IARCHITECTONISCHONTWERP IPREFABRICAGE ISYMBOLIEK IN BETONArchitectuur van kerkgebouwen is veelal ge?nspireerd op religieuze sytnbolen. Onlverschillende redenen heeft de kerkenbouw, zeker in de nleeste Europese landen,ingeboet aan vornlenrijkdonl. Behalve nlaatschappelijke veranderingen zijn ooktechnische redenen hiervoor aan te wijzen. De hoge arbeidskosten voor hetbewerken van de vroeger veel toegepaste natuursteen voor ornanlenten zijn er mededebet aan. Met beton is het nlogelijk functionele en ornanlentele functies teverenigen. Bij de bouw van een nloskee in Waalwijk was het nlogelijk cOnlplexevornlen nlet sytnbolische functies tegen aanvaardbare kosten te nlaken in prefabbeton.Aan de rand van Waalwijk, vlaklangs de autosnelweg A 59, is in1989 de All-Nur moskee ge-bouwd, ten behoeve van de islamitischeMolukse gemeenschap in die plaats. Hetproject is gebouwd in opdracht van hetMinisterie VROM, als voortvloeisel uitde afspraken die de Nederlandse rege-ring in 1957 maakte met de Molukkersdie in 1951 vanuit Indonesi? naar Ne~derland zijn gekomen.De eerste Molukse moskee is in 1984 inRidderkerk gebouwd (zie Cement 1986nr. 2) en evenals de tweede in Waalwijkontworpen door architectLatiefPerotti.Er zijn zowel sterke overeenkomsten alsopvallende verschillen tussen de tweegebouwen op te merken. Overeenkom-stenzijn- vanzelfsprekend - de traditio-nele islamitische ruimten en vormen,zoals de gebedsruimte met koepelbe-kroning en de minaret; ook de getoogderamen met zware omlijsting en het lich~te kleurgebruik. In beide gevallen zijnde gevels en binnenwanden van licht-kleurig schoon metselwerk.In tegenstelling tot de zeer ingetogenvormen in Ridderkerk, is in Waalwijksprake van meer complexe vormenvoorde ornamenten.Totaalverschillend is deorganisatie van de plattegrond, voor eenbelangrijkdeel ontstaan uit de locatieende vereiste gebedsrichting naar Mekka.Naar het schijnt uniek in de wereld vande moskeebouw, is de driehoekige plat~tegrond in Waalwijk. De basis van dedriehoek, 45 m lang, ligt vrijwel parallelmet de snelweg. De beide andere gevelszijn circa 32 m lang. Binnen deze basis-vorm zijn de verschillende ruimten zogegroepeerd, dat minimale geluidhin-der wordt ondervonden van het auto-verkeer.Prefab betonBelangrijk in de vormensyrnboliek Vande islam is de vierkante basis (aards, sta-tisch), die via een regelmatige achthoekovergaat naar een ronde vorm (hemels,20dynamisch). Dit thema is inverschillen-de bouwdelen terug te vinden. Heelduidelijk is dat in de gebedsruimte. De-ze heeft een vierkante plattegrond. Opvier kolommen in deze ruimte rust eenachthoekige tamboer, die de drager isvan de grote koepel, met een middellijnvan 6,70 m. In het oog springend zijn dezware raamomlijstingen (rechthoekigbeneden, rond boven), die de gevels eensterke plastiek geven. De hoofdingangwordt visueel benadrukt door een bo-ven de daklijst uitstekend fronton, eve-neens van prefab beton.Heel fraai is de detaillering van de ge-bedsnis, de zgn. Mihrab, waarin de ge-bedsvoorganger plaatsneemt. Om ditelement ook in de gevel tot uitdrukkingte brengen, is een sandwichconstructiegemaakt met een binnen- en een bui-tenschaal van prefab beton.De 21 m hoge minaret is opgebouwd uiteen schacht van betonelementen metdaaromheen metselwerk. Het metsel~werk wordt afgewisseld met grote ring-vormige betonnen elementen. Het on-derste element heefteenvierkante basis,metzijdenvan 3m, naarboven toe over-gaand in een achthoek. Het tweede ele-ment verloopt van achthoekig naar cir~kelvormig. Op halve hoogte van de mi-naret vormt een derde, sterk geprofi-leerd, cirkelvormig element de over-gang van het cilindervormige naar hetCement 1990 nr. 101 = entree mannen2 = entree vrouwen3 = gebedsruimte mannen4 ~ gebedsnis imam5 = gebedsruimte vrouwen6 = kinderopvang7 = minaret8 = bibliotheek12.000+ __p=o __. _Cement 1990 nr. 1012"'"++.~Plattegrond van de An~Nurmoskee te WaalwijkDwarsdoorsnedetapse deel van de toren. Het vierde ele-ment tenslotte bevindt zich bovenin derninaret, direct onder de stolpvorrnigebekroning, gemaakt Van polyester. Aande binnenzijde van de betonnen schachtis een stalen wenteltrap bevestigd, dietot de top van de minaret voert.Prefabricage voor een project als dit isuiteraardgeen serieproduktie.Eris naarverhouding veel voorbereidingstijd enmankracht nodig en slechts weinig ma~teriaal. Dat vergt een flexibele bedrijfs-organisatie.Deelementenvanwitbetonzijn gemaakt door BouwbedrijfVan dePas uit Oss. Vermeldenswaard is datVande Pas ??n van de inschrijvers voor hethele projectwas. De visievanVan de Pasop de prefabricage was zodanig overtui-gend dat de uiteindelijke hoofdaan-nemer, BouwbedrijfPepping uit Kaats-heuvel, hiervan gebruik heeft gemaakt.De timmerlieden van Van der Pas zijneringeslaagd voor de complexe vormenperfecte mallen te maken, waaruit deelementen gaafte voorschijn zijn geko-men.De totale kostenvan het projectbedroe-gen 2 rniljoen, waarvan 1,2 miljoenvoor het bouwkundige werk.J.H. K?hneBetrokkenenarchitect:LatiefPerotti, ArchyPlan, Alphen aidRijnaannemer: Pepping Bouw, Kaatsheuvelprefab beton: BouwbedrijfVan de Pas, Ossconstructeur: Goudstikker~DeVries, 's~Hertogenboschfoto's: Peter Blok, Sprang~Capelle21