O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eM a t e r i a l e n cement 2006 5 57 Aan het eind van de vorige eeuw trok een bijzondere ontwikkeling de aandacht. Na een periode van intensief onderzoek naar de mogelijkheid de hoogste beton- sterkteklasse te verhogen van B 65 naar B 105 , bleek dat nog veel hogere sterkten haalbaar waren. De meeste aandacht ging uit naar de realisatie van een voetgangers-, respectievelijk fietsersbrug in Sherbrooke, Canada. De prefab elementen waaruit de brug was opgebouwd, die met externe voor- spanning tot één geheel werden samengespannen, waren gefabri- ceerd in een sterkteklasse B 200 . Dit was een enorme stap vooruit, waarbij het hele tussenliggende gebied tussen B 100 en B 200 in een keer werd overgeslagen. Het betreffende ultra-hogesterkte- beton (UHSB) was qua samenstel- ling sterk afwijkend van klassiek beton. Voor het maken van UHSB worden de volgende principes gehanteerd: ? de maximum toeslagkorrel moet klein zijn, omdat grote korrels voor grote spannings- concentraties zorgen; ? de pakking van de toeslagkor - rels en de 'fillers' moet optimaal zijn om alles uit het korrelpak- ket te kunnen halen; ? er moet voor worden gezorgd dat na hydratatie van het cement geen vrij water over- blijft. Dit water leidt tot poriën en zoekt bovendien een uitweg naar buiten, waardoor interne spanningen in het beton ont- staan. Het is veel beter om ervoor te zorgen dat er na hydrateren wat cement over- blijft, omdat de cementkorrels nog als fillers kunnen werken; ? omdat een verhoging van de sterkte van beton tot een bros- ser gedrag leidt, moeten staal- vezels worden toegevoegd, om te zorgen voor voldoende ducti- liteit. Door de aandacht die dit nieuwe materiaal kreeg, werd over het hoofd gezien dat de wetenschap- pelijke doorbraak feitelijk al vele jaren eerder had plaatsgehad. Het was de Deense onderzoeker Hans Henrik Bache die de eer toekomt het concept voor de eerste UHSB- mengsels te hebben ontwikkeld. Dit concept werd reeds in 1981 gepubliceerd [ 1]. Inmiddels wordt volop met UHSB geëxperimenteerd en gebouwd. Door de hoge sterkte en ductiliteit zijn zeer slanke con- structies mogelijk. Foto 1 toont als voorbeeld een stationsover- kapping in Calgary, Canada. De boogvormige schaaldaken zijn gemaakt uit een beton met een cilinderdruksterkte van 151 N/mm 2 en een buigtreksterk- te van 25 N/mm 2. De 18 mm dikke daken hebben een breedte van 6 m, een diepte van 5,15 m en een hoogte van 5,54 m. Ze zijn in twee richtingen gekromd en bevatten naast staalvezels geen Ultra-hogesterktebeton: een materiaal in ontwikkeling prof.dr.ir. J.C. Walraven, TU Delf t, fac. CiTG Omdat zeer-hoge- en ultra-hogesterktebeton een opmerkelijke en uitdagende ontwikkeling zijn, wordt momenteel veel energie gestoken in het ontwikkelen van richtlijnen. Hiervoor is onderzoek nodig. Aan de TU Delft loopt een aantal researchprogramma's. In deze bijdrage wordt hierop ingegaan. 1 | Sc h a a l d a ke n u i t U H S B ( S h a w n e s s y L i g h t R a i l Tr a n s i t St a t i o n , C a l g a r y, C a n a d a ) 2 | T r a p p e n h u i s u i t C RC i n Tu b o r g , D e n e m a r ke n : u l t r a - h o g e s t e r k t e b e t o n m e t s t a a l ve ze l s e n wa p e - n i n g H o g e s t e r k t e d e f i n i t i e s Beton met hogere sterkte, hogesterktebeton, zeer-hogesterktebeton en ultra- hogesterktebeton: alle suggereren ze sterker te zijn dan 'gewoon' beton. Maar hoe ligt nu de onderlinge verhouding tussen deze begrippen? De VBC biedt enige houvast, en aanvullend geeft de CUR-Aanbeveling 97 'Hogesterktebe- ton' nog wat richting. Onderstaand voorstel is een samenvatting van deze\ voorschriften en is ook in lijn met de internationale literatuur: 'normale ' sterkte beton tot B 65 hogesterktebeton van B 65 tot B 105 zeer -hogesterktebeton van B 105 tot B 150 ultra-hogesterktebeton van B 150 tot B 200 Het begrip 'beton met hogere sterkte' is hiermee in feite overbodig. O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i e M a t e r i a l e n cement 2006 5 58 andere vormen van wapening. Foto 2 toont een wenteltrap in Tuborg, Denemarken. Het gebruikte materiaal is CRC (Com- pact Reinforced Composite), een combinatie van zeer-hogesterkte- beton, staalvezels en betonstaal. O n t w i k k e l i n g v a n r i c h t l i j n e n De eerste grootschalige construc- tie in UHSB was, zoals in de inleiding aangegeven, de voetgan- gersbrug in Sherbrooke, Quebec, die in 1997 werd voltooid [ 2]. Vrij snel hierna volgden toepassingen van UHSB in Cattenom (kernre- actor) en Bourg-les-Valences (via- duct). Voor deze laatste construc- tie, waarover eerder in Cement werd gepubliceerd [ 3], waren richtlijnen nodig. De eerste (voor- lopige) richtlijnen voor UHSB kwamen uit in Frankrijk in 2002 [ 4, 5]. Van belang is hierbij vooral het spannings-rekdiagram. Omdat de UHSB-mengsels meestal worden gekenmerkt door grote hoeveelheden fijn verdeelde vezels, is sprake van een zoge- noemd 'hardening' gedrag. Dit betekent dat na scheurvorming de trekkracht verder kan oplopen. Dit is van groot belang, omdat dan een groot aantal fijne scheu- ren ontstaat in plaats van enkele wijde scheuren, wat bij 'softe- ning' materialen wordt geobser- veerd. Wanneer veel fijne scheu- ren op een kleine afstand ontstaan, kan men het gedrag van de betreffende constructie analyseren met een ?-? (span- ning?rek) relatie in plaats van met een ?- w (spanning-scheur- opening) relatie. Dit maakt het rekenen een stuk gemakkelijker, omdat dan kan worden uitgegaan van de hypothese van Bernouïlli (vlakke doorsneden blijven vlak). Figuur 3 toont de vorm van de gebruikte ?-?- relatie. Aan de trek- zijde is het 'hardening' gedeelte (toename van de spanning tussen de rekken ?e en ?0,3 zichtbaar. Het diagram kan via een gestandaar- diseerde buigproef worden afge- leid. Belangrijk is hierbij nog dat de karakteristieke spanningen mede afhangen van de vezelori- e n tatie, hetgeen meegenomen wordt via een oriëntatiefactor. Men houdt er daarbij rekening mee dat de afmetingen van het constructie-element en de wijze van storten de vezeloriëntatie kunnen beïnvloeden. Dit is belangrijk, omdat kan worden verwacht dat, vanwege de hoge materiaalsterkte van UHSB, hier- mee vooral dunwandige construc- tiedelen zullen worden gemaakt. Bij het vloeien van het beton langs de bekistingswanden kun- nen de vezels een voorkeursori- e n tatie krijgen, waardoor de mechanische eigenschappen kun- nen worden beïnvloed. Op het ogenblik wordt aan inter- nationale richtlijnen voor UHSB gewerkt. Dit gebeurt in fib-com- missie TG 8.7. Deze commissie is gestart in 2004 en hoopt met een aanbeveling te komen in 2007 . N i e u w e o n t w i k k e l i n g e n n a d e i n t r o d u c t i e v a n U H S B Het was een opmerkelijke ontwik- keling dat bij de introductie van UHSB het hele gebied aan beton- sterkteklassen tussen B 105 en B 200 werd overgeslagen. Men kan zichzelf de vraag stellen of dit logisch is. Voordelen van de klassie- ke betonconstructie waren de robuustheid en de relatief lage kos- ten. Het was dus de moeite waard om te onderzoeken of in het tus- sengebied ook mengsels met goede mechanische en reologische eigen- schappen kunnen worden geprodu- ceerd, en of deze mengsels qua kosten concurrerend zijn. In zijn dissertatie [ 6] toonde Grünewald aan dat in het tussen- gebied een grote variatie aan inte- ressante mengselvarianten mogelijk is. Hiertoe is echter wel een duidelijke filosofie voor het ?lim ?u 1% ?u 0,3 ?e ?bcu ?u 1% ?bf lj ?bfu ?bc ?u f ijE / 3 | S p a n n i n g ? r e k d i a g r a m vo o r u l t r a - h o g e s t e r k t e ve ze l b e t o n [ 4 , 5 ] 4 a | M e n g s e l B 2 0 0 , g e o p t i - m a l i s e e r d o p s t e r k t e 4 b | M e n g s e l B 1 3 0 , g e o p t i - m a l i s e e r d o p ve r we r k- b a a r h e i d [ 6 ] a b O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eM a t e r i a l e n cement 2006 5 59 0 10 20 30 40 50 0 12 34 5 vezelaandeel (vol.%) zonder vezels 1%(60) 1%(13)+0,5%(60) 2%(13) 1%(13)+1%(40) 2%(6)+1%(60) 2%(13)+1%(60) 2%(6)+2%(13) 4%(6)+1%(40) buigtreksterkte (MPa) mengselontwerp noodzakelijk. Blindelings vezels toevoegen aan een betonmengsel kan leiden tot desillusies, omdat de vezels het korrelpakket verstoren. Anders gezegd: wanneer vezels worden toegevoegd moet daarvoor plaats worden gemaakt door een deel van de toeslag te verwijderen. In een serie tests, waarin hij de ver- houding fijne en grove toeslag varieerde en experimenteerde met verschillende vezeltypen en hoeveelheden, vond Grünewald dat het mogelijk is om in het hele tussengebied zelfverdichtende mengsels met uitstekende mechanische eigenschappen te produceren. Foto 4a toont de ver- werkbaarheid van een praktijk- mengsel met hoge sterkte, dat niet op reologische eigenschap- pen is geoptimaliseerd. Tijdens het storten vertoont het mengsel een taai gedrag. Foto 4b toont daarentegen een mengsel met een kubusdruksterkte van 130 N/mm 2 dat is ontworpen op zelfverdichtbaarheid [ 6]. Tussen B 100 en B 200 zijn tallo- ze variaties mogelijk. Hier liggen mogelijkheden de betonsamen- stelling en het productieproces op elkaar af te stemmen. Een interessante andere mogelijk- heid zeer- en ultra-hogesterktebe- ton te optimaliseren, is het combi- neren van verschillende typen vezels in hetzelfde mengsel (hybride vezelbeton). Markovic [ 7] combineerde in één mengsel zeer fijne vezels met lange vezels. De fijne vezels reageren direct op microscheurvorming in het beton. De microscheuren worden door de werking van de fijne vezels in hun uitbreiding geremd. Het materiaal blijft daardoor lang elas- tisch. Wanneer, onder invloed van de toenemende belasting, uitein- delijk toch macroscheuren ont- staan, worden de lange vezels actief. Figuur 5 toont het principe van deze methode van wapenen met vezels. Figuur 6 geeft de resultaten van een aantal buigproeven op balkjes, gemaakt uit hybride vezelbeton. Hierbij zijn steeds verschillende combinaties van lange ( 40 of 60 mm) en korte ( 13 mm) vezels gebruikt. Het is opmerkelijk dat zeer hoge buigtreksterkten (tot 45 N/mm 2) worden gevonden. Opmerkelijk is het verschil tussen mengsels met gecombineerde vezels en mengsels met één soort vezel. Zo toont figuur 6 dat bij 2 vol.% gecombineerde vezels een buigtreksterkte van 40 N/mm 2 wordt gevonden, terwijl bij 2 vol.% vezels van 13 mm 'slechts' een buigtreksterkte van 25 N/mm 2 wordt bereikt. O p e n v r a g e n o v e r U H S B Vermoeiing Een groot voordeel van UHSB is dat hiermee zeer licht kan worden geconstrueerd. Het gevolg hiervan is echter wel dat hierdoor een ont- werpcriterium, dat in het verleden bij het ontwerpen van conventio- nele betonconstructies nauwelijks een rol speelde, nu maatgevend kan worden: het gaat hierbij om de vermoeiingsweerstand van de constructie, indien deze wordt onderworpen aan een wisselende belasting (verkeer, wind). Momen- teel wordt in het Stevinlaboratori- um van de TU Delft een STW- onderzoek uitgevoerd naar de vermoeiingsweerstand van diverse soorten UHSB. Hierbij werden ultra-hogesterktebeton en zeer- hogesterktebeton, gemaakt vol- gens verschillende mengselsa- menstellingen, onderzocht. Het beton met de hoogste sterkte was een BSI/CERACEM-mengsel. Het is een relatief grofkorrelig beton met een maximum toeslagkorrel van 7 mm, waaraan 2,5 vol.% ( 200 kg/m 3) vezels waren toege- voegd met een lengte van 20 mm en een dikte van 0,3 mm. Een van de andere mengsels (HSFRC) had een maximum korrel van 2 mm. Het mengsel bevatte 1,6 vol.% vezels met een lengte van 13 mm en een diameter van 0,16 mm. Het derde mengsel was een hybri- de mengsel, met 0,5 vol.% korte vezels (l = 13 mm, d = 0,2 mm) en 1 vol.% lange vezels met gehoekte einden (l = 60 mm, d = 0,75 mm). Van alle mengsels werden balkjes gemaakt ( 125 x 125 x 1000 mm) die aan een vierpuntsbuigproef werden onderworpen. Zowel stati- 5 a | Ac t i ve r e n v a n ko r t e ve ze l s d o o r m i c r o - s c h e u r vo r m i n g 5 b | A c t i ve r e n v a n l a n g e ve ze l s d o o r m a c r o - s c h e u r vo r m i n g 6 | B u i g t r e k s t e r k t e n v a n d i ve r s e s o o r t e n hy b r i d e ve ze l b e t o n [ 7 ] O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i e M a t e r i a l e n cement 2006 5 60 35 doorbuiging (mm) BSI/CERACEM HSFRC hybrid HSFRC buigtrekspanning (MPa) 30 25 20 15 10 5 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 100,00 80,00 60,00 40,00 20,000,00 0 1 2 3 4 5 6 7 8 maximum last op balk (kN) log N sche als dynamische proeven wer- den uitgevoerd. Figuur 7 laat de resultaten van de statische proe- ven zien. Op de verticale as is de buigtrekspanning uitgezet, bere- kend uit de last en het weer- standsmoment van de balkdoor- snede. Het 'hardening' gedeelte van de curven, dat het kenmerk is van een goed ontworpen zeer- of ultra-hogesterktebeton, is in alle gevallen duidelijk te zien. De resultaten van de vermoeiings- test zijn in figuur 8 weergegeven. Van de drie mengsels had de HSFRC het beste vermoeiingsge- drag: bij een bovenbelasting van 70% van de gemiddelde statische bezwijklast bezweek slechts een van de zeven geteste balkjes bin- nen de tien miljoen lastwisselin- gen. Voor de mengsels BSI/ CERACEM en het hybride meng- sel werd een gelijkwaardig gedrag gevonden bij een lagere bovenbe- lasting, van 60-65% van de stati- sche topwaarde. Verder had BSI/ CERACEM een hogere spreiding. Uit het onderzoek bleek dat een betere verwerkbaarheid leidt tot een lagere spreiding in de ver- moeiingsresultaten. Duurzaamheid Het hiervoor genoemde vermoei- ingsonderzoek is een onderdeel van een gezamenlijk onderzoeks- project gefinancierd door STW (Stichting Technische Weten- schappen) ? en DFG (Deutsche Forschungs Gemeinschaft). Het Duitse deel van het project wordt uitgevoerd aan de TU Karlsruhe en betreft de duurzaamheid van zeer- en ultra-hogesterktebeton (Dipl.-Ing Scheydt en Prof. H.S. Müller). Een onderdeel van het gezamenlijke onderzoek is de vraag of vermoeiing de duurzaam- heid beïnvloedt en omgekeerd. Uit een oriënterend onderzoek dat eerder werd uitgevoerd aan de uni- versiteit van Kassel, Duitsland [ 9] lijkt het wat de duurzaamheid van zeer- en ultra-hogesterktebeton betreft wel goed te zitten. Figuur 9 toont een diagram waarin de verde- ling van de in het beton aanwezige poriën is aangegeven voor drie ver- schillende mengsels: een beton met een middelhoge sterkte B 55, een met een hoge sterkte B 105 en een met een ultrahoge sterkte B 200 . Het beton B 55 vertoont een piekwaarde bij poriën tussen 0,05 en 0,1 µm. Het hogesterktebeton vertoont een piekwaarde bij 0,01- 0,02 µm. Deze poriën zijn lager in aantal en hun doorsnede is veel kleiner, waardoor bijvoorbeeld het transport van vocht, chloriden, CO 2 en zuurstof sterk wordt bemoeilijkt. Dit bevestigt de bekende hoge duurzaamheid van hogesterktebe- ton. Bij het ultra-hogesterktebeton treedt echter in het geheel geen piek meer op: dit duidt op een zeer grote duurzaamheid ten aanzien van op zijn minst de belangrijkste corrosiemechanismen. Combinaties van wapeningsstaal en staalvezels De prijs van hoge- en ultra- hogesterktebeton wordt vooral bepaald door de hoeveelheid staal- vezels. Een bijzonder licht op dit aspect wordt geworpen wanneer men zich de vraag stelt wat het betekent als een zeer- of ultra- hogesterktebeton 125 kg/m 3 staal- vezels bevat met een lengte van 13 mm en een diameter van 0,16 mm. Een eenvoudige som leert dat het hier gaat om een totaal van 60 miljoen vezels, gesneden uit een draad van 791 km (!). Dit betekent ook dat elke cm 3 60 vezels bevat. Deze vezels beïnvloeden vooral het microgedrag (remming micro- scheuruitbreiding). Eerder, bij de behandeling van hybride vezelbe- ton, werd aangegeven dat lange vezels een welkome extra compo- nent kunnen zijn, omdat zij de taak van de korte vezels overne- men bij de vorming van macro- scheuren. Natuurlijk kan de taak van de lange vezels ook worden waargenomen door traditioneel wapeningsstaal of voorspanstaal. Een interessant voorbeeld van een combinatie van vezels met wapeningsnetten is de vernieuwing van het rijdek van de Kaagbruggen, waarover in Cement eerder werd bericht [ 10]. Deze dek- ken hebben een dikte van 45 mm en bevatten drie wapeningsnetten ? 8?40 mm. Dit komt overeen met een wapeningspercentage van 8,4%. Hiernaast bevatte het beton 200 kg/m 3 staalvezels ( l = 12,5 mm, d = 0,4 mm). Ook dit materiaal was een uitvinding van Bache [ 11], die de combinatie van een UHSB en grote hoeveelheden wapeningsstaal en staalvezels de naam CRC (Com- pact Reinforced Composite) mee- gaf. Enerzijds is duidelijk dat CRC gekenmerkt wordt door een hoge sterkte, ductiliteit en duurzaam- heid. Het is anderzijds ook duide- lijk dat het materiaal nog verder kan worden geoptimaliseerd. Enerzijds betreft dit de fabricage- techniek, anderzijds het scheurge- drag onder belasting en krimp. Daarnaast kan men de vraag stel- len waar het economische opti- mum ligt tussen mengselsamen- stelling en mechanische eigenschappen. Om hieraan een bijdrage te leveren worden aan de TU Delft proeven uitgevoerd op combinaties van hoge- en ultra- 7 | Re l a t i e b u i g t r e k s p a n - n i n g ? d o o r b u i g i n g vo o r b a l k j e s g e m a a k t u i t d r i e ve r s c h i l l e n d e s o o r t e n z e e r- e n u l t r a - h o g e - s t e r k t e b e t o n [ 8 ] 8 | R e s u l t a t e n ve r m o e i i n g s - p r o eve n vo o r B S I / C E R AC E M ( d r i e h o e k j e s ) , H S F RC ( c i r ke l s ) e n vo o r h e t hy b r i d e m e n g s e l ( v i e r ka n tj e s ) O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eM a t e r i a l e n cement 2006 5 61 gelporiën capillaire poriën log. differentiële indringing (ml/g) straal porie ( µm) 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0,00 0,001 0,010,1 110 100 beton C105 beton C45/55 beton C200 hogesterktebeton, voorzien van wapening in combinatie met ver- schillende hoeveelheden en typen staalvezels. Hierbij worden centri- sche trekproeven uitgevoerd en buigproeven, op beton in de sterk- teklassen B 130 en B 180 . Het vezelaandeel is respectievelijk 0 vol.%, 0,8 vol.% en 1,6 vol.%, hetgeen overeenkomt met 0,60 en 120 kg/m 3 staalvezels. Figuur 10 toont het scheurenpa- troon dat werd verkregen in een centrisch getrokken prismatisch element voor de verschillende hoe- veelheden vezels. De doorsnede van de prismatische staaf was 50 x 50 mm. Het element was centrisch gewapend met een wapeningsstaaf ? 6 mm ( ?s = 1,1%). Een van de parameters in het onderzoek was ook de rol van de fabricagemethode. Hiertoe werden de platen, die later aan een buig- proef zouden worden onderwor- pen, op verschillende manieren gestort en werd later de vezelcon- centratie en -oriëntatie gemeten. Vastgesteld werd dat de wijze van storten een niet verwaarloosbare invloed heeft op de resultaten. C o n c l u s i e s 1. Zeer-hoge en ultra-hogesterk- tebeton kan een belangrijke aanwinst worden voor de ont- werpende ingenieur. 2. Er zijn veel varianten mogelijk die kunnen worden toegesne- den op toepassing en fabrica- getechniek. 3. Momenteel wordt nationaal en internationaal intensief onder- zoek naar dit materiaal ver- richt. Richtlijnen kunnen in 2007 worden verwacht. n L i t e r a t u u r 1. Bache, H.H., Densified cement; ultra fine particle based materials. Second Inter- national Conference on Super- plasticizers in Concrete, Otta- wa, Canada, June 10-12, 1981 . 2. Adeline, R., M. Cheyrezy, The Sherbrooke footbridge: the first RPC-Structure. La techni- que française du béton, AFPC- AFREM, FIP-congres Amster- dam 1998 . 3. Huijben, R.N.J., P.F.M. van Loenhout, Geen brug te ver. Cement 2002 nr. 4. 4. AFCG/SETRA, Ultra High Performance Fibre-Reinforced Concretes. Interim Recom- mendations, AFGC (Associati- on Française du Génie Civil). 5. Petitjean, J., J. Resplendino, French Recommendations for Ultra-High Performance Fibre- Reinforced Concretes. Sympo- sium on Ultra High Strength Concrete, Leipzig, 2002 . 6. Grünewald, S., Performance- based design of self-compac- ting fibre reinforced concrete. Dissertatie, TU Delft, 2004 . 7. Markovic, I., High-Perfor- mance Hybrid-Fibre Concrete: Development and Utilization. Dissertatie, TU Delft, 2006 . 8. Lappa, E., Fatigue failure pro- perties of high and ultra high strength fibre reinforced con- crete. 6th International PhD Symposium in Civil Enginee- ring, Zürich, August 23-26, 2006 . 9. Fehling, E., M. Schmidt, T. Teichmann, K. Bunje, R. Bor- nemann, B. Middendorf, Ent- wicklung, Dauerhaftigkeit und Berechnung Ultra-Hochfester Betone (UHPC). Schriftenrei- he Baustoffe und Massivbau, Heft 1, No. 1. Forschungsbe- richt FE 497 /1-1, Universität Kassel, Duitsland, 2005 . 10. Kaptijn, N., G. Nagtegaal, Eer- ste toepassing van zeer- hogesterktebeton in civiele draagconstructie. Cement 2003 nr. 1. 11. Bache, H.H., Compact Rein- forced Composite Basic Princi- ples. CBL Report No. 41, Cement and Concrete Lab., Aalborg Portland, May 1987 . 12. Shionaga, R., Structural beha- viour of high performance fiber reinforced concrete in tension and bending. 6th Inter- national PhD Symposium in Civil Engineering, Zürich, Aug. 23-26, 2006 . 1 0 | Sc h e u r e n p a t r o o n i n c e n t r i s c h b e l a s t e t r e k- s t ave n u i t g ewa p e n d ze e r- h o g e s t e r k t e b e t o n m e t ve r s c h i l l e n d e ve ze l g e h a l t e s [ 1 2 ] 9 | P o r i ë n g r o o t t eve r d e l i n g vo o r ve r s c h i l l e n d e b e t o n s o o r t e n [ 9 ] reklokalisatie reklokalisatie B130, ongewapend B130, V f = 0,8 vol.%, (x-richting) B130, V f = 1,6 vol.%, (x-richting)