themaStaal omgezet in beton1201136themaStaal omgezetin betonSchiecentrale fase 4B in Rotterdamis ontworpen met een hoofddraag-constructie in staal. Het project istraditioneel aanbesteed in 2005.Vanwege een tegenvallend aanbe-stedingsresultaat is het gebouwopnieuw ontworpen, nu met eenhoofddraagconstructie in beton.Het plan is vervolgens in 2006 alsDesign&Build-project op de marktis gezet. De aanbesteding slaagdenu wel. Eind 2006 kon met de bouwworden gestart. De opleveringvolgde medio 2008 (foto 1).1Schiecentrale fase 4B RotterdamStaal omgezet in beton 12011 371 Schiecentrale fase 4B na opleveringfoto: Jeroen Musch2 Schiecentrale fase 4B is het laatsteonderdeel van de herontwikkeling van devroegere SchiehavencentraleSchiecentrale fase 4B maakt onderdeel uit van de twaalfjarigeherstructurering van het voormalig havengebied, het Lloyd-kwartier. Enkele bestaande industri?le gebouwen ? Schiecen-trale fase 4A (Kraton 230), Jobsveem, Stroom en het 25 kVgebouw ? hebben een nieuwe bestemming gekregen en zijngerenoveerd.Op de locatie waar het nieuwe gebouw fase 4B is verrezen,stond voorheen een elektriciteitscentrale. Deze elektriciteitcen-trale was de eerste in Rotterdam en is gebouwd in 1904-1906.Door de aansluiting op het landelijk netwerk verloor de fabriekeind jaren 80 haar oorspronkelijke functie. Het pand en directeomgeving stonden enkele jaren leeg en er werd met sloopgedreigd. Dit bleef gelukkig beperkt tot een deel van decentrale. De bestaande gebouwen zijn getransformeerd totwerkruimten en studio's voor de audiovisuele sector.Programma nieuwbouwDe nieuwbouw van Schiecentrale fase 4B bestaat uit eenprogramma van woon/werkunits, kantoren, woningen, eenparkeergarage voor 400 auto's, een supermarkt en een sporthal.Het gebouw kan worden opgedeeld in een 55 m hoge schijf met17 bouwlagen en een 30 m hoge schijf met 9 bouwlagen. Desupermarkt bevindt zich onder de hoge schijf en de vierlaagseparkeergarage bevindt zich tussen de hoge en de lage schijf in.De opdrachtgevers ? OBR, PWS en Proper stok ? haddenenigszins tegenstrijdige belangen. Daardoor ontstonden discus-sies tijdens de ontwerpteambesprekingen. Voor het OBR wasflexibiliteit van groot belang, terwijl de overige opdrachtgeversgraag een woning met meer kwaliteit in de markt wildenzetten. De discussies leidden, afgezien van de hoeveelheid tijddie ermee gemoeid ging, tot onzekerheden binnen hetontwerpteam. Toch was het nodig deze discussies te voeren:uiteindelijk heeft het geleid tot een heldere opgave voor hetontwerpteam.Randvoorwaarden en eisen constructief ontwerpSchiecentrale fase 4B ligt naast een bestaand gebouw metstudio's waarin audiovisuele opnamen worden gemaakt.Tijdens de bouw draaiden de studio's door. Geluid-, trillingen-en stofoverlast moesten tijdens de bouw zoveel mogelijkworden voorkomen.Aan de andere zijde van de nieuwbouw ligt de Schiehaven meteen bestaande kademuur waarmee tijdens de realisatie van denieuwbouw rekening moest worden gehouden. Ook metbestaande houten palen ? in een fijn raster van 1 x 1 m2? enmet betonfunderingen van de voormalige elektriciteitcentrale,moest rekening worden gehouden.Flexibel indeelbare plattegronden moesten worden ontworpen,zodat woon/werkunits eenvoudig konden worden gekoppeld;er moesten met andere woorden zo min mogelijk vasteconstructieve wanden worden toegepast. De woon/werkunitszijn ontworpen met een veranderlijke belasting van 2,5 kN/m2en de kantoren met een veranderlijke belasting van 4,0 kN/m2.De natte ruimten moesten op verschillende plaatsen in de plat-tegrond kunnen worden gemaakt omwille van de flexibiliteit.In het ontwerp moest een bovengrondse parkeergarage in vierlagen voor circa 400 auto's worden opgenomen. Verder moestop het dek een gymzaal worden geprojecteerd.Ontwerp in staalEind 2002 is gestart met het ontwerp van het gebouw. Al in eenvroeg stadium zijn de uitgangspunten voor het ontwerpbepaald. Dit gebeurde in een aantal workshops met de archi-tect, de installatieadviseur en de opdrachtgevers, die actiefdeelnamen in het ontwerpproces. Flexibiliteit, transparantie,havenuitstraling en levensduur stonden voorop voor de archi-tect en de opdrachtgever. Het moest een gebouw wordenwaarbij een functiewijziging of een indelingswijziging eenvou-ir. Jan Versteegen ROPieters Bouwtechniek2Staal omgezet in beton1201138themabuis was 1400 mm. De buizen zouden brandwerend geschil-derd worden om aan de brandwerendheideis van 120 minutente kunnen voldoen.De overige kolommen van de hoofddraagconstructie beston-den uit staal-betonkolommen met stalen liggers. Op de stalenliggers werden kanaalplaatvloeren met een gewapende druk-laag gelegd. In het ontwerp zijn uitkragende staalconstructiesin de koppen van de hoge schijf opgenomen. Tevens is eenbrugverbinding met een overspanning van circa 40 m tussen degebouwen van fase 4B en fase 4A opgenomen. In de brug zijnwoon/werkunits ondergebracht.Eind 2004, na het afronden van het DO, is een aantal offertesvoor de staalconstructie in de markt opgevraagd. Daarbij zijnook principedetails gevoegd om de uitstraling en het gewensteafwerkniveau van de constructie aan te geven. Het ontwerpbleek op dat moment binnen budget te zijn. Met de opdracht-gevers is besloten het plan verder tot bestekniveau uit tewerken. Hiermee werd het plan in de zomer van 2005 Europeesaanbesteed, een tijd waarin de bouw zijn hoogtijdagen vierde.dig kon worden doorgevoerd, zoals ook bij de oorspronkelijkegebouwen op het Lloydkwartier.In overleg met de architect is een passende draagstructuurontworpen voor de parkeergarage en de bovenliggende woon/werkunits en kantoren: een kolomstramien van 5,4 m x 8,9 mvoor de hoge schijf en voor de parkeergarage een stramien van5,4 m x 11,5 m, waarbij de parkeervakken deels onder de hoge-en lage schijf zijn geplaatst. De lage schijf is ontworpen in eenstramien van 5,4 m x 11,5 m. De parkeergarage is constructieflos gehouden van de lage en hoge schijf.Een hoge mate van transparantie en havenuitstraling konworden bereikt met een staalconstructie in het zicht. Het staalbepaalde voor een groot deel de industri?le en enigszins histo-rische uitstraling en was een belangrijk aspect binnen de archi-tectuur van het gebouw en de omgeving. De stabiliteitconstruc-ties kwamen in het zicht en werden omkleed met glas, waarbijde verkeersbewegingen van de lift en op de trappen zichtbaarwerden. De stabiliteitconstructie bestond uit ronde buizen metin het werk gelaste verbindingen. De diameter van de grootste3Staal omgezet in beton 12011 393 Besloten werd de draagstructuur om te zetten vaneen staal naar een betonconstructie en de gevelaan te passenfoto: Jeroen Musch4 Stabiliteitsprincipe indwarsrichting5 Blik vanuit vrij indeelbarewoning naar buitenfoto: Jeroen MuschAangepast ontwerp in betonHet ??n-op-??n omzetten van een constructief ontwerp in staalnaar een ontwerp in beton zou niet leiden tot een substanti?lebesparing in het plan. Daarvoor waren enkele concessies nodig.De havenuitstraling van het ontwerp in staal en de transparan-tie moesten deels worden verlaten. Ook zou de mate van flexi-biliteit met betrekking tot de indeling minder kunnen worden.Dit betekende overigens niet dat het ontwerp niet meer voldeedaan de wensen en eisen van de opdrachtgever.Met name in de stabiliteitconstructie was relatief veel staalnodig om de kernen voldoende buigstijf te krijgen. Om tot debenodigde besparing in het project te komen werd gekozenvoor het combineren van bouwkundige wanden en gevels metconstructieve wanden. De kernen met de liften en de trappen-Aanbesteding zomer 2005Een aantal grote aannemers schreef zich in voor het project. Deuitkomst was teleurstellend. De aanbesteding mislukte: het planwas door de aannemer met `de laagste' prijs circa 20% bovenbudget begroot. Ondanks de zorgvuldige voorbereiding van hetontwerpteam en de opdrachtgever was het plan op deze manierniet haalbaar. Na een aantal besprekingen is besloten het planopnieuw te beschouwen en de kostbare onderdelen te herover-wegen.In de raming van de aannemer bleek dat onder meer deconstructie en de gevel hoog waren begroot, beduidend hogerdan in de offerte die op de DO-stukken was uitgebracht. Beslo-ten werd de draagstructuur om te zetten van een staal- naar eenbetonconstructie en de gevel aan te passen (foto 3).45Staal omgezet in beton1201140thema6 Betonskelet in wording. De verschillende stramienmaten zijnduidelijk te herkennenFunderingDe fundering onder de elektriciteitscentrale bestond uit houtenpalen in een vierkant raster van circa 1 x 1 m2, met daarop een1 m dikke betonplaat. De plaat is gesloopt. Op een aantal plaat-sen moesten palen worden getrokken, wat lastig was omdat dehouten palen vlak boven de zandlaag waren gebroken. Daaromzijn de palen getrokken met een stalen casing.De nieuwe paalfundering moest trillingsarm worden aange-bracht. Hiervoor zijn Tubex-groutinjectiepalen in het ontwerpopgenomen. In de uitvoering zijn langs de bestaande belendingen onder de stabiliteitskernen Tubex-groutinjectiepalen toege-past. Op grotere afstand van de bestaande bebouwing is eengeheid systeem toegepast. huizen verzorgen de stabiliteit en zijn uitgevoerd in beton (fig.4). Deze ingreep heeft geleid tot het vervallen van de stabilise-rende staalconstructie en de brandwerende glazen gevels enleverde een besparing in de constructie op.Voor de stramienen tussen de stabiliteitkernen is in de beton-variant gekozen voor een h.o.h.-maat van 5,4 m en 10,8 m in dehoge schijf. Binnen het 10,8 m stramien is daarmee de flexibili-teit zelfs verbeterd ten opzichte van het eerdere ontwerp (foto5). Op de plaatsen waar de betonschijven/portalen zijnbedacht, waren minder metal-studwanden nodig. Dit leiddeeveneens tot een kostenbesparing. In de lage schijf is gekozenvoor een stramienmaat van 5,4 m voor de onderbouw (niveau 1t.m. 3) en een afwisselende maat van 5,4 m en 10,8 m voor debovenbouw (niveau 4 t.m. 9, foto 6). De onderbouw is ontwor-pen met gesloten woningscheidende betonwanden.De vloeren zijn zowel in de staalvariant als in de betonvariantontworpen als kanaalplaatvloer met een gewapende druklaag.Opnieuw aanbesteed in 2005In 2005 is het project op basis van `Design & Build' opnieuwaanbesteed op een VO+met een bestektekst en uitgangspunten.De aannemer moest het plan verder uitwerken en binnen budgetopleveren. Een aantal eisen van de opdrachtgever werd aange-past; zo waren geen of nauwelijks trillingen meer toegestaan.De uitgewerkte stukken van de aannemer werden getoetst doorde ontwerpende partijen.Het project is in de betonvariant binnen budget aanbesteed. pROJectgegeVensproject Schiecentrale fase 4Bopdrachtgevers Ontwikkelingbedrijf Rotterdam (OBR), PWS enProper Stokarchitect Mei Architecten enStedenbouwersconstructeur PietersBouwtechniek Delft BVprojectmanagement BOAGbouwkosten BouwhavenRotterdambrandveiligheidadvies RalphHamerlinckinstallatieadviseur en bouwfysica Grontmij Bravenboer enScheersaannemer BesixEen uitgebreidartikel over debouw is gepubliceerdin Cement 2008/3. Ditartikel is beschikbaar opwww.cementonline.nl.6