'-- --~~~-I ARCHITECTONISCH ONTWERPISTUDIEREIS JAPANir.W.Snieder,Architectenbureau Snieder, Duyvendak en Bakker, Amsterdamir.M.Nieuwenhuijs* en P.L.Spits, VNClRedactie CementIn de tweede helft van oktober 1988 organiseerde VNC een smdiereisvoorarchitecten en constructeurs naar bouwwerken in Japan en Hong Kong. De 41deelnemers kregen een zeer gevarieerd pakket bouwwerken te zien. De keuze vande projecten was in overleg met architect Carel Weeber gemaakt. Diversearchitecten uit het land zelfhebben de excursie begeleid. In dit artikel komenbouwwerken in Japan aan de orde en wel uit de steden Tokyo, Osaka, Kobe enKyoto. Naast moderne architectuur is de historie niet vergeten; in Tokyo en Kyotozijn verschillende tempels bezocht.Opmerkelijk is de vitale indruk die de Japanse steden maken. Er is een enorm hogebouwdichtheid en de steden zijn onvoorstelbaar groot. Een gevolg hiervan is hetzoeken naar ruimte in de hoogte, wat uitmondt in echte hoogbouw. Deinfrastructuur is binnen de steden opvallend aanwezig: op verschillende niveausgelegen snelwegen slingeren zich soms tot een hoogte van 15 m door de steden, enlopen vaak zeer dicht langs de bebouwing.'Tempels en tuinenHoewel Japan duizenden tempels telt,spelen deze door de veelal bescheidenafmetingen nauwelijks een rol in hetbeeld van de steden. De stad Kyoto (nietgebombardeerd in de oorlog) draagt hetstempel van een moderne metropool,wat te maken heeft met de stedebouw-Op hetgebiedvan devormgev?ngzijnerstromingen waar te nemen die in grotelijnen tot de volgende indeling kunnenleiden:1. architecten die aansluiten bij de tradi-tionele Japanse architectuur (voorbeel-den Kyoto International ConferenceHall en het raadhuis van Senri Hill inOsaka - een vroeg werk van Maki)(foto 1J,2. puristen (schoon beton, structuralisti-sche ontwerpen op basis van functielruimtelconstructie zonder decoratiesgaan van een realistisch gegeven zoalshet helder vormgeven van het bouw-programma, maar - om wat voor redendan ook - daaraan willen ontsnappendoor een sterk theatraal accent aan hungebouwen toe te voegen. Wat dan ont-staatis eengeregisseerdechaos (waarvande Bongobar in Tokyo - overigens ont~worpen door een Engelsman - een goedvoorbeeld is) ofscience fiction-achtigeelementen (Centennial Hall van het I---~~------~~~~~--lTechnologisch Instituut in Tokyo), dan 1 Raadhuis van Senri Hill in Osaka,wel 'bodybuilding'-architectuur, waar- . een van de vroegere werken vanMaki, waarin de invloed van Leinopoverdrevenwijze niet-constructief Corbusier merkbaar isgebruikte constructie-elementen sterk '------~~~~---------'worden benadrukt (Transmorphy caf?). en met perfecte verhoudingen);Daarnaast zijn er architecten die in hun 3. expressieven en post-modernen: ar-gebouwen citaten uit deJapanse en uit chitecten die bijzondere toevoegingende wereldarchitectuurgeschiedenis tot ofuiterst expressieve vormen realiserenuitdrukking brengen (post-modernis- (Kirin Plaza);ten). 4. 'regisseursvan dechaos',v?a enkele fo-Zulke opvattingen zijn uiteraard niet to's wordt dit fenomeen verderop inspecifiek Japans, maar de consequent- beeld gebracht.heid en de perfectie van uitvoering zijn Om een indruk te geven van de huidigewel kenmerkend voor het land. bouw in Japan, komen diverse bouw-werken naar voren. Maar eerst makenwe eenkleinezijstap naarenkele histori-sche bouwwerken die nog altijd eengrote rol vervullen in het maatschappe-lijk engeestelijk leven van deJapanners.* Ir, Nieuwenhuijs is sinds januari 1989werkzaam bij het Koninklijk Verbond vanNederlandse Baksteenfabrikanten (KNB).Van de bouwkunst inJapan valt het ei-gene niet afte lezen aan de grote nieuw-bouw, die nietverschiltvan die in welkeWesterse stad dan ook. Toch zijn er ar-chitectendie in hun ontwerpen niet uit-Stedebouwkundig gezien zijn er- met uitzondering van Kyoto -weinig historische structuren, watkan samenhangen met de vele aardbe-v?ngen, de verwoestingen uit de tweedewereldoorlog en de explosieve ont-plooiing van het land na 1945.Gezien de noodzaak tot aardbev?ngsbe-stendig bouwen is het gebruik van .staalmet zwaar gedimensioneerde knoop-punten verklaarbaar. Beton doet daarbijtevens dienst als bekledingsmateriaal(brandwerendheid). De bouwregelge-v?ng stelt hoge eisen aan constructie en(brand)veiligheid. Op het gebied van devormgev?ng is er een absolute vrijheid.In veel kleinere bouwwerken vervultbeton zowel constructief als vormge-vend een belangrijke rol. Dank zij hetmilde klimaat zijn er blijkbaar weinigbouwfysische problemen. Thermischebruggen zijn duidelijk aanwezig; datmaakt de detaillering daar gemakkelij-ker en de vertaling naar Nederlandse si~tuaties moeilijk. Merkwaardig en v?su-eel storend zijn de bovengrondse elek-triciteits- en telefoonleidingen buitende cities, naar verluidt vanwege aardbe~v?ngsgevaar.10 Cement 1989 nr. 53 Kabuki-theater in Osaka, vormgeving gebaseerd op de traditioneletempelarchitectuur2E?n van de vele tempels die in de stad Kobe zijn te vinden (de Goudentempel ofwel Kinkaku-ju)Een ander werk van Maki is de Biblio-theek van de Keio-un?versiteit Minato-ku (1981) in Tokyo. Het gebouw telt 7verdiepingen bovengronds en 5 eron-structies, bekleed met lichte keramischetegeltjes. Veel gebouwen il1Japan bezit-ten eendergelijke bekleding. Maki weetdaarin voortreffelijke combinaties tevinden. Soms blijft het bij deze tegeltjes,soms gebruikthij marmer ofandere na-tuursteen. Dicht in de buurt van Hillsi-de Terrace ligt de eveneens door Makiontworpen Deense ambassade (foto 4).Dit gebouw is bekleed met tegeltjes ineen ribbelstructuur.traditionele architectuur kenmerkendis. Hetis een uitgebreid complex waarinvooral het stadhuis sterk de aandachttrekt: een constructie in schoon beton(ziefoto 1).Later werk van Maki is meer expressiefvan aard; het heeft dezelfde verstildesfeerzoals het Museum Kyoto ofde uit-breiding Keio-universiteit, met eenvoorzichtige en beheerste toepassingvan post-modern?sme.Hillside Terrace is een complex aan eendrukkeweg inTokyo enomvatvijfgrotegebouwen met winkels en won?ngen.Het zijn qua vorm prachtige betoncon~kundige vrijheden en het liberalebouwbeleid. Veel van de tempels indezestad liggen verscholen tussen modernehoogbouw of achter expression?stischegevels, danwel in een parkachtige om-geving aan de ral1d van de stad. De in-druk bestaat dat de religie sterker in hetmaatschappelijk leven is ge?ntegreerddan in Europa. In veel wOl1ingen is eenmeditatie-ruimte (tokanoma) inge-richt, waarin een schildering en/ofvoorwerpen of altaar zijn geplaatst. DeJapanner is al eeuwenlang gewend zichvan zijn omgeving afte sluitenachter de'8 kamerschermen'. Het leven il1 eenmierenhoop van huizen van bamboe enrijstpapierzaldaarvoorwel de basis heb-ben gelegd.De tempels zijn bijzonder fraaie hout~constructies, waarvan de bouwkenn?sn?et verloren gaat door het regelmatigvernieuwen van deze gebouwen en deaardbevingsbestendige verbindingen.De grote overstekende gedecoreerdedaken, belegd met blauwgrijze pannen,zijn kenmerkend. Het meest indruk-wekkend is de Kiyomizu-deya (wat hel-der water betekel1t), die tegen een hel~ling gelegel1, ondersteund door een fa-belachtige houtconstructie, tientallenmeters boven Kyoto uittorent.De Ginkaku-ju (zilver) en Kinkaku-ju(goud) (foto 2) zijn indrukwekkendecomplexen door de combinatie vantempels el1 tuinen, terwijl de goudentempel als extra prachtige decoraties be-zit.Heel bijzonder is de Ryoan-ji, een tem-pel met een stenentuin in de vorm vaneen verstilde binnenplaats. Binl1en deommuril1g ligt een perfect verzorgdezandtuin met 14 grote keien die erin lij-ken te zweven. Overigens worden dezebezienswaardigheden massaal bezocht,wat afbreuk doet aande rust die nodig isom de schoonheid en sfeer op de bezoe-ker in te laten werken.De tempelarchitectuur is deels inspira-tiebron van moderne architecten: inOsaka staat een zeer grote, indrukwek-kende tempel van beton, waarin devorm heel zuiver en strak is getransfor-meerd in moderne materialen. Ook inOsaka staat het Kabuki theater vanMauano Mosiass (foto 3), maar daarinzijn vrij overdadig motieven uit de ar-chitectuur als decoratie verwerkt, waar-door het meer een karikatuur wordt; bijdeShakadel1tempel inTokyoisgekozenvoor moderne architectuurruiddelendie sterk afwijken van de traditionele.1. Traditionele architectenFumihikoMAKI (1928) heeftals eenvanzijn vroegere werken het Senri NewTown Center Building in Osaka ont-worpen, waarin het teruggrijpen op deCement 1989 nr. 5 11IARCHITECTONISCHONTWERP I4 De Deense Atnbassade in Tokyo(architect Maki)Onderwijsgebonw van de Keio universiteit in Tokyo -een combinatie van schoon beton met betegelde wandender. Het gehele gebouw is bekleed metgeelIbruine tegelges met verticaalstreepdessin. Binnen valt het meubilairop in combinatie metwanden inschoonbeton.Het tegenover de bibliotheek gelegenonderwijsgebouw is een zware (overge-dimensioneerde) betonconstructie. Ervallen nogal wat post-moderne tre~este onderscheiden, met mooie details(j?to 5).In de vloeren is veel graniet ver-werkt met verschillende an.verkingen:de middenvlakken van de platen zijnruw, de randen gepolijst.Het Spiral Wacoal Art Centre (1985) iseen combinatiegebouw van tentoon-stellingsruimten, restaurant/winkel entoneelzaal (fig. 6). De aankleding is zeerluxueus met een overdadig gebruik vanwit marmer in trappehuizen'en anderetoegangsruimten. Het gebouw ontleentz'n naam aan de enorme spiraalvorming'rampe' tussen eerste verdieping en debegane grond.Dat niet alles goud is wat er blinkt, werdduidelijk tijdens het bezoek aan de Tsu-kuba Science City. Twee gebouwen vanMaki, onderdelen van dit universiteits-complex, verkeren in deplorabele toe-stand doorzowelverkeerde detaillering,glazen bouwstenen gevat in stalen om-lij.stingen die sterk roesten, als het ont-breken van noodzakelijk onderhoud. 6 Spiral Building - kunst?entrum van het Wacoal bedrijf- een gebouw waarinallerlei activiteiten plaatsvinden; vormgeving en indeling zijn opvallendDentsu Inc. in Osaka is een groot recla-mebureau. De huisvesting is een strengen voornaam gebouw, ontworpen doorMaki en in gebruik genomen in 1983.Het gebouw telt 12 verdiepingen. Deopbouw bestaat uit een granieten base-ment met erboven een gevel van alumi-nium en glas. De detaillering van zowelconstructieve elementen als versierendeelementen zoals lichtarmaturen is op-vallend. Daarbij zijn zeer kostbare ma-terialen gebruikt.12Het laatste werkvan Makidat tijdens deVNC-reis werd bezocht en een van dehoogtepunten van de reis zou worden,was het National Museum of ModernArt in Kyoto (j?to 7a-b). Eel1 bijzonderevormgeving heeft in dit museum geleidtot prachtige expositieruimten en min-stens zo mooie algemene ruimten, meteen magnifiek gedetailleerd materiaal-gebruik. Ook hier wit marmer in com-binatie met andere natuursteen; metmatezijn citaten uitde architectuur toe-gevoegd, zoals natuurstenen kolomvoe~ten.Sachio OTANI (discipelvanKenzoTan~ge) is de ontwerper van de Kyoto Inter-national Conference Hall, voltooid in1966 (j?to 8). Het complex omvat eenconferentiezaal voor 2000 bezoekers,alsmede verschillende grote en kleinereruimten. Bijna alle ruimten hebben eentrapeziumvormige opbouw die de tra-ditionele Japanse vormen sterk sugge~reert. Het gebouw geldt als een van deCement 1989 nr. 5uitgebouwd kantoorvleugels (foto to).Het gebouw met een geheel zwart op-pervlak fungeert harmonieus in z'ndrukke omgev?ng. De opzet wortelt inhet 'metabolisme', een stedebouwkun-dige benadering die wordt gekenmerktdoor grote verticale verbindingstorenswaarmee een drie-dimensionaal ruim-telijk systeem wordt ontwikkeld datflexibel moetzijn bij uitbreiding enwij-ziging. Bekend voorbeeld is het Com-8 Traditiouele Japanse vormen zijnterng te vinden in hetconfereutiecentrum van KyotoHet Shizuoka Omroep-kantoorge-bouw (1967) ligt op een zeer druk puntin Shizuoka (Tokyo) en bestaat uit eengrote hoge kern met aan weerszijdenSaint Mary's Cathedral in Tokyo (1964)is een kerk in kruisvorm met steil oplo-pende dakvlakken. Het licht komt naarbinnen v?a smalle verticale vensters opde uiteindenvande kruisvorm enhoog-gelegen horizontale vensters die dekruisvorm volgen. De wanden bezittenmooie gebogen vormen, maar van eenf~ne lichtinval komt weinig terecht. Debetonnen dakvlakken zijn bekleed meteen aluminium beplating. Een wat ter-zijde gelegen entree, schuin naast eenlange zijde, past niet goed in dit sterkeconcept.gebogenliggers die het gebouw begren-zen. Ook de kleinere hal met z'n enkelepyloon waaraan het dak in ??n knoop-punt is bevestigd, is constructiefbijzon-der.Al is het complex intussen bijna 25 jaaroud, het oogt nog steeds als een eigen-tijds ontwerp.7 Tweemaal het National Mnseum ofModern Art in Kyoto.een recent werk van Maki2. PuristenKenzo TANGE (geboren in 1913), is eenvan de toonaangevende architectensinds hetbeginvandejarenzestigdie in-ternationale bekendheid heeftgekregenmet de bijzondere sporthallen die hijvoor de Olympische Spelen in 1964bouwde. Bekend werd ook zijn uitbrei-dingsplan in de baai van Tokyo. Daar~naast geldt de katholieke kerkSt. Mary'sCathedral in Tokyo als een van zijnhoogtepunten. Tange won voor zijn to-tale oeuvre in 1987 de Pritzker Prijs. Hijis nog steeds produktief, getuige zijnplan voor .de nieuwe Tokio City Hall(prijsvraag) waarvan de enorme bouw-put in Shinyuku gaapte.De grote hallen voor de OlympischeSpelen in Tokyo (1964) zijn, vooral ge-ziende tijd waarinzezijn~ebouwd,buitengewone constructies (foto 9a-b). Op-vallend zijn de prachtigegebogen dakenvan de grotehal met z'n voorgespannenmonumentale werken. Een uitbreidingvan 1973 verstoort het originele conceptvan Otani.9Het sportcomplex voor de Olympische Spelen van 1964, een werk van Kenzo Tange;naast de luchtfoto een zij-aanzicht van de grote sporthalCement 1989 nr. 5 13~~~~~~~~~~_I ARCHITECTONISCH ONTWERP I10 Metabolisme was de termwaarmee een uitbreidbarestedebouwkundige structuur werdaangeduid. Het is bij een enkel projectgebleven. zoals het Shizuokaomroepkantoor in Tokyo11 Old/New Inn in Kobe. eengewaardeerd werk van Tadao Andomunication Center in Yamanashi. Dezestroming heeft echter geen navolginggekregen endaarmee niet lang stand ge-houden.Tadao ANDO (geboren in 1941) is eenpurist met een sterke voorliefde voorbeton en een sober materiaalgebruik.Karakteristiek voor het werk van Andozijn de geleding en vervlechting vanruimtes op basis van geometrische vor-men en doorsnijdingen. Onder meerbouwde Ando de volgende projectendie tijdens de VNC-reis zijn bezocht:- Rokko 1 en 2 woningbouw;- restaurant Old/New (Kobe);- trouwkapel in Kobe;- caf? Mon Petit Chou (Kyoto);- serie winkels in Kobe.14InOsakastaan, verspreid over een tame-lijk grote laagbouwwijk, verschillendedoor Ando ontworpen winkels. Zijnmateriaalkeuze is divers: er zijn winkelsmet een staalskelet, ook in metselsteen,maar veelal is het toch 'Ie b?ton brut' datmen er tegenkomt. Als een sterk vorm-gevingsaspect wordt zijn invloed in hetwinkelinterieur zichtbaar.. Ook daarschoon beton, geraffineerd gecombi-neerd met eeneenvoudigeen smaakvol~Ie aankleding.Old/New Inn, Kobe, Hyogo (1985/86).In het twee verdiepingen tellende ge-bouw bevinden zich vier restaurants,verenigd rondom een centrale ruimte(fig 11a, fOto 11b). Constructief gezien ishet een portaalconstructie in gewapendbeton waarbij de uitvoering in schoonbeton met verdiept dichtgezette center~pengaten het uiterlijk bepaalt. Bij debouw is een mooi formaat bekistings-schotten toegepast. Het gebouw ligt opeen hoek en de kopgevel plus een aan-sluitende zijgevel zijn gevormd uit na-tuursteenkeien.Het appartementengebouw RokkoHousing I (Kobe, Hyogo, 1978-83) om-vat een terrasvormig woningbouwpro-jectmet appartementen op een zuidelij-ke helling van 60% (foto 12). Gepoogd isde flats de natuurlijke helling te latenvolgen. Ook hier is de draagstructuureen gewapend-betonconstructie. Deprijs van de appartementen is in onzeogen zeer hoog en ligt omgerekend tus-sen f 1 en 2 miljoen! De grondkostenbedragenca. f 16.000 per m2? Ookdatisvoor onze begrippen peperduur; in Ja-pan zegt men 'hetgoedkoopste apparte-ment kost 10 Porsches' (een begerens-waardig Yuppie-ideaal).Intussen is naast het huidige complexbegonnen met 50 nieuwe appartemen-ten (Rokko Ir), eveneens van Ando.Veelal trouwen Japanners in hotels diedaarvoor over de nodige voorzieningenbeschikken.De trouwkapel bij eenhotelop de Mount Rokko, Kobe, Hyogo(1985-86) is daar speciaal voor roomskatholiekengebouwd. Deze kapel is eenverstild kerkgebouw in beton, met eenschitterende, ruimtelijke ontwikkeling(fig. 13a -fOto 13b).De toegangsweg bestaat uit een langegang met wanden en dak van gestraaldglas. De gang is aan het eind open, metuitzicht op de natuur. Je loopt als hetware naar het 'buiten' toe, maar bijnaaan het eind gekomen, voeren enkeletreden omlaag, waarna er rechts eenopening is naar een ruimte die als over-gang (mssenverbinding) geldt van gangnaar kapel. Dan volgt de hoge kapel meteengroot raam.Een betonnenkruisver-deelt dit raam in vier aparte vensters,uitkijkend op een ommuurde tuin. Eenperfect uitgevoerd, ingetogen, maarwatafstandelijk gebouw.Bij een zevental winkels en andere rela-tief kleine bouwwerken (overwegendlaagbouw) in het centrum van Kobe en12 Appartementengebouw Rokko Iin Kobe. de natuurlijke hellingvan het terrein volgendCement 1989 nt. 513 De kapel op de Mount Rokko (Robe), een eenvoudig bouwwerk met eenweldoordachte uitwerking (Tadao Ando)14 Ando-winkeltje in Robe15 Axonometrische schets plusplattegrond en aanzichtkopgevel Caf? Mon-Petit-Chouontworpen door Ando, zijn prachtigeexemplaren. De uitvoering is verschil-lend: staalskelet, metselwerk (al wat ou-der) enbeton. Foto 14 toont eenvan dezewinkelges.Caf? Mon-Petit-Chou bezit drie ni-veaus. De rechthoekigehoofdvorm meteen schaalconstructie als dak, ontmoethalverwege ??n lange zijde een schuininkomend volume (fig. 15a - foto 15b).Het schaaldak is aan de buitenzijde be-kleed metzink. Het materiaalgebruikinCement 1989 nr. 5het interieur is geraffineerd eenvoudig:een beukenhouten vloer, een grotezwarte houten tafel, leuke draaistoelges,aparte ziges en enkele prachtige ruw-granieten vazen. De open verbindingtussen de twee ruimten en de lichtspleettussen wand en dakplaat (kenmerkendelement in het werk van Ando) makenhet gebouw zeer aantrekkelijk. Het sou-terrain met aangrenzende tuin legt eenruimtelijke verbinding tussen binnenen buiten.3. Ex:pressievenen post-tnodernenVan de architect Toyo ITQ zijn naast deTower ofWinds, een kunstwerk in Yo-kohama, het woonhuis van de architecten dat van zijn zuster bezocht. Het huisdat Ira zelfbewoont (Silver Hut) (foto 16)dat ruim 10jaarjonger is dan het even-eens door hem ontworpen huis vanzijn zuster, verschillen hemelsbreed vanelkaar. Is de oudste woning een U-vor-mig, gesloten, streng geordende een-heid, het nieuwere is open, speels en met1519 Yamato International Building, een groot gebouwmet een sterk gelede gevelopbouw en een voorpleinwaar de kostbaarheid vanafstraaltIARCHITECTONISCHONTWERP Iminimale middelen en materialen op-getrokken. Grotendeels heeft Ito hetei-genhandig gebouwd. Een zo minimaalgebouwtje is alleen mogelijk in eendaarvoor geschikt klimaat. Het is bij-zonder dat de man een lenigheid vangeestbezitom naverloop van tijd dit 'ar-chitectenlaboratorium' te bouwen, omzijn veranderde inzichten op het gebiedvan vormgeving te toetsen.In het door Nihon Architects (ontwer-per Muneharu Yokomatsu) ontworpenstrakkegebouwencomplexvoorTsuku-ba Science City (Ibaraki Prefecture), ishet Geologisch Museum een duidelijkafwijkend gebouw, dat - het kan haastniet anders - geheel met natuursteen is~----------------l bekleed (foto 17). Yokomatsu is als ont-werper betrokken bij het project 'PaleisHuis ten Bosch', een Nederlandse vesti-ging inJapanwaar allerleigebouwen uitNederland worden gekopieerd zoalsvestingswerken conform Den Briel ofNaarden, de Zaanse Schans en Huis tenBosch zelf. Het is de bedoeling dat Ko-ningin Beatrix in 1992 dit bijzonderecomplex zal openen. Bij dit projectwordt door de Japanse organisatorenHotel van Tsukuba Centre City16nauw samengewerkt met Nederlandseadviesbureaus, zoals de Grontmij.Arata ISOZAK.I is de ontwerper vanTsukuba Center Building, een grootcentrumgebouw met hotel, theaters,winkels, restaurants, bankgebouwenenz. (foto 18). Het complex heeft eenenormeomvang enis eenvoorbeeldvanpost-modern denken, dat wil zeggenhet zit vol citaten uit de architectuurge-schiedenis en is zeer zorgvuldig uitge-voerd. Een grote terrasvormige buiten-ruimte met enorme waterpartijen fun-geert als extra aankleding.HetYamato InternationalBuilding,To-kyo Bay 1986, is een creatie van HiroshiHara. Ditgebouw dat duidelijk eenvisi-tekaarge van de onderneming moetzijn, is bekleed met een metaalplatengevel (foto 19a-b). Openingen zoals ra-men en balkons zijn veelal driehoekigvan vorm. Een monumentale entree-partij met barokachtige elementen im-poneertde bezoeker. Aan de buitenzijdevan de ruimtelijke elementen in dezeluxueuze entree is veel natuursteen ver-werkt; de binnenzijde ervan is onbe-kleed beton.Cement 1989 nr. 5Het gebouw Kirin plaza in het centrumvan Osaka telt 7 verdiepingen met res-taurants, winkels, galeries en de nodigeandere zaken (foto 21a-b).Bepalendvoorhet uiterlijk zijn de vier enorme glazenzuilen op elkder zijden van het gebouw,die 's avonds hel verlicht de 'strijd' aan-binden met de neon-lichtreclames vande stad. Architect van dit wonderlijkegebouw is Shin Takamatsu.De versierende en kostbare details aandit gebouw grenzen aan het onwaar-schijnlijke. De klok met al z'n toevoe-gingen en bonte materiaalkeuze, isdaarvan een uitstekend voorbeeld. Maarhet geldt evenzeer voor de glimmendemetalen knoppen, de sierlijsten en an-dere bijzonderheden.tal medewerkers te huisvesten: 9 man opde bovenste laag betekende voor ieder2,5 m2vloeroppervlakte, inclusiefloop-paden en trapgat. Het tekenen in ditontwerpbureau gebeurt aan simpeleschoges op de bureaus (maximaal A3formaat) waarbij veel aan de hand vanmaquettes wordt gewerkt.4. Regisseurs van de chaosMet deze aanduiding wordt gedoeld opeen groep architecten die in hun vorm-geving, maar meer nog aankleding, zeerbijzondere wegen inslaan. Eigenlijk valter niets aan te verklaren, het beste is eenen ander in beeld te brengen.Als eerste voorbeeld de Bongobar, eencaf? waarin het element vliegmachineeen grote rol speelt (foto 22).Aardig is datde architect van deze chaos waar zelfsgereedschap in de betonvloer is inge-stort, een Engelsman is. Deze heeft zichverzekerd van de medewerking van nietminder dan 9 kunstenaars om de ver-schillende 'versieringen' te laten maken.De architecte Itsuko HASEGAWA is deontwerpster van het WoningcomplexNC-House 1984 inTokyo. Ditomvat 12appartementen, verdeeld over 3 bouw-lagen. Het rijge woningen is te ken-schetsen als betonconstructie met eenbekleding van grijze staalplaten in degevels. Het terplaatsegestorte betonvanhet trappehuis is alurniniumkleurig ge-schilderd.Het BY-gebouw in Tokyo is een kleinkantoorgebouw met vijf verdiepingen.Op de bovenste verdiepingen is de ont-werpafdelingvanhet architectenbureauvan Hasegawa gevestigd.In plattegrond gezien is er een drie-de-ling: voorgebouw aan de straat met opde begane grond een parkeerterreingevoor enkele auto's, een vide waarin zichook het trappehuis bevindt en vervol-gens het gebouw zelf.Al is de ruimte nietgroot, de deelnemersaan de excursie kondenbinneneen kijk-je nemen (uiteraard op kousenvoeten).Het kleine bureau bleek een groot aan-20 Een opvallend ontwerp ligt tengrondslag aan dittentoonstellingsgebouw bij het TokyoInstitute ofTechnology, waarbij eenhooggelegen half-rond bouwvolUlllehet gebouw 'doorsnijdt'21 Nogmaals een 'gewild' ontwerp:het Kirin Plaza in Osaka, eengebouw dat 'Vooral in de nacht opvaltdoor de grote lichtzuilen, lllaar ookoverdag door de kostbare aankledingen de glalllour-gevelDeCentennialHall vanhetTokyo Insti-tute ofTechnology is een creatie van dearchitectKazuo SHINOHARA(foto 20).Het tentoonstellingsgebouw, gebouwdter gelegenheid vanhet eerste eeuwfeestvan deze universiteit, heeft een recht-hoekige plattegrond en is vier verdie-pingen hoog. Bovenin doorsnijdt eenhalf-kokervorrnig restaurant het ge-bouwen steekt aan beide zijde erbuiten.Deze kokervorm is ook duidelijk in het_~.L-~__~~_~~_ _~~~_----I.interieur aanwezig. De verdiepingen 2en 3 bevatten zalen voor lezingen enz.De begane grond bevat de grote ten-toonstellingsruimte. Constructie en lei-dingen lopen daar nogal door elkaarheen,wat enigszins afbreuk doet aan deruimtelijke kwaliteit.Cement 1989 nr. 5 17- Kazuo Shinohara en de schoonheidvan de verwarring,Jos Roodbol, de Ar-chitect, november 1988- Tadao Ando - Le th?me uit l'Architectu-re d'Aujourd'hui, februari 1988, nr. 255,blz. 23 tlm 90- Tadao Ando, Global Architecture no.8, A.D.A. Edita, Tokyo 1987 (engelstali-ge editie)25 RuiUltegebrek noodzaakt totvindingrijkheid bij het kunnenparkeren van auto'sLiteratuur- A guide to Japanese Ar.chitecture,1984, TheJapan Architect Co:, Ltd, To-kyo- Contemporary Architecture ofJapan1958 - 1984, Reyner Banham en Hiroy-uki Suzuki, 92 projecten, 222 blz., TheArchitectural Press, London 1985- Toyo lto, de Architectfebruari 1987schaffen. Is de ruimte niet toereikend,dan bouwt men ingenieuze .parkeer-bruggen (foto 25). Kostbare vindingrijk-heid.IARCHITECTONISCHONTWERPITot slot een opvallend aspect. Alleen alsmen beschikt over een parkeerplaats opeigen grond, mag men een auto aan-22 In de Bongo har speelt heteleUlent 'vliegtuig' eenoverheersende rolEen tweede voorbeeld is het WacoalBuilding,waarin een kledingindustrie isgevestigd, waarbij ??n Van de kopgevelseen zodanige versiering heeft gekregendathetgebouwopeen naaimachinelijkt(foto 23).Een derde voorbeeld is de K?monofa-briek in Kyoio City, een ontwerp vanShin Takamatsu. Deze gedeeltelijk inprachtig bewerkte natuursteen uitge-voerde 'gelikte' constructie bevat der- 1--~~~~~~~~~~~~~-~..L-~~~~~~~~~~-~~~----1mate veel eigenaardigheden dat ookhier een verklaring niet te vinden is(foto 24). Een chaotisch gebouw ...SlotoptnerkingArchitectuur geniet inJapan een ruimebelangstelling, wat mede tot uitingkomt in de vele publikaties die over di-verse architectenengebouwenverschij-nen. Een boekenserie als Global Archi-tecture (groot formaat, prachtige illus-traties) is zeker de moeite waard.Veel Japanse architecten hebben hunopleiding in het buitenland genoten,vooral de USA is populair. Een man alsMaki heeft niet alleen gewerkt bij skid-more, Owings & Merrill, maar ook les-gegeven aan de universiteit van Har-vard. En Tadao Ando is een autodidactdie al reizend door Europa zich ver-trouwd heeft gemaakt met het vak. Deverwantschap tussen zijn ontwerpen enhetwerkvanLeCorbusier, maar ookhetschoon beton in het Zwitserse Tessin, isduidelijk aanwezig. Met de hier ge-brachtebonte mengelingvangebouwenis getracht enkele tendenzen aan te ge-ven van het huidige bouwen in Japan,waarbij de nadrukis gelegd op de rol diebeton in de vormgeving speelt. Tijdensde studiereis is een groot aantal gebou-wen bezocht - sommige intensief, ande-re globaal. Al met al was het een uniekegelegenheid kennis te kunnen makenmet de bouwkunst in het land.18 Cement 1989 nr. 5