SUCCESVOL TUNNELCONGRESIN AMSTERDAMElkjaar houdt de International Tunnelling Association (ITA) een congres. In de ITAzijn 44 landen vertegenwoordigd waaronder Nederland. Ditmaal was het de beurtaan het Nederlandse lid, de Mdeling voor Tunneltechniek en Ondergrondse Werkenvan het KIVI. Het congres had plaats van 19-22 april j.l, in het RAl Congrescentrumte Amsterdam. Met de voorzitter van het congres, prof.irA.Glerum, blikken wijterug op de betekenis van dit evenement.Met een registratie van 694deelnemers was de belang-stelling boven verwachtinggroot, zowelvanuit Nederland alsinter-nationaal beschouwd. Ookhet congres-boek is dikker dan andere jaren. Mentreft er 77 papers in aan. Het boek heeftmet ruim 900 bladzijden een kloek for-maat gekregen.Het KlVI is erin geslaagd een grote bij-drage aan het congres te mobiliserenvanuit het eigen land. Verschillende pa-pers warengewijd aande ervaringenvanNederlandse tunnelbouwers. Zoals be-kend houden die verband met de af-zinkmethode en met de cut-and-cover-methode. Onder meer kwamen alle re-cent gerealiseerde projectenaan de ordeevenalsdatgene wat in voorbereiding is.Vermeldenswaard zijn ook de bijdragenvan het Waterloopkundig Laborato-rium en Grondmechanica Delft. Eerst-genoemde beschouwde de optredendekrachten op tunnelelementen invende en afgezonken toestand. De laat-ste ging in op de invloed van het borenvan tunnels op funderingen in de vormvan paalgroepen. Het modelonderzoekdat verricht wordt met behulp van deenkelejarengeleden gebouwde geocen-trifuge ondervindt ook buiten Neder-land grote belangstelling. Ten slottewordt gewezen op de bijdrage van].K.Vrijling over de financi?le risico'svan grote infrastructuurwerken. Hierbijishetvan groot belang om de zekerhe-den die veroorzaakt worden door ondermeer bouwkosten, rente, inflatieen ver-keersaanbod goed in kaart te brengen.De titel van het congres 'options for run-nelling' geeft aan hoe belangrijk het isom eenjuiste keuze te maken uit de mo-gelijke uitvoeringsmethodes.Een even gedegen als originele bijdrageover de keuze tussen cut-arid-eover enondergronds bouwen (voor dat laatstebestaan meer methoden dan boren) vantunnels voor openbaar vervoer, is dievan K.Scheelhaase uit Duitsland. VeelCement 1993 nr. 6bepalende factoren komen in zijndrage aan de orde: structuur van de stad,transportsysteem, planologie, milieu,geologie, bouwkosten en bouwduur.Een weinig gehoorde opmerking in zijnartikel is dat bouwen van ondiepe tun-nelsvanafmaaiveld (dus cur-and-cover]naastvelenadelen hetvoordeel heeft datmen gedwongen wordt de voorzienin-gen op straatniveau (wegen, trottoirs)opnieuw te bezien en die kan aanpassenaan de nieuwste inzichten, bijvoorbeeldbredere trottoirs, meer groen, zeker nu??n van de verkeersstromen onder degrond is verdwenen. Een mogelijkheiddie bij boren vaak achterwege blijft om-dat men op straatniveau geen bouwacti-viteiten heeft.Het boren van tunnels in Nederland is'in', ook al moet de eerste nog wordenuitgevoerd. Enkele bijdragen stellen deboormethodealsalternatiefaan de orde;zoals de papers over de kruising van hetHollands Diep en de Oude Maas in dehoge snelheidslijn van NS, over deNoord-Zuidverbindingvan de Amsrer-damse sneltramen overde NS-tunnel inDelft bij een verdubbeling van het aan-tal sporen. De Amsterdamse studie leid-de in juni 1991 tot de beslissing van degemeenteraad dat de noord-zuidlijn inde binnenstad zalworden uitgevoerd alsboortunneLBij een vergelijking tussen de afzinkme-thode en de boormethode voor een tun-nel onder de Weser ten noorden vanBremen, waren de technische risico'sende uitvoeringskosten vergelijkbaar.Maar de procedures voor de plan-vast-stellingleidden tot een voorkeurvoor degeboorde tunnel op grond van milieu-overwegingen. Daarbij wordtmerkt dat ook de afgezonken tunnel al-leszins aanvaanrdbaar was voor de om-geving, doch dat - in dit geval- de boor-oplossing hoger scoorde.Spreken wij over boren in zachte grond,dan zijn er twee methoden die veel toe-passingvinden, namelijk methetbenro-nietschild en het gronddrukschild. Bei-de methoden worden uitvoerig bespro-kenineen van de bijdragen. Bijhet ben-tonietschildwordtgebruikgemaaktvaneen mengsel van water en betoniet alssteunvloeistof De uitgegraven grondwordtviade water-bentonietstroomaf-gevoerd. Het bentoniet wordt daarnagescheiden van de grond alvorens dezein het circuit terug te brengen. Bij detweede methode wordt met behulp vanlosgesneden grond evenwicht gemaaktmet de gronddrukbuiten het schild. Delosgesneden grond wordtafgevoerd meteen avegaar.Een grote ervaring met het bentoniet-schild is zeker door de Duitse aanne-mers opgedaan. Behalve van Duitseknow-how is op dit congres blijk gege-ven van de grote Japanse vaardighedenop het gebied van het bouwen. De Ja-panners zonden in het stadium waarinom bijdragen aan dit congres werd ver-zocht, niet minder dan 53 samenvattin-gen in, gespreid over alle topics van hetcongres en over alle grote aannemers enopdrachtgevers. De congresorganisatieheeft 12 onderwerpen geselecteerd,waaruit blijkt dat Japanners niet alleenenkelvoudige ronde doorsneden boren,maar ook dubbel-O-buizen, waarbij inde lengte-as voor het opnemen van deverticale drukkrachten een rij kolom-men wordt geplaatst. De technischevaardigheden reiken ook tot het borenmet een drievoudig schild, waarbij tus-sen twee schachten in ??n arbeidsgangbehalve de tunnelbuis ook de ruimtenaan weerszijden voor de aansluitendeperrons kunnen worden meegenomen.Tijdens de opening van het congresheeft irA.B.M. van der Plas, secretaris-generaal van het ministerie van Verkeeren Waterstaat namens de minister toe-gezegd dat er in Nederland twee proef-projecten zullen komen om ervaring opte doen met de uitvoering van boorrun-(vervolg op blz. 26)25I I IBETONTECHNOLQGIELEIDT KRIMP TOTSCHEURVORMING?dr.R.F.M.Bakker, Cementfabriek Ijmuiden (CEMIJ) en prof.ir.W.R. de Sitter, HEG, RijswijkHet komt nog wel eens voor dat in betonconstructies ongewenste scheurvormingwordt waargenomen. Vaak wordt deze toegeschreven aan spanningen ten gevolgevan uitdrogingskrimp. Het analyseren van een aantal gevallen van scheurvormingheeft hij de auteurs tot de conclusie geleid dat de oorzaak van deze scheurvormingniet ligt hij uitdrogingskrimp, maar hij temperatuurverschillen.Uitdroging in een capillaire porie2 Krimp in een capillaire porie1Indien een capillair water verliest (fig. 1),zal het water door de capillaire zuig-We kunnen w?l een verschillend tem-peratuursregime reconstrueren uitbouwverslagen, klimaatwaarnemingenen andere gegevens. Uit berekeningenblijkt dat deze verschillende tempera-tuursomstandigheden aanleiding kun-nen geven tot de waargenomen scheur-vorming'.De krimp van betonOnder het krimpen van een materiaalwordt in het algemeen verstaan het ver-minderen van het volume onder in-vloed van vochtverlies. Dit proces isveelal reversibel: bij herbevochtigen zalhet materiaal weer water opnemen enzwellen tothet oorspronkelijke volume.Dit uitdrogings- en zwellingsproces isbij alle poreuze materialen waarneem-baar: hout, gips, kalkzandsteen en ookbeton. De mate waarin dit krimp- enzwelproces plaatsheeft,issterk afhanke-lijk van de pori?ngrootteverdeling vanhet materiaal. Naarmate de pori?n klei-ner zijn, zal de krimp ten gevolge vanuitdroging groter zijn.De oorzaak is gelegen in de zuigkrachtvan nauwe capillairen.Deze ervaringen gaven aanleiding tot devraag: kunnen krimpspanningen bijvoldoende verhard beton ?berhaupt totscheurvorming leiden?Het inzicht in het verhardings-proces van beton is de laatstejaren aanmerkelijk vergroot.Er worden betontechnologische maat-regelen genomen omscheurvormingalsgevolg van de bij de hydratatie vrijko-mende warmte te voorkomendoor koe-ling van de specie, isolatie van de bekis-ting en!ofde volgorde van de opeenvol-gende storten. Er zijn rekenprogram-ma's ontwikkeld om in combinatie metin het laboratorium bepaalde eigen-schappen (adiabatische warmteontwik-keling, isotherme ontwikkeling vanmechanische eigenschappen) dergelijkemaatregelen vooraf op bepaalde situa-ties toegesneden te kunnen bepalen [1][2] [3].Toch komt het nog wel eens voor dat erongewenste scheurvorming wordtwaargenomen. Vaak wordt deze toege-schreven aan spanningen ten gevolgevan uitdrogingskrimp.Na analyse van een aantal gevallen vanscheurvorming die aan krimp werdentoegeschreven zijn de auteurs echter totde conclusie gekomen dat deze scheur-vorming steeds verklaard kon wordenuit temperatuurverschillen en dat uit-drogingskrimp als oorzaak onwaar-schijnlijk moest worden geacht. De re-denering liep dan alsvolgt:'Alsdit krimpscheuren zijn dan haddenwe op overeenkomstige andere plaatsen??k krimpscheuren moeten zien. Diezijn er echter niet.van blz. 25 nels. Hier liggen grote kansen voor deNederlandse aannemers om zich met detechniek van boortunnels vertrouwd temaken. Het zal voorlopig nog wel be-perkt blijven tot de enkele ronde tun-nelbuis.Al met al mag dit congres als geslaagdworden beschouwd vanwege de veel-heid aan kennis en ervaring die daarmeebeschikbaar is gekomen. De redactievan dit tijdschrift zal de ontwikkelingenop het gebied van de tunnelbouw metbelangstelling volgen. Aspecten van dieontwikkelingen zullen in dit tijdschriftworden uitgedragen.M.G.P.Nel?ssen26 Cement 1993 nr. 6