IUT~ITIITIBOUW ISTUDIEREIS DISPUUTUTILITEITSBOUWDe studiereis van het Dispuut Utiliteitsbouw ging dit jaar naar Duitsland enTsjechi?. In dit artikel wordt verslag gedaan van een tweetal bezochte projecten: deMesseturm in Frankfurt, het hoogste kantoorgebouw van Europa, en eenkantorenproject bij M?nchen, waar in prefab wordt gebouwd. Bij dit laatste projectzal een vergelijking worden gemaakt met de bouwwijze in Nederland.MESSETURM FRANKFURTDuitsland is sinds de hereniging??n van de grootste landen vanEuropa. De slechte econo-mische situatie in de industrie kent inDuitsland ??n uitzondering: de bouw-nijverheid. Volgens de laatstecijfers is debouwproduktiemet 3,5% gestegen. HetDuitse economische onderzoeksinsti-tuut verwacht dat de bouw zowel dit alsvolgendjaar de motor van de economieblijft. Het bouwvolume zal dit jaar inheel Duitsland met ongeveer 5,1% stij-gen tot 504 miljard DM, waarvan eengroot deel in devoormalige DDRwordtgerealiseerd.Frankfurt is na de tweede wereldoorloggrondig herbouwd en heeft thans eenmodern karakter met brede straten. Destad was in de late middeleeuwen metzijn tweemaal per jaar gehouden jaar-markten al een belangrijk handelscen-trum, heeftzich inde loop derjarenver-der ontwikkeld en is nu het financi?lehart van Duitsland. Een van de belang-rijkste effectenbeurzen van Europa is ergevestigd en bijna alle grote bankenhebben hun hoofdzetel naar deze stadverplaatst. Zowel het vliegveld als hetspoorwegknooppuntbehorentotdebe-langrijkste van Europa.Frankfurt telt nu circa 600.000 inwo-ners.DraagconstructieDe Amerikaanse architect had in eersteinstantie een traditionele Amerikaansebouwconstructie van in de VS gereali-afmetingen van 60 x 60 m2, op palen tot45 m onder maaiveld.De huidige zakking van de toren is 120mm, gerekend is op een totale zakkingvan 150 mmoFunderingHet gebouw heeft twee verdiepingenbeneden maaiveld, elk met eenvloerop-pervlak van 60 x 60 m2, waarvan ??nvoor de installaties. De fundering be-staat uit een 6 m dikke betonplaat met41,2 m en heeft gedeeltelijkde vorm vande ingeschreven cirkel van het vierkant(fig. 1).Messeturlll Frankfurt, 256,5 III hoogDe Messeturm is gesitueerd aan dewestkant van de stad, naast de Messe L..- - - - - - _ _- - --jFrankfurt, een complex dat te vergelij-ken is met de RAl in Amsterdam.Het geringe beschikbare grondopper-vlak van 41,2 x 41,2 m2en de eis volgensde Duitse wetgeving dat in elk kantoordaglicht moet toetreden, resulteerde ineen hoogbouwvan 256,5 m met 63 ver-diepingenom devereiste85000 m2bru-to vloeroppervlak te kunnen realiseren.De plattegrond van de Messeturm is ge-deeltelijk vierkant met een ribbe vanCement 1993 nr. 12 27Situatie Messeturm.14. Vanaf het maaiveld tot de 7e verdie-ping is de cirkelvorm, die hier geheel uitglas bestaat, weer toonaangevend voorhet gebouw. Om de entree-hal kolom-vrij te houden en een zo groot mogelijkglasoppervlak te verkrijgen, rust het ge~1. De piramide, met in het grondvlakzijden van 24 m, staat op een cirkel meteendiametervan 27 mop de 63everdie-ping. Hier eindigt ook de kern van hetgebouw. De piramide is opgebouwd uitdrie lagen, de totale hoogte is 36 m. Dekrachten worden afgevoerd via stijlenen regels, die zijn vervaardigd in prefabbeton en met behulp van een kraan zijngeplaatst (foto 2). .2. Op de 60e verdieping wordt de dia- 2 Piramidev()rmige t()renspits,()pgeb()uwd uit prefab betonmeter van de cirkel vergroot tot 39,6 m. I---~~----~--~-----=-~~-----~--~--------'-'-IDe krachten worden afgedragen via 30gevelkolommen, 650 x 400 mm2, en viade kern in het midden (fig. 3).Om hetgebouw een'persoonlijkheid' tegeven koos de architect esthetisch vooreen 'lichamelijk' uiterlijk van het ge-bouw met 'voeten', een 'lichaam' en een'hoofd'. Omdittevisualiserenzijninhetgebouweencirkel eneenvierka.ntals te-rugkerende primaire vormen gebruikt,met als 'kroon' een piramide. Deze es-thetische vormgeving heeft tot gevolgdat de krachten niet rechtstreeks kun-nen worden afgedragen: er is vier keereen overgang in de draagconstructie.3. De ge t.m. de 56e verdieping bestaanuit een vierkant met een oppervlak van41,2 x 41,2 m2, de cirkel is alleen nogzichtbaar ter plaatse van de afgeknottehoeken van het vierkant. In de gevelstaan 40 kolommen, die in de vlakkestukkenrechthoekigenin de afgeknottehoeken L- en trapeziumvormig zijn (fig.4). De vloeren steunen op de gevelko-lommen en op de kern. )De verzwaring van de gevelkolommenwordt loodrecht op de gevel gereali-seerd, de afmeting in hetvlakvan de ge-vel is dus constant. De kolommen ver-anderen driekeervan afmeting:vanver-dieping 56 t.m. 481100 x 400 mm2, vanverdieping 47 t.m. 29 1100 x 500 mm2,vanverdieping 28 t.m. 9 1100x600 mm2?seerde wolkenkrabbers voor ogen: eenbetonnen kern voor de stabiliteits- endraagfunctie en een staalskelet, als pen-delstaven aan de kern verbonden, metalleen een draagfunctie.De in Duitsland vereiste veiligheid tenaanzien van brand maakte echter eenvolledige betonconstrnctie noodzake-lijk.Over de gehele constructie is een stra-mienmaat van 3,6 maangehouden.IUTILITEITSBO{JW28 Cement 1993 nr. 123 Plattegrond 57e t.m. 60e verdieping4 Plattegrond ge t.m. 56e verdiepingCement 1993 nr. 12hele gebouw op vier hoekpunten en opde kern. De hoekpunten zijn geconstru-eerd als een betonnen schacht met af-metingen van 7,2 x 7,2 m2? In dezes?hachten zijn het trappenhuis en dekantoren voor het baliepersoneel on-dergebracht.Om de kolomkrachten vanafde ge ver-dieping af te voeren naar de betonnenschachten, is een voorgespannen liggertoegepast in de gevel van de 7een 8ever-dieping. Hiermee worden de vervor-mingen in de glasgevel tot een mini-mum beperkt.De glasgevel is opgehangenaandevoor-gespannen ligger. De horizontale wind-belasting wordt opgevangen door cir-kelvormige, ronde kokerliggers in deontvangsthal (jOto 5). Deze kokerliggerszijn op de hoekpunten aan de betonnenschachten verbonden en geven hier hunkrachten af.Voor de gehele gevel zijn vier kokerlig-gers benodigd, de krachtsafdracht naardeze liggers heeft plaats door verticaleglasschotten. Er is hier expliciet voorglas gekozen Om het 'glazen karakter'van de entreehal geen geweld aan tedoen door toepassingvan ondoorzichtigmateriaal.UitvoeringDe bouw is voltooid in 36 maanden,waarbij in totaal 56 000 m3beton is ver-werkt. Voor het betontransport is ge-bruik gemaakt van een betonpomp, ge-plaatst in een liftkoker, die hetbeton toteen hoogte van 210 In bracht.De funderingsplaat is in ??n keer ge-stort, in betonB 35. Hiertoe is geduren~de 72 uur, continu, in totaal 21 600 m3beton verpompt. Met het oog op eengoede verwerkbaarheid en de tempera-tuurontwikkeling zijn hulpstoffen aanhet beton toegevoegd.De draagconstructie is gestort in tweefasen:- de betonnen kern, inclusief alle tus-senwanden, werd eerst gestort, in be-ton B 45. Hierbij is gebruik gemaaktvan een gtijbekisting. Door de grotehoeveelheid wanden in de kernwas deglijsnelheid vrij laag, 5 ? 6 m per 24uur;~ de restvande draagconstructie is tege-lijk met de gevel gestort. De gevel ismetbehulp van een klimbekisting op-getrokken.Omdat de tijdsdruk hoog was, overlap-ten de verschillende bouwfasen elkaar.Terwijl boven nog aan de kern werd ge-werkt, werd beneden reeds de gevelbe-platingbevestigd.Tijdensdebouwis ge-bruik gemaakt van twee kranen dielangs de gevel waren opgebouwd.29IUTILITEITSBOUW5 Ronde, cirkelvormigekokerliggers in de ontvangsthalOverige gegevensArchitect: Murphy1ahn Inc. ArchitectsProjectleiding:TishmanSpeyerProper-tiesEigenaar/Opdrachtgever:Tishman Speyer GmbH & CoHoofdaannemer: HochtiefAGBruto vloeroppervlak: 85 000 m2Netto vloeroppervlak: 61 600 m2Aantal werkplaatsen: 3100Totale kosten: 250 ? 300 miljoen DMStart bouw: februari 1987Oplevering: februari 1990BEDRIJFSPARK FELDKIRCHEN-I3x55m-165m: ' \ 6x55m 33m1-H.etbedrijfspark ligt in de stadFeldkirchen, ongeveer 5 kmten noordwesten van M?n-chen. Het is goed gelegen ten opzichtevande rondwegA99 omM?nchen endeS-bahn. Het nieuwe vliegveld van M?n.:.chen ligt op ongeveer 20 km afstand.Vroeger stond er op deze locatie eenprefabfabriek.Na de hereniging van Duitsland en hetoverlijden van Bondsminister Straussvan Bayern, die dankzij zijn sterke per-soonlijkheid veel investeerders naarBayern heeft gehaald, is de markt voorde verhuur van kantoren hier slechtergeworden. De aandacht van de inves-teerders isverschovennaar devoormali-ge DDR, vooral Leipzig en Berlijn.~I-..IOkaannttlllDQllir[UU!'imDlJte"--_~~6 Horizontale en verticale doorsnede over het gebouwHet programma van eisen omvatte on-der meer een netto vloeroppervlak van22000 m2 eneen parkeergarage met 170 1--~~ ~~ ~__~~ --1parkeerplaatsen. Het gebouw ligt aaneen spoorlijn, waardoor extra aandachtaan de geluidhinder moest worden be-steed. Ditis onder meer gedaan door hetHet computerbedrijf Intell heeft hetterreinvan de voormalige prefabfabriekgekocht om een eventuele uitbreidingvanhunbestaande kantoorgebouw mo-gelijk te maken. De ontwikkelingen inde computerbranche stagneren echter,waardoor Intell nu met een groot be-drijfsterrein zit. Een deel hiervan is ver-kocht aan derden en op het resterendedeel laat Intelleenkantoorgebouwbou-wen, bestemd voor verhuur.30 Cement 1993 nr. 127 Stellen bovenste deel prefab kolom .8 Aanbrengen breedplaatvloerenCement 1993 nr. 12aanbrengen van extra geluidisolatie enhet cre?ren van stilteplekken in het ge-bouw.Direct na de opdracht voor de bouw ise~n deel van het kantoor verhuurd aaneen Japanse onderneming, die zo snelmogelijk het nieuwe kantoor wilde be-trekken. Hierdoor moest de ruwbouwvan dit gedeelte al na drie maandenworden opgeleverd. Voor de rest van deruwbouw gold een opleveringstermijnvan vijfmaanden.DraagconstructieHet gebouw heeft vier kantoorlagen eneen kelder en is op staal gefundeerd (fig.6). De keldervloer heeft een dikte van400 mm, bij de poeren verzwaard tot800 mmo Het grondwaterniveau ligthe-neden de keldervloer.De constructie is opgedeeld in zes seg-menten, die elk in zichzelf stabiel zijn.Deze opdeling in segmenten kwamgoed van pas bij de opdracht om binnendrie maanden de ruwbouw van ??n seg-ment op te leveren voor de Japansehuurder. Het bewuste segment kondaardoor onafhankelijk van de andereworden gebouwd.Elksegmentis stabiel door een terplaat-se gestorte kern en ten minste twee stijvewanden die de torsie van de bouwdelenmoeten voorkomen. Voor een gebouwmet vier verdiepingenlijken deze stabi-liteitsvoorzieningen royaal.Geprefabriceerde elementen worden inDuitsland nog niet veel toegepast. DeDuitse constructeur was echtervan me-ning dat bij dit project wel veel prefabelementen waren toegepast, namelijkkolommen en liggers.De kolommen bestaan uit twee delen:het onderste deel voor de kelder en debeganegrond, het bovenste voor de ver-diepingen 1 tot en met 3 (fOto 7).Voor de vloeren zijn breedplaatvloerentoegepast (fOto 8)en niet de in de Neder-landse utiliteitsbouw gebruikelijke ka-naalplaten. Toepassen van hreedplaat-vloeren levert een aantal nadelen op: dedruklaag die op de breedplaatvloerwordt gestort, moet na het storten wor-den afgewerkt (fOto 9). Deze methode iserg arbeidsintensiefen devloeris daarnatijdelijk niet toegankelijk.Het niet toepassen van kanaalplaten isdoor de Duitse constructeur verklaarddoor de angst voor ongelijke zakkingenvan de platen bij belastingdoor eengro-te geconcentreerde last. De voegen zou-den niet in staat zijn de belasting overmeer platen te spreiden. De voegen ge-ven in Duitsland dus nog problemen en31IUTILITEITSBOUWvormen zo een belemmering voor hettoepassen van geprefabriceerde ele-menten.UitvoeringBij de bouw van het kantoor is gebruikgemaakt van zes bouwkranen, voor elksegment ??n. Gekozen is voor een vasteopstelling van de kranen, niet alleenomdat er voor mobiele kranen weinigruimte op het bouwterrein was, maarvooral omdatelksegmentzo snel moge-lijk moest worden gebouwd. Hiervoorzijn de kosten voor de extra kranen ge-accepteerd.Het toepassenvan geprefabriceerde ele~menten verhoogt de bouwsnelheid. Deafw-erking van de toegepaste elementenis van hoog niveau, er zijn vrijwel geenoppervlaktefouten aanwezig. De maat-voering van de elementen laat echter tewensenover, zoals ter plaatsevan de op~legging van een ligger op een kolom-console op foto 10 zichtbaar is!ConclusieDe prefabmarktis in Duitsland nog niet 9 Storten en afWerken breedplaatvloerengoed ontwikkeld. Er bestaan nog voor-oordelen over bijvoorbeeld het gedragvan de voegen. Ook de maatvoeringheeftmen nog nietgoed ondercontrole.Veel van de in de toekomst te bouwenwoningen en gebouwen kunnen in ge-prefabriceerd betonwordenuitgevoerd:De gespecialiseerde Nederlandse pre-fabfabrieken kunnen daarvan profite-ren.Overige gegevens 10dOplegging ligger op kolotllconsoleEigenaar/Op rachtgever: IntellArchitect: APEProjectleiding en hoofdaannemer:Phillip Holzman AGPrefab beton: Franke Bau AG(ImbauAG)Bruto vloeroppervlak: 27 000 m2Netto vloeroppervlak: 22 000 m2Kosten ruwbouw: 15 ? 16 miljoen DMTotale kosten: 25 ? 30 miljoen DMStart ruwbouw: juni 1993Oplevering ruwbouw: november 199332 Cement 1993 nr. 12