C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU til iteitsbouwDe upgrading op weg naar een`pole position' heeft plaats in vierfasen; enerzijds vanwege het fi-nanci?le aspect, anderzijds doorde beperkte uitvoeringsperiode.Omdat de laatste belangrijke racewordt gehouden in de eerste weekvan september (Superbike),kunnen uitvoeringswerkzaamhe-den pas na deze race starten. Hetnieuwe seizoen start eind maarten afhankelijk van de aard van dewerkzaamheden is een uitloopmogelijk tot ongeveer eind april.Voor de sporters, het publiek ende sponsors zijn enkele accommo-daties volledig vernieuwd (nasloop). Gerealiseerd zijn al:fase 1 (1998-1999): hoofdtribunevoor 6400 toeschouwers (foto 1),hospitalitycomplex met twintigvip-ruimten en tien foundersloun-ges, voetgangerstunnel van hoofd-tribune naar hospitalitycomplex,twee restaurants;fase 2 (1999-2000): hoofdgebouwmet starttoren van vijf bouwlagen,34 pitboxen, perscentrum voorruim 200 journalisten, kantoor- envergaderruimten, serviceruimtevoor toeleveranciers, separaat tech-nostation (foto 2);fase 3 (2001-2002): aanpassingenaan de baan, aanleg verkeerstun-nel.Fase 4 (2003-2005) is in uitvoeringen behelst diverse infrastructureleaanpassingen en de realisatie vaneen nieuwe tribune (met deel vrijeoverspanning van 40 m) nabij despectaculaire Geert Timmerbocht.L o g i s t i e k e n v e i l i g h e i dBij grote sportcomplexen is eengoede logistiek belangrijk en datgeldt des te meer bij complexenvoor motor- en autoraces. De aan-en afvoer van sporters, betrokke-nen en publiek moet optimaalveilig en functioneel zijn. De vei-ligheid van de sporters is in hetvoorgaande artikel behandeld. Hetpubliek rond de baan wordt in vol-doende mate afgeschermd dooreen hekwerk, dat bij autoracesmoet voldoen aan de internatio-nale FIA-eisen. Verder wordt deveiligheid gewaarborgd vanuit degeldende voorschriften (bouwbe-sluit, bouwverordening), doorvoorzieningen zoals leuningen encement 2004 442TT-Circuit Assen op weg naar`pole position'ir. W. Wuite, Kats & Waalwijk Groep/Grontmijir. R.M. van Vught, Haitsma Beton B.V.ir. J. Wiercx, Romein Beton B.V.Op het befaamde motorcircuit in Assen werd in 1925 de eerste TT verreden enin 1996 werd besloten tot een upgrading van het complex. Het was in feiteeen overlevingsplan voor de toekomst om internationaal nog mee te tellen.Zowel het circuit als de accommodaties moesten drastisch worden verbeterd.De totale kosten van de vernieuwing bedragen ongeveer 30 miljoen euro. Naeen globaal overzicht van alle aanpassingen, bekijken we in dit artikel eenaantal constructief interessante aspecten van de verkeerstunnel en van de tri-bune-elementen van de nieuwe hoofdtribune.1 | Het publiek heeft nu vrijzicht op de baan vanaf denieuwe hoofdtribuneC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwhekwerken op de tribune, dakenen galerijen. Door de aanwezig-heid van een stalen dak bedraagtde ontruimingstijd van de hoofd-tribune zes minuten. Bovendienheeft de betonconstructie eenbrandwerendheid van 60 minuten.Deze laatste eis komt tevens voortuit een aantal activiteiten onder detribune (o.a. horeca).De twee tunnels, ??n voor hetpubliek tussen hoofdtribune enhospitalitycomplex en een nieuweverkeerstunnel, verhogen de vei-ligheid en bruikbaarheid nogverder.FunctionaliteitDe functionaliteit van het sport-complex heeft een belangrijke rolgespeeld bij het ontwerp van dediverse onderdelen. Zo was voor-heen het perscentrum gescheidenvan het rennerskwartier en warende ontvangstruimten gesitueerdboven de pitboxen. In de nieuwesituatie is er een scheiding tussenhet hospitalitydeel en het sport-/mediacentrum, oftewel tusseneen commercieel en een bedrijfs-matig deel.Om vips en andere genodigdenuitzicht te bieden op het renners-kwartier is op de eerste verdiepingeen doorgaande galerij gecre?erdvanaf het ontvangstcomplex naaren langs het hoofdgebouw, metdirect zicht op de achterzijde vande pitboxen. De daken van hethospitalitycomplex zijn voor hetpubliek toegankelijk, evenals eendeel van het dak van het hoofdge-bouw.De functionaliteit van de tribuneis verbeterd door de eerste rij opeen hoogte van circa 3 m bovenhet maaiveld te plaatsen. Doordeze verhoging kijken de eerstezeven rijen publiek niet meertegen de brede stijlen van het2,5 m hoge hekwerk aan.T r i b u n e m e t3 - t r e d e n e l e m e n tGeprefabriceerde betonnen vloer-elementen voor sportaccommoda-ties worden al tientallen jaren toe-gepast. Vaak zijn dit trapvormigeelementen, opgebouwd uit 1 of 2treden. De op- en aantreden zijnafhankelijk van de gewenste zicht-lijnen, maar vaak voorkomendematen zijn 400/800 en 540/800met een overspanning van circa8,75 respectievelijk 10,80 m. Omsneller te kunnen produceren,transporteren en monteren intro-duceerde Haitsma Beton beginjaren '90 het 3-tredenelement (fig.3) met een werkende breedte van3 x 800 = 2400 mm. De op- en aan-trede van het element hebben eendikte van respectievelijk 150 en100 mm en deze worden ondereen hoek van 90 op elkaar aange-sloten. Zo wordt een gevouwenplaat gerealiseerd van 10 ton bijeen overspanning van 8,75 m.Hiermee werden de ideale matengecre?erd voor transport enmontage (foto 4).Asymmetrische doorsnedeDe asymmetrische doorsnede vaneen 3-tredenelement maakt dat demaatgevende vervormingen enspanningen niet in dezelfde rich-ting als de belasting optreden,maar om de hoofdtraagheidsassen(fig. 5). Deze maakt een hoek van24,5 met de globale y-as. De toet-sing van het element moet daaromover deze hoofdassen plaatsheb-ben, waarbij de belasting om de-as verwaarloosbaar klein is doorde grote stijfheid van het elementom deze as. Hieruit blijkt duide-lijk dat in de trekzone weinigbeton zit (fig. 6). Waar het betonniet nodig is, wordt het weggela-ten. Deze vormgeving combineertdus een stijve doorsnede met eenrelatief laag eigengewicht.cement 2004 4 432 | Boven de nieuwe hoofd-tribune en daar onderhet nieuwe hoofdge-bouw met de starttoren,34 pitboxen, perscen-trum, kantoor- en verga-derruimten en service-ruimte voor toeleveran-ciersfoto's TT-Circuit Assen80040012188002600318400100400800985151551151540041815083015800203 | Het 3-tredenelementC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwVervormingenZoals wel vaker bij vloerachtigeelementen zijn ook hier de vervor-mingen maatgevend voor dimen-sionering. Door drie op- en aantre-den te combineren, wordt een veelstijvere constructie gecre?erd danbij een enkelvoudig trede-element.De vervormingseisen van NEN6702 zijn voor een 3-tredenele-ment bij een overspanning van8,75 m opneembaar. Een enkeltrede-element met gelijke optredekan niet aan deze eisen voldoen.Het lage eigengewicht en de grotestijfheid komen ook tot uitdruk-king in het dynamisch gedrag.Zoals bekend geeft de NEN 6702een relatie tussen de grootste ver-vorming volgens de momentanebelastingcombinatie en eigenfre-quentie. De gewenste eigenfre-quentie van meer dan 5 Hz wordtruim gehaald.OpleggingDe aanwezigheid van drie ribbensuggereert drie opleggingen perkant. Niets is minder waar, alleende buitenste ribben worden opge-legd op de tribuneligger. De ge-bruikelijke bouwtoleranties makeneen gelijke mate van ondersteu-ning voor elke oplegging onwaar-schijnlijk. Een gering hoogtever-schil in oplegging kan een gelijkeverdeling van belasting al versto-ren, waardoor verdeling van de be-lasting door de flens naar de stij-vere oplegging zal plaatshebben.Indien de flens hier niet op is bere-kend, kunnen ontoelaatbare span-ningen optreden. Om dit te voorko-men heeft het 3-tredenelement aanbeide zijden slechts twee opleggin-gen ter plaatse van de uitersteribben (foto 7). De oplegreactie uitde middelste rib wordt door deflens over een strook van 1,0 mnaar beide oplegpunten afgedra-gen. De flens is hier dan ook voor-zien van extra wapening.SchijfwerkingBetonnen constructies in de bui-tenlucht zijn vaak onderhevig aanhoge temperatuurwisselingen.Deze kunnen aanzienlijke span-ningen veroorzaken bij verhinde-ring van de bijbehorende vervor-mingen. Vandaar dat detredenelementen aan ??n kantmet twee dookverbindingen M20aan de onderliggende tribunelig-ger worden verbonden (fig. 8). Deandere kant krijgt geen verbindingen kan dus vrij bewegen. Daar-naast worden de platen onderlinggekoppeld met vijf doken M12. Dein rekening te brengen horizon-tale belasting van 0,4 kN/m2dooreen bewegende mensenmassa ishiermee opneembaar. Uit onder-zoeken van de TU Eindhoven [1] iscement 2004 4444 |Een gevouwen plaat van10 ton bij een overspan-ning van 8,75 m heeft deideale maat voor trans-port en montagefoto's 4 t.m. 10: HaitsmaBetonwapeningneutrale lijn in ongescheurde doorsnedebetondrukzoneneutrale lijn in gescheurde doorsnedez.p.z.p.-asz-asMMMy-as-as5 | Maatgevende vervormin-gen en spanningen tre-den niet in dezelfde rich-ting als de belasting op,maar om de hoofdtraag-heidsassen6 |In de trekzone bevindtzich maar weinig betonC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwgebleken dat deze verbinding dus-danig slap is, dat het gunstigeeffect van `samenwerken' van tre-denelementen te verwaarlozen is.Het gedrag van ??n 3-tredenele-ment is dus maatgevend bij hetbepalen van de wapening. Schijf-werking voor verschillende tribu-nevakken is door de vrije opleg-ging aan ??n kant uiteraard nietmogelijk. Door de tribuneliggersonderling te koppelen met stalenbuisprofielen en plaatselijk hori-zontale en verticale windverban-den toe te passen, wordt de stabili-teit van de volledige tribunegewaarborgd (foto 9).ProductieDe tribune-elementen worden`verticaal' gestort om zodoendegeen stortvlakken in zicht tekrijgen (foto 10). Hierbij moet hetbeton over een vulhoogte van2600 mm door een 100 mm bredespleet lopen. Bij traditioneel betonwas hiervoor een zeer plastischmengsel ontwikkeld met eenmaximale grinddiameter van16 mm. Om de vulling te verbete-ren, kon de kist tijdens het storteneen stukje worden gekanteld.Door toepassing van zelfverdich-tend beton is dit niet meer nodig.Het vloeibare beton vindt zijn wegnu zonder hulp. Nadat het betonvoldoende is verhard, wordt de vol-gende dag de mal 90 gedraaid enopengeklapt. Hiermee is hetelement direct in zijn montage-stand gebracht en hoeft dit alleennog voor het (intern) transport ende montage verticaal te wordengehesen.VariantenIn de loop der jaren zijn veel va-rianten geleverd. Zo zijn voor deAmsterdam Arena voorgespannen2-tredenelementen gemaakt overdrie steunpunten met een totalelengte van 24 m. Voor het stadionvan Roda JC was een afwijkendestramienmaat van 10,80 m geko-zen. Om toch gebruik te kunnenmaken van een op- en aantredevan 400/800 is een verzwaringonder de ribben van het 3-tredene-lement toegepast. Op deze wijzezijn ook elementen te fabricerenmet een lagere optrede doch metgelijke overspanning. Bijvoorbeeld`laag' in het stadion; zo blijven dezichtlijnen voor alle toeschouwersoptimaal. Ook gekromde elemen-ten voor de hoeken van eenstadion zijn mogelijk en zullenvoor het eerst in het nieuwestadion van ADO Den Haagworden toegepast.cement 2004 4 45gat op hoogte gieten metkunstharsmortel (betonkleur)sparing konus ?80/?60bout M20x110 - 8.8M20x150 - DEMU 1988CR-Compact H (o.g.)afm. 110x110x10 mmongewapend elastomeerstramienkrimparme mortel K50 (o.g)dookgaten aangieten metstramien--101060030030028111011055108 |De 3-tredenelementenworden slechts aan ??nzijde met de tribunelig-ger verbonden, zodatvervorming ongehinderdkan plaatshebben7 | Het 3-tredenelementheeft aan beide zijdenslechts twee opleggin-gen ter plaatse van deuiterste ribbenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gTunnelbouwV e r k e e r s t u n n e lDe op staal gefundeerde verkeers-tunnel bestaat uit een geslotendeel (inwendig b x h = 8,00/8,90 x4,60 m2, lang 60 m met rechtebe?indigingen, voorzien van kop-balken en stootplaten ter plaatsevan het circuit) en twee toeritten(helling 1:15, met een lengte van73,64 m, respectievelijk 66,89 m).Het gesloten deel en de toerittenwerden parallel aan elkaar gepro-duceerd en uitgevoerd.Gesloten tunnelDe wanden van het gesloten tun-neldeel zijn naar boven toewijkend, wat een ruimtelijkeindruk geeft. De tunnel is ge-plaatst onder een helling van 1:75respectievelijk 1:15, met een knikin het langsprofiel. De tunnel isberekend op een verkeersbelastingvolgens klasse 45 van VBB 1995 incombinatie met een gronddekkingvan 1,90 m. Vanwege de hogegrondwaterstand en de grote tun-neldoorsnede is, om opdrijven vande tunnel te voorkomen, de tunnelvoorzien van `oren'.Door transportbeperkingen (afme-tingen) zijn de prefab tunnelele-menten (B 45, milieuklasse 3) ho-rizontaal gedeeld in elk twee stuksU-vormige elementen die omge-keerd op elkaar werden geplaatst(foto 11). Een gedeelte van de tun-nelelementen is uitwendig voor-zien van consoles voor het opleg-gen van stootplaten (ter plaatsevan het circuit).De tunnelelementen zijn met tweemallen geproduceerd: twee tun-nelsegmenten van 1,25 m per dag(totaal vier U-elementen van 22ton per dag). De elementenwerden gekanteld gestort (voeg-vlak = stortvlak) en voorzien vansparingen voor verlichting envoorspanning. Om een goedepassing in het werk te waarbor-gen, moesten de (driedimensio-nale) tunnelelementen voldoenaan kleine productietoleranties.Ter controle is een aantal elemen-ten op de productielocatie in eenproefopstelling gepast.De bouw had plaats in een openbouwput (foto 12). Voor demontage van de tunnelelementenwerd een betonnen stelvloer aan-gebracht. Deze stelvloer waarborgteen snelle en vooral maatvastemontage. Dit was met name vanbelang vanwege de aanwezigheidvan een knik in het langsprofiel envanwege de aansluiting aan de toe-ritten.De U-vormige elementen werdenverticaal met stekken constructiefmet elkaar verbonden. In de leng-terichting van de tunnel zijn deelementen met voorspanning metaanhechting tot een geheel samen-gesteld. De elementen warendaartoe in vloer, wanden en dekvoorzien van doorvoeringen.Hierin werden per doorvoeringzeven strengen ?12,9 mm FeP1860 aangebracht met VSL-veran-keringen. De voegen tussen de ele-menten zijn gevuld met krimp-arme gietmortel. Deze voegcon-structie, in combinatie met dedrukspanning in de voeg voor devoorspanning, garandeert een wa-terdichte constructie. Bij het di-mensioneren van de langsvoor-spanning is rekening gehoudenmet langsmomenten in de con-structie, krimp, kruip, tempera-tuurwisselingen en wrijvingsverlie-zen.In verband met voorbelasting vande ondergrond van het circuit is detunnel in twee fasen geplaatst. Devoorspanning voor de tweede faseis door de eerste fase heen aange-bracht. In de tunnel werd op hetdiepste punt in de vloer een afvoer-goot voor hemelwater aangebracht.Een goede afstemming met dedoorvoeren voor de langsvoorspan-ning was hier een aandachtspunt.ToerittenVanwege de hoge waterstandwerden ook de, eveneens op staalgefundeerde, toeritten over degehele lengte voorzien van `oren'.Gekozen is voor een in het werkgestorte vloer inclusief `oren' metdaarop geplaatst prefab betonnenwandelementen. Voor deze wand-elementen (elementlengte 3,00 m)cement 2004 4469 |De stabiliteit van de volledige tribune is gewaarborgd10 | De tribune-elementen worden `verticaal' gestort om geen stortvlakkenin zicht te krijgen11 | De prefab tunnelelementen zijn horizontaal gedeeld in elk twee stuks U-vormige elementen die omgekeerd op elkaar werden geplaatstfoto's 11 t.m. 13: Romein BetonC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gTunnelbouwwerden vier mallen ingezet. Deelementen werden vlak gestort(buitenzijde = stortzijde) en voor-zien van uitstekende wapening-beugels voor de constructieve be-vestiging aan de vloer. Dezemallen moesten dagelijks wordenomgebouwd vanwege het hoogte-verloop van de wanden. Belangrijkwas hierbij de h.o.h.-maatvoeringvan de uitstekende wapeningbeu-gels en de doorvoeringen voor delangsvoorspanning.De beide toeritten (foto 13) be-staan uit drie segmenten. Eerstwerd het middelste segmentgebouwd, daarna het diepste enten slotte het hoogste segment. Dewandelementen zijn eveneens metlangsvoorspanning in het werk sa-mengesteld tot een doorgaandewaterdichte wand. Hierin is de-zelfde voegconstructie toegepastals in de tunnel. Deze wand is, nahet voorspannen, door aanstortenin het werk constructief en water-dicht verbonden met de vloer.De toeritten zijn op twee plaatsenen bij de aansluiting aan de tunnelgedilateerd met een rubber voeg-profiel type W9U. In beide toerit-ten werd, bij de aansluiting met detunnel, over de gehele breedte inde vloer van de toerit een grotezandvangput met afvoer aange-bracht. Aan ??n tunnelzijde werdop het diepste punt in de wandvan de toerit een pompruimtegebouwd. Hierop werden alle he-melwaterafvoeren van de tunnelaangesloten.De sluitstukken van de wanden terplaatse van de gesloten tunnelwerden in het werk gestort. Hier-voor is gekozen om het spannenvan de wanden mogelijk te makenen om tegelijkertijd de dilatatiegoed uit te voeren. Om dezelfdereden zijn de zandvangputten ende pompruimte op deze plaats inhet werk gestort. L i t e r a t u u r1. Heideman, M., Numeriek enexperimenteel onderzoek naarprefab betonnen tribunecon-structies in stadions. TU Eind-hoven, 1999.Projectgegevensopdrachtgever:Stichting Circuit van Drenthedirectievoering:Grontmijconstructief ontwerp:Ingenieursbureau Het Noordenhoofdaannemer:bouw tribune Bouwborg Aannemings-bedrijf bv (Ballast Nedam)tunnelbouw Koop Tjuchem b.v.leverancier prefab beton hoofdtri-bune:Haitsma Prefab Betonproductie, montage, voegen enspannen prefab tunnelelementen:Romein Betononderaannemer werkvloertunnel:Salverdacement 2004 4 47T T - c i r c u i t A s s e nDe twee belangrijkste evenementen in Assen, de Grand Prix (TT-race) ende Superbike-races, trekken respectievelijk 125 000 en 45 000 toeschouwers.Daarnaast hebben het hele jaar door evenementen plaats als motorraces,autoraces, oldtimerfestivals, clubdagen van auto- en motormerken endealerdagen. Tevens worden er rijvaardigheidstrainingen georganiseerd.13 | De toeritten bestaan uitdrie segmenten12 | De bouw had plaats ineen open bouwput meteen betonnen stelvloer