntin de omgeving, is in voorbereiding.Zo kon Schiphol uitgroeien tot een belangrijk ste-delijke kern in de Randstad Holland; een kern metveel bezoekers en werknemers. Met 24 uur per dagbedrijvigheid, maar zonder inwoners.O n t w i k k e l i n g e n o p S c h i p h o lDe luchtzijdige bereikbaarheid van de luchthavenwordt bepaald door het banenstelsel. Schiphol heeftvier start- en landingsbanen, maar die kunnen maarin beperkte mate tegelijkertijd worden gebruikt.Om de capaciteit uit te breiden en om de overlastvan het vliegverkeer voor de omgeving te beperken,is na een jarenlange voorbereidingstijd nu de vijfdestart- en landingsbaan in aanleg. Daarmee kan deluchthaven doorgroeien van de huidige 40 miljoennaar ongeveer 60 miljoen passagiers per jaar.Voordelangetermijnishetdevraagofditvijf-banen-stelsel voldoende zal zijn. Daarom wordt nu onder-zocht of het banenstelsel nog aangepast moet wor-den om ook in de verdere toekomst de groei van hetluchtverkeer op te kunnen vangen.Toen de nieuwe luchthaven op Schiphol Centrum in1967 werd geopend, stonden de passagiers nog maarweinig voorzieningen ten dienste. Om de wachttijdvan de passagiers te veraangenamen, kwamen er inde loop der jaren steeds meer functies bij: winkels,cafe's, restaurants, een casino. De meeste voorzie-ningen zijn achter de douane, aan de luchtzijdegevestigd. Daar worden ze niet alleen gebruikt doorde passagiers die Nederland als bestemming ofvertrekpunt hebben, maar ook door passagiers dieSchiphol alleen gebruiken als overstapplaats, detransferreizigers. Als wachttijd op de luchthaven alsnuttige en aangename tijd wordt ervaren (`qualitytime'), komt dat ook de kwaliteit van Schiphol alsoverstapluchthaven ten goede. Dit alles betekent dathetterminalgebouwvanopzetisveranderd.Erwordtsteeds meer ruimte toegevoegd die speciaal gerichtis op een prettig verblijf.ArchitectuurDe terminal uit 1967 werd ontworpen door prof.Marius Duintjer, de stadsarchitect van de gemeenteAmsterdam. Het ontwerp van Duintjer was geba-seerd op korte directe routes voor de passagiers enveel openheid. De passagiers moesten zich vooralgoed kunnen ori?nteren en dienden visueel niet teveel te worden afgeleid. Daarom werden er heelweinig kleuren toegepast. Zwart, wit en grijs komenhet meest voor. De gele borden van de bewegwijze-ring komen zo maximaal tot hun recht, wat de ori?n-tatie van de passagiers bevordert. Door veel glas inde buitengevels toe te passen, bij voorkeur over degehele hoogte van vloer tot plafond, weten de passa-giers waar ze zijn en kunnen ze de vliegtuigen goedzien. Die uitgangspunten worden door de huidigearchitect van de terminal, bureau Benthem Crouwelnog steeds gehanteerd. Door alle aanvullende voor-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e b o u wcement 2002 1 9Stad die nooit slaaptzieningen is het beeld inmiddels wat meer divers enlevendig geworden.In de oksel van de oude en de nieuwe terminal isPlaza gebouwd, het `stadsplein' van de luchthaven,dat tevens stationshal is. Hier komen de meeste voet-gangersstromen samen en wordt de luchthaven noghet meest als een stad ervaren.Rondom de terminal groeit de AirportCity. Schipholwil de kwaliteit van die ontwikkeling goed bewaken.Het is belangrijk dat de architectuur van de gebou-wen goed is en past bij het specifieke karakter vaneen luchthaven. Alle ontwerpen voor de gebouwenop het luchthaventerrein worden begeleid door desupervisorarchitectuur,HubertJanHenket.Hijmoetuiteindelijk zijn goedkeuring aan alle ontwerpenhechten. Het architectuurbeleid van de luchthavenis op dezelfde principes gebaseerd als het ontwerpvoor het terminalgebouw uit 1967. De gebouwenmoeten een `technische' uitstraling hebben: techni-schematerialenzoalsglas,staalenbetonwordentoe-gepast in technische kleuren. Organische materia-len zoals baksteen en warme kleuren worden niettoegepast. De architectuur is terughoudend, de ge-bouwen vragen individueel weinig aandacht enpassen in het grotere geheel van de luchthaven. Demensen zelf geven de kleur aan Amsterdam AirportSchiphol.Die uitgangspunten zijn ook vertaald in de steden-bouwkundige ontwerpen voor de deelgebieden vande luchthaven. Zo worden op Schiphol Centrumgeen grote gesloten bouwblokken gemaakt, maarluchtige schijven die doorzicht en ori?ntatie op deomgeving mogelijk maken.GroenEen luchthaven bestaat niet alleen uit gebouwenen wegen. Midden op de luchthaven wordt eendriehoekig gebied open gehouden, de `groene wig'.Dit groene gebied is het stadspark van de Airport-City. Landschapsarchitect Adriaan Geuze van bu-reau West 8 is verantwoordelijk voor de inrichtingvan het groen op de luchthaven. Hij heeft niet alleende groene wig ingericht, maar ook de tuin van hethoofdkantoor van de Schiphol Group. Hij heeft vooralle open ruimte van Schiphol een groenstrategieontwikkeld. Een luchthaven is een dynamisch ge-bied. Voortdurend wordt er gebouwd, moeten er we-gen worden verlegd en kabels en leidingen. Daaromheeft Geuze geen statisch, parkachtig ontwerp ge-maakt, maar een strategie om alle open ruimte diedaargeschiktvooris,volteplantenmetjongeberken.De berk is een ranke boom die de openheid van deluchthaven niet aantast. De bomen vormen met hunbladeren een groene waas die het beeld van de lucht-haven verzacht. De zilverwitte stam van de berk pastgoed bij de technische vormgeving van de luchtha-ven. Omdat de takken dun zijn en omhoog wijzen,gaan er niet makkelijk vogels in zitten. Het is belang-rijk om geen vogels aan te trekken op een luchtha-ven,omdatdiegevaaropleverenvoordemotorenvandevliegtuigen.Eenanderelementvandegroenstrate-gie is om de vaak wat sombere ruimte onder viaduc-ten aan te kleden met rode steenslag en rode keien.Inzijneenvoudenlogicasluitdegroenstrategiegoedaan bij de visie op de architectuur van de luchthaven.Netwerk van AirportCitiesSchiphol Real Estate is een 100% dochtermaatschap-pij van Schiphol Group, die de ontwikkeling vancommercieel vastgoed binnen en buiten de terminalvoor haar rekening neemt. Schiphol Real Estate ont-wikkelt grond en gebouwen zoals kantoren, vracht-gebouwen en hotels. Zij is eigenaar van de com-merci?le grond op Schiphol, dat is alle grond buitende grond onder het banenstelsel en de terminal.Schiphol heeft brede ervaring en een toegespitsteorganisatie voor het ontwikkelen van de luchthavenals een samenhangende en herkenbare AirportCity.De functionaliteit staat daarbij steeds voorop. Dieexpertise wordt steeds meer ge?xporteerd. Schipholontwikkelt zich als een internationale exploitant enontwikkelaar van luchthavens. Ook internationaalwordt daarbij zo veel mogelijk met de AirportCity-formule gewerkt. Schiphol Group heeft thans belan-gen in de meeste regionale luchthavens in Neder-land en in onder meer Brisbane en New York.Schiphol Real Estate is daarnaast nog in Eindhoven,Milaan Malpensa en Hong Kong actief. In Eindho-ven wordt samen met de gemeente Eindhoven hetbedrijvenpark Flight Forum, direct naast de lucht-haven ontwikkeld. In Milaan wordt naast luchthavenMalpensa een logistiek park ontwikkeld, alsmedeA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e b o u wcement 2002 110Uitbreidingsplannentot 2006een kantorenlocatie. In Hong Kong is inmiddels deeerste paal geslagen voor een vrachtgebouw op denieuwe luchthaven Chek Lap Kok. Dat is een ont-wikkelingdieinsamenwerkingmetFraport,delucht-haven van Frankfurt tot stand is gekomen. Het ont-wikkelen van een netwerk van AirportCities is hetantwoord van Schiphol op de globalisering van desamenleving en de luchtvaart.D e e l g e b i e d e n v a n d e l u c h t h a v e nCentrumSchiphol Centrum wordt gedomineerd door de ter-minal en de parkeergarages voor passagiers en be-zoekers. Midden over het voorterrein loopt eencentrale as van gebouwen met het Sheraton Hotel,hetWorldTradeCenter,hetHiltonHotel,deTriport-kantoren, gebouw Avioport en het hoofdkantoor vande Schiphol Group. In dit gebied zijn diverse pro-jecten in uitvoering en in voorbereiding. Het WTCwordt thans in omvang verdubbeld (zie artikel `WTCSchiphol Airport'), er wordt een uitbreiding van hetHilton Hotel voorbereid, en als sluitstuk van dezecentrale zone wordt het Gateway-gebouw ontwor-pen, dat als een poort over de toegangsweg zal staan.De traverse die Schiphol Plaza nu verbindt met hetSheratonHotel,hetWTCSchipholAirportendepar-keerplaatsen voor passagiers, zal worden verlengddoor de uitbreiding van het Hilton Hotel en hetGateway-gebouw.Voor de verdere toekomst is nu gekozen voor in-tensivering van het ruimtegebruik. In de zone naasthet Triport-gebouw en het hoofdkantoor van deSchiphol Group zal het parkeren onder de grondgaan om daarboven nieuwe kantoren en anderegebouwen te kunnen realiseren. Daarbij wordt denieuwbouw aangegrepen om de kwaliteit van Schip-hol Centrum als vestigingsplaats voor kantoren teverbeteren. Wandelpromenades en een wintertuinzullen het verblijf veraangenamen en er wordt ookgedacht aan een aantal specifieke voorzieningenvoor de werknemers zoals een kleine supermarkt.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e b o u wcement 2002 1 11Centrale as van SchipholCentrumGateway-gebouw alstoekomstige poort over detoegangswegKantorenpark ElzenhofIn het noorden van de luchthaven ligt het gebiedElzenhof. Dit is een nog vrijwel leeg terrein waarinalsvoorbodevandeontwikkelingdiekomengaateenkinderdagverblijf en een halte van de Zuidtangent,de nieuwe busbaan van Schiphol naar Hoofddorp enHaarlem, zijn gerealiseerd. De gunstige ligging engoed verbindingen met Schiphol Centrum makendeze plek zeer geschikt voor het bouwen van kanto-ren en hotels. Hiertoe is door architectenbureauBenthem Crouwel een stedenbouwkundig plan op-gesteld dat in de ontwikkeling van 200 000 m2 kan-toorruimte voorziet. Die kantoren zijn bedoeld voorinternationaal geori?nteerde ondernemingen dieveel gebruikmaken van de luchthaven.OostSchiphol Oost is de bakermat van de Nederlandseluchtvaart. De luchthaven Schiphol was hier oor-spronkelijk gesitueerd. In de Tweede Wereldoorlogwerd het zwaar gebombardeerd en na de oorlog weerherbouwd. Toen in 1967 de nieuwe luchthaven opSchiphol Centrum werd geopend, werd SchipholOost minder belangrijk; het was nu vooral technischareaal van met name de KLM. Vanaf het midden vandejarennegentigkwamopSchipholOosteenprocesvan herontwikkeling op gang. De behoefte aan eentweede locatie voor ondersteunende diensten werdsteeds sterker, vooral voor bedrijven en instellingendie aan de luchthaven gebonden zijn, maar die nietperse dichtbij de terminal gevestigd hoeven zijn.Zo werden hier nieuwe gebouwen gerealiseerd voorde luchtverkeersleiding, de Immigratie- en Natura-lisatiedienst en de KLM. Ook wordt hier een lucht-havenhotelgerealiseerdenhetkantorenprojectTristar.Centraal in dit gebied is een plein aangelegd waaropdeoudeverkeerstorenisgeplaatst.Dietorenwasnietmeer nodig voor het luchtverkeer en werd op zijnnieuwe plaats, dertig meter van zijn oude plaats, ver-bouwd tot restaurant en business club, en werd uit-wendig grotendeels in de oude staat teruggebracht.ZuidoostSchiphol Zuidoost is het derde vrachtgebied van deluchthaven. De oudste vrachtgebouwen staan opSchiphol Centrum. Hier hebben de vrachtactivitei-ten van KLM plaats. Toen er op Centrum geen uit-breidingsmogelijkheden meer waren, werd Schip-hol Zuid ontwikkeld. Toen ook dit vol was, werdruimte voor verdere groei aan de overzijde van deKaagbaan gevonden. Om de oude en de nieuwevrachtgebieden als een eenheid te kunnen gebrui-ken, werd onder de baan door een tunnel gebouwd,speciaal voor het vervoer van luchtvracht [2, 3].Van Schiphol Zuidoost is de eerste fase vrijwel ge-realiseerd en wordt de ontwikkeling van de tweedefase nu voorbereid.NoordwestSchiphol Noordwest is het zogenaamde Schipholservice area. Hier staan nu de kazerne van de brand-weer, de brandweeroefenplaats en de garages voorde sneeuwvloot. In de komende jaren zullen hiermeer ondersteunende luchthavenfuncties kunnenworden gevestigd die elders niet kunnen uitbreiden.Een nieuw te bouwen viaduct over de A4 zal hetgebied Noordwest met Schiphol Centrum gaan ver-binden. L i t e r a t u u r1. Nelissen, M.G.P., Schiphol, exponent vanmobiliteit Randstad. Cement 1990, nr. 7/8.2. Van Limbergen, R., Tunnel onder de Kaagbaanop Schiphol ? Eisen, randvoorwaarden enaanbestedingsprocedure. Cement 1998, nr. 2.3. Lugthart, J.H., Tegelberg, E.R., Quartel, C.,Tunnel onder de Kaagbaan op Schiphol ?Alternatief ontwerp en uitvoering. Cement1998, nr. 2.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e b o u wcement 2002 112Garage voor desneeuwvlootOntwikkelingen opZuidoostConstellation-gebouw opSchiphol Oost