Trends in architectuur en materialen1201160Kim Herforth NielsenArchitect Kim Herforth Nielsen (1954) isoprichter en eigenaar van architectenbureau 3XN, Kopenhagen. Hij voltooidezijn studie architectuur aan de AarhusSchool of Architecture in 1981 en richttein 1986 het bureau 3XN op (aanvankelijk Nielsen Nielsen & Nielsen). Sindsdienis hij de drijvende kracht achter desnelle ontwikkeling, hij was betrokkenbij alle grote projecten van het bureau,zoals de Blue Planet in Kopenhagen, deKubus in Berlijn, het Liverpool Museum,de Deense Ambassade in Berlijn en hetMuziekgebouw 't IJ in Amsterdam.Nielsen ontving de hoogste architectuurprijs van Denemarken, deC.F.Hansen Medaille. Niet onvermeldmag blijven de oprichting van eenresearchafdeling binnen het architectenbureau in 2005. Deze afdeling treedtnaar buiten onder de naam GXN.112011Trends in architectuur en materialen 61Laten we beginnen met een terugblik op het Muziekgebouwaan 't IJ, Amsterdam. Wat is de betekenis van dit projectgeweest voor de ontwikkeling van uw bureau?"Het Muziekgebouw (foto 2 en 3) heeft grote invloed gehad opons werk. Het betekende een internationale doorbraak, heteerste grote buitenlandse project. Ook was het ons eersteconcertgebouw. Er wordt wel eens gezegd dat je geen concertge-bouw kan maken voordat je er al een gemaakt hebt. Het is inder-daad een enorme opgave een goed concertgebouw te maken.Het was ook een heel lang proces; we wonnen de competitie in1997, de oplevering was in 2005. Maar het oorspronkelijkontwerp is overeind gebleven en het heeft inmiddels z'n kwali-teit bewezen.Dankzij dit gecompliceerde project zijn onze architectuurdis-cussies op een hoger niveau gekomen, waardoor onze architec-tuur meer verdiept is. Ook leidde dit project tot een enormevergroting van ons netwerk, wat nodig was voor verdere inter-nationale ontwikkeling. En bouwen aan het water, zoals inAmsterdam, lijkt onbedoeld wel een handelsmerk van onsbureau te zijn geworden. Minstens de helft van onze projectenis gerelateerd aan water."Wat precies in het Muziekgebouwproject heeft u het meestbezig gehouden?"In Nederland bouwen jullie goedkoper dan in Denemarken.We moesten veel meer energie steken in het concept, omdat ergeen geld was voor details. Het budget was extreem laag voorzo'n gecompliceerd gebouw. Vergeleken met de Deense Operabijvoorbeeld moesten we het Muziekgebouw maken voorslechts 20% van dat budget per m2. Dat vergde een goedgeko-zen, eenvoudige detaillering. Om akoestische redenen was erbehoefte aan zware constructies. Deze combinatie leidde alsvanzelf naar schoon beton.Trendsin architectuuren materialenDe internationaal veelgeprezen architect Kim Herforth Nielsen isoprichter/eigenaar van het Deense architectenbureau 3XN. Hij iskeynotespreker op het CementEvent van 12 april 2011, dat plaats-vindt in `zijn' Bimhuis. Ter introductie interviewde Hans K?hne hemmet vragen over trends in architectuur, constructies en materialen.Interview met Kim Herforth Nielsen van 3XNHet CementEvent is een nieuwe activiteit van het vakbladCement waarmee een bredere invulling wordt gegeven aankennisoverdracht over betonconstructies en architectuur. Deeerste editie, op 12 april 2011, staat in het teken van de dialoogtussen architecten en constructief ontwerpers en hoe zij elkaarkunnen inspireren. Het evenement vindt plaats in het Bimhuis inAmsterdam. Dit intieme theater ? onderdeel van het Muziekgebouw aan 't IJ en vooral bekend vanwege de sessies voormoderne jazz ? biedt een prima setting voor een inspirerendeontmoeting tussen architecten en ingenieurs. Keynotespreker isKim Herforth Nielsen, architect van het Muziekgebouw aan`t IJ.Daarnaast staan er bijdragen op het programma van ir. WalterSpangenberg (ABT), ir. Arjan Dingst? (UNStudio), prof.dr.ir. JoopPaul (Arup), ir. Jeroen Coenders (Arup). De middag wordt afgesloten met een paneldiscussie onder leiding van prof.ir. CeesKleinman, hoofdredacteur van Cement. Meer informatie staat opwww.cementevent.nl.1 Kim NielsenTrends in architectuur en materialen1201162Hoor ik u zeggen dat u af en toe teleurgesteld bent in detypisch Nederlandse benadering?"Nee, teleurgesteld is niet het juiste woord. In Nederland kunje meer risico nemen en zelfs experimenten aangaan om eenlagere prijs te verkrijgen. Je moet echt open staan voor alterna-tieven, blijven zoeken naar alternatieven om de bouwkosten tebeperken.Dit heeft onze attitude versterkt, namelijk: nooit opgeven,blijven zoeken naar wegen om je droom te verwezenlijken."Als ik andere 3XN projecten bekijk, ook die in Denemarken,lijken deze niet bepaald zonder risico's. Het Bella Sky Hotelbijvoorbeeld, dat lijkt constructief best wel gewaagd."Dat is waar; je ziet dus onze ontwikkeling. Veel mensen diedit project zien vragen ons `Wat is daar aan hand? Wat zijnjullie daar aan het doen? Hoe krijg je dat voor elkaar?'.Voor ons is het belangrijk een ambiteuze opdrachtgever tehebben die gemotiveerd is enig risico te nemen. Voor het BellaSky Hotel hebben we zo'n opdrachtgever. We konden hem ervan overtuigen dat het om commerci?le reden nodig was omiets bijzonders te doen. Er staan in dit gebied inmiddels alenkele hotels. Bella Sky wordt het grootste, maar het moest opeen andere manier onderscheidend worden. En dat is gelukt;het is nu al een groot succes. Het hotel zal in mei 2011 opengaan. De opdrachtgever heeft vol trots gemeld dat diversebedrijven dit jaar hun nieuwe concepten en producten willenlanceren in dit hotel. Zo zal Mercedes zijn nieuwe modellenhier presenteren. Mede daardoor zijn veel kamers al tot heteind van het jaar volgeboekt." (Een artikel over het Bella SkyHotel staat op pagina 66 van deze uitgave, red).Ziet u overeenkomsten tussen de Deense en Nederlandsebouwcultuur?"Zeker wel. Denen en Nederlanders denken beide bijzonderpragmatisch, we zijn niet geneigd gewoon de regels te volgen.Als de regels niet praktisch blijken te zijn, kijken we hoe weconflictsituaties kunnen vermijden. Bijvoorbeeld: kunnen weeen zonering in het gebouw cre?ren zodat we de regels en eisenkunnen differenti?ren.Dat is echt anders dan bijvoorbeeld in Engeland. Als we inEngeland bouwen, moeten we veel meer regels respecteren enis het moeilijk om uitzonderingen geaccepteerd te krijgen."Kort daarvoor hadden we in Denemarken een echt schoon-beton-gebouw gemaakt, het Holstebro Gerechtsgebouw, in hetwerk gestort schoon beton. In dat project hebben we veelgeleerd over de beheersing van esthetische kwaliteit van beton-oppervlakken. Die lessen kwamen ons goed van pas bij hetMuziekgebouw. En zoals ieder kan zien: met goed resultaat.Het Muziekgebouw is een referentieproject geworden voorschoon beton in de Nederlandse bouwpraktijk."Als je de Deense en Nederlandse bouwculturen vergelijkt,wat zijn dan de typische verschillen en overeenkomsten, inhet bijzonder het ontwerpproces?"Je zou kunnen zeggen dat in de Nederlandse bouwcultuurbijna elke uitdaging wordt geaccepteerd, veel meer dan inDenemarken. Bijvoorbeeld overkragende bouwdelen, dieworden zonder problemen aanvaard door bouwbedrijven.Nederlandse bouwers lijken dol op uitdagende projecten.Wat we vooral hebben ondervonden is dat de Nederlandsepartijen in de bouw zijn gefocussed op resultaat. Dus bouwenbinnen het budget. Niet proberen het budget te wijzigen of hetproject te wijzigen, maar zoeken naar oplossingen om resultaatte halen binnen het budget.De Deense benadering is vooral dat we zoeken naar duurzameoplossingen, zowel `sustainable' als `durable' (lange levens-duur). De Deense ingenieurs en bouwers neigen naar oplossin-gen die zich al hebben bewezen. We hebben meer aandachtvoor detailleringen die de lange levensduur van het gebouwverzekeren, ook onder zware weersomstandigheden."2Trends in architectuur en materialen 12011 632 Het Muziekgebouw aan`t IJbetekende een internationaledoorbraak voor 3XN3 Het Muziekgebouw is eenreferentieproject gewordenvoor schoon beton in deNederlandse bouwpraktijk(links op de foto is hetBimhuis)Laten we eens doorstappen naar relaties tussen architectuuren constructies. De ontwikkeling van industri?le productievan bouwmaterialen en -producten heeft het architec-tonisch en constructief ontwerp sterk be?nvloed. Hoe denkt uover industri?le productie?"Aanvankelijk heeft de industri?le productie een negatieveinvloed gehad op architectuur. Een tijdlang zijn er gewoon`dozen' gebouwd. Projecten werden geanalyseerd met vragenals `hoe kunnen we dit produceren, hoe kunnen we dit trans-porteren, hoe kunnen we dat bevestigen enzovoorts'.Tegenwoordig kunnen we profiteren van geavanceerde compu-tertechnieken. Op de ontwerp- en ingenieursbureaus hebbenwe vergelijkbare softwaretools als bij de productiebedrijven.Dat betekent dat we bijna elke vorm kunnen ontwerpen enkunnen gebruiken als input voor het productieproces.In de begintijd van de prefabricage waren geprefabriceerdeelementen echte obstakels voor het maken van interessantearchitectuur. Nu zien we een tegengestelde ontwikkeling. Wekunnen echt unieke vormen maken. Persoonlijk ben ik werke-lijk geboeid door de mogelijkheden van prefab elementen. Invergelijking met bijvoorbeeld de autoindustrie gaan de ontwik-kelingen nog langzaam. Maar we gaan duidelijk vooruit. Na teveel jaren dat het productieproces niet wezenlijk veranderde,kunnen we nu bijna elke vorm maken, zelfs voor een aanvaard-bare prijs."Denkt u dat de constructeurs klaar staan om dezearchitectuurontwikkeling te volgen?"Niet allemaal, zeker niet allemaal. Maar gelukkig zijn er ookconstructief ontwerpers die voorop willen lopen, die vanuitdagingen houden. En het is een kwestie van tijd dat demeerderheid deze beweging naar `vrije vorm structuren' zalvolgen. De ingenieurs in de productiebedrijven zullen hunproductieprocessen wijzigen. Enkele jaren geleden was het nogerg moeilijk een gevelbouwer te vinden die oplossingen wildemaken zoals wij die vroegen. Maar nu zijn er enkele innova-tieve gevelproducenten die met ons de opwindende nieuweontwikkelingen willen uitbuiten."Opmerkelijk was de gedurfde stap van 3XN tot de oprichtingvan een eigen research afdeling, GXN genoemd, onderleiding van de nog jonge architect Kasper Jorgensen.Ontwikkelt GXN zich zoals u zou willen?"We zijn vijf jaar geleden gestart met GXN. De eerste jaren zijngebruikt om rond te kijken, de ontwikkelingen te analyseren inresearch en industrie, wereldwijd. Later zijn we met ons eigenresearch programma gestart. Dat ontwikkelt zich nu snel; wijzijn daar erg gelukkig mee. Op dit moment lopen er acht ofnegen researchprojecten die financieel worden gesteund door3Trends in architectuur en materialen12011644 Complexe geveloplossing voor hetHorten Headquarter5 Voor het 3D gevelelement voor hetHorten Headquarter, dat bestaat uittwee lagen glasvezelcomposietmet een hoogwaardige thermischisolerende kern, is onderzoekgedaan in de researchafdeling GXN6 De futuristische gevel van hetLighthouse project is opgebouwduit dunwandig vezelbeton met eencomplexe geometriezonnewarmte zoveel mogelijk buiten houdt en anderzijds eenprachtig panorama cre?ert over de omgeving. Als we dezegevel hadden moeten maken met traditionele technieken metstalen frames, zou het heel lastig zijn geweest de uiterst krappetoleranties te behalen. Door het gebruik van glasvezelcompo-sieten is het eenvoudiger geworden series te maken met bijnageen onderlinge afwijkingen. Het resultaat is een 3D gevel-element dat bestaat uit twee lagen glasvezelcomposiet met eenhoogwaardige thermisch isolerende kern (foto 5). De buitenstelaag is bekleed met travertin."Samen met UNStudio werkt u aan het Lighthouse project inAarhus. Alweer zo'n waterkantproject, een oud havengebieddat nieuw leven wordt ingeblazen met woningen, kantoren,horeca en recreatie. Karakteristiek in het project zijn defuturistische gevelstructuren, opgebouwd uit dunwandigvezelbeton met een complexe geometrie (fig. 6). Dit lijktbuitengewoon duur, zeker voor appartementengebouwenmet ook nog sociale-huurwoningen. Hoe is dat haalbaar?bedrijven. Vanwege de innovaties die we hiermee tot standbrengen komen investeerders nu naar ons toe om te participe-ren in researchprojecten.Achteraf gezien hebben we geluk gehad dat we in GXN hebbenge?nvesteerd v??r de economische crisis begon. Het was eenkostbare investering om twee jaren te spenderen aan `rondkij-ken'. Maar het was een noodzakelijk stap en we konden ons dattoen veroorloven. Nu hebben we een enorm netwerk metuniversiteiten, laboratoria en producenten en daar plukken wenu ook de vruchten van."Hoe heeft dit uw werk en projecten be?nvloed?"Het heeft een zeer grote invloed. Om iets te noemen: we zijnpas gestart met een project voor vijf hoge gebouwen inMombay, India. De opdrachtgever wil dat onze research afde-ling GXN lid is van het projectteam. Vergeet niet dat onzeresearch niet beperkt is tot materialen, maar ook softwareont-wikkeling omvat en onderzoek naar maatschappelijke enmilieukundige duurzaamheid.Een ander voorbeeld is het project Horten Headquarter(Horten Advocaten, Kopenhagen). Dat heeft een complexegeveloplossing (foto 4). Complex omdat het enerzijds de45Trends in architectuur en materialen 12011 65Het is een prachtige uitdaging de prefabtechnologie verder teontwikkelen, zoals in de autoindustrie. Flexibele productie-methoden moeten de weg vrijmaken naar meer variatie inseries en naar integratie van alle gevelfuncties in ??n element."Beton heeft meer kwaliteiten dan constructief en esthetisch.Het heeft ook thermische kwaliteiten, die nog niet volledigworden benut. Hoe wilt u die kwaliteiten uitbuiten?"In bijna al onze projecten spelen de principes van duurzaambouwen een hoofdrol. Daarbij kijken we ook naar beton voorbijvoorbeeld opslag en buffering van thermische energie. Enwe streven naar verbetering van de thermische eigenschappen.Bijvoorbeeld door `phase change materials' toe te voegen aande betonsamenstelling. Dat willen we gaan doen in onswoningbouwproject in Mombay. Onze Indiase opdrachtgeverwil het gebruik van mechanische en elektrische installatieszoveel mogelijk beperken, omdat zulke installaties onderhoudvergen en kunnen uitvallen. We willen het binnenklimaat gaanregelen met natuurlijke koeling door gebruik van de thermi-sche massa van beton.In Denemarken gebruiken we thermisch actieve bouwelemen-ten als bijdrage aan nul-energie gebouwen. Zo kan beton eenzinvolle bijdrage leveren aan duurzaam bouwen." Hans K?hne"Nee, zo duur is het project niet. Alleen de balkonstructuur isgecompliceerd, de achterliggende constructie is traditioneel.De economische crisis werkt in dit geval in ons voordeel. Debouwbedrijven zijn erg hongerig naar werk en dat be?nvloedtde prijs. We kunnen deze appartementengebouwen bouwenvoor dezelfde prijs als traditionele appartementen.De gevel is boeiend omdat deze een overtuigende indrukmaakt van vrije vormen. Maar in werkelijkheid wordt de gevelopgebouwd uit zeven elementvormen die op verschillendemanieren kunnen worden gecombineerd."Veronderstel dat de gevelbouwer alternatieven voorstelt omde kosten en risico's te reduceren. Hoe sterk staat u dan inhet projectteam?"We hebben inmiddels veel kennis en ervaring opgedaan in deGXN-researchprojecten en andere complexe projecten zoalshet Horten Headquarter. Dus we weten wat mogelijk is. Ennatuurlijk staan we open voor discussies. We blijven nieuws-gierig om alternatieven te onderzoeken, maar we blijven vast-houden aan de architectuur waar we voor staan. Zoals gezegd,ons motto is `never give up'."Welke ontwikkelingen verwacht en voorziet u in decompetitie tussen prefab en in 't werk gestort beton?"Dat hangt af van de context. In Denemarken zijn de arbeids-kosten hoog, erg hoog, zoals ook elders in West-Europa. Ikmaak heel graag architectuur met in 't werk gestort beton,maar de arbeidskosten zijn vaak te hoog. Als je complexevormen in-situ wilt maken, is het dikwijls onmogelijk datfinancieel haalbaar te krijgen. Omdat we nu de technologiehebben om boeiende prefab elementen te maken, verwacht ikdat prefab beton dominant zal gaan worden.Op www.cementonline.nlstaat twee filmpjes die eenbeeld geven van de visie en werkwijze van 3XN met Kim HelforthNielsen in de hoofdrol.6