In de Haagse regio, op de grens tussen Voorburg enLeidschendam, verrijst op dit moment het planSijtwende. Een bijzonder project, omdat op een relatiefsmalle strook zware infrastructuur wordt gecombineerdmet de bouw van zevenhonderd woningen in de vrije sec-tor. Naast dit staaltje van meervoudig ruimtegebruik,waarbij de nog niet eerder in Nederland toegepaste `holledijk' wordt ingezet, is dit project om nog een anderereden bijzonder: na decennia van mislukt overleg tussenoverheden bood een publiek-privaat initiatief de oplos-sing door de rijksweg in een ambitieus stedenbouwkun-dig plan in te passen.De geschiedenis van project Sijtwende (fig. 1) gaatverterugenmaaktdeeluitvandeaanlegvandeNoor-delijke Randweg rond Den Haag (`NORAH'): de N14die de rijkswegen A4 en A44 met elkaar moet ver-binden. Al sinds 1938 bestaan er plannen voor deaanleg van deze weg. Maar met name de gemeenteVoorburg, die haar grondgebied al doorsneden zagdoor een spoorweg en later de Utrechtsebaan, wildeniet n?g een rijksweg binnen haar grenzen. Tenzijze in een tunnel zou worden aangelegd, maar daarwilde het rijk geen middelen voor beschikbaarstellen.Na jaren van protesten en procedures (waarbij in1972 alvast betonnen kolommen werden neergezetvoor een gepland - maar nooit gebouwd - viaduct inde Randweg) legde het provinciebestuur van Zuid-Holland in 1995 een aanwijzing op aan de gemeenteVoorburg. De gemeente werd gedwongen om meete werken aan de uitvoering van de NoordelijkeRandweg. Dit noopte de Voorburgse bestuurders totcreativiteit, en ze besloten in 1996 in zee te gaan mettwee projectontwikkelaars: Bohemen Vastgoedont-wikkeling en Volker Stevin Ontwikkelingsmaat-schappij. Samen met het rijk - partner vanwege deaan te leggen rijksweg - en het stadsgewest Haag-landen werd `Sijtwende BV' opgericht en kondenafspraken worden gemaakt over publiek-privatesamenwerking.P u b l i e k - p r i v a a t i n i t i a t i e fHet motief van Voorburg om met private partijen inzee te gaan werd vooral ingegeven door de hoop dater geld zou vrijkomen om de weg in een tunnelbakaan te leggen, wanneer projectontwikkelaars de kanskregen om hoogwaardige woningbouwprojecten opte zetten. Een volledige tunnel bleek echter, ondanksde inbreng van marktkapitaal, toch niet haalbaar.OpinitiatiefvanVolkerStevinwerddaaromgekekenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pStedenbouwkundecement 1999 814SIJTWENDE BENUTMOGELIJKHEDENFrans Oremus1 | Het Plan Sijtwende:zevenhonderd woningen`boven' een rijkswegPark VeursehoutEssesteijnZijdeparkWoongebied "Zijdesigt"Woongebied "Nieuw Essesteijn"Kantorennaar een goedkoper alternatief, waarbij geen dam-wanden nodig zouden zijn. Men besloot gebruik temaken van de `holle dijk', een octrooi van VanHattum en Blankevoort dat begin jaren negentig bijRijkswaterstaat was ingediend als alternatief voor deBetuweroute.Met de holle dijk wordt een betonnen overkluizingvan het wegtrac? op maaiveldniveau bedoeld, waar-over vervolgens grond wordt gestort (fig. 2). De wegwordt zo in feite `ingepakt'. Geluid- en stankoverlastworden hierdoor tot te verwaarlozen proportiesteruggebracht. Dit biedt de mogelijkheid om hoog-waardige woningbouw en kantoren neer te zetten inde directe nabijheid van de rijksweg. In het geval vanSijtwende een belangrijke voorwaarde, omdat hetvrijgelaten trac? voor de A14 ligt ingeklemd tussentwee dichtbebouwde stedelijke gebieden.Met de holle dijk wordt dus op relatief goedkopewijze ruimte gecre?erd. Om precies te zijn: op eenoppervlakte van 22 hectare ontstaat een bruto bouw-oppervlak van 27 hectare. Overigens wordt de holledijk niet in het gehele project toegepast, maar overeen lengte van achthonderd meter. De oostelijkedeelplannen van Sijtwende worden ondertunneld(foto 3). Deze tunnel komt via een aquaduct onderde Voorburgse rivier De Vliet weer boven bij de opritvan de A4.D e e l g e b i e d e nHet stedenbouwkundig plan voor Sijtwende werdingevuld door architect Ashok Bhalotra van KuiperCompagnons. De architect koos ervoor het plan opA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pStedenbouwkundecement 1999 8 15MEERVOUDIGEHOLLE DIJK2 | Drie typische dwarsdoorsneden. Van boven naar beneden:Zijdesigt, Elsberg en Nieuw DamsigtSportparkDuivesteijnDamsigttoekomstig onder-grondse tram/bushalteAquaductde VlietPark LeeuwensteijnWoongebied "Nieuw Park Leeuwensteijn"Woongebied "Nieuw Damsigt"Woongebied "De Elsberg"Sportpark Oosteindete delen in vijf deelgebieden, met ieder een geheeleigen karakter (fig. 4). Zo komen er in het gebiedNieuwe Essesteijn 48 ruime eengezins- en 46 half-vrijstaande woningen, alle met overdekte parkeer-plaatsen, waardoor een autoluwe wijk ontstaat. Deel-gebied Zijdesigt is dichter bebouwd, met een grootaantal appartementen, eengezinswoningen en half-vrijstaande woningen. Dit woongebied grenst directaan de dijk (fig. 5), waarop een wandel- en verblijfs-gebied wordt gesitueerd met een wijds uitzicht op deomgeving. Tussen Zijdesigt en Nieuw Essesteijn,waar zich een gelijkvloerse kruising bevindt, zullentevens kleinschalige kantoorgebouwen wordenneergezet met eigen parkeerruimten. De kantorenvormen een overgang en afscherming tussen dewoningen en de verkeerskruising aan de Mgr. vanSteelaan. Rondom de kruising komen brede, hel-lende gazonstrokenDeelplan De Elsberg ligt direct aan de tunnel. In ditdeelplan worden voornamelijk appartementen ge-bouwd. Ook worden er acht walwoningen neergezet,zowat tegen de monding van de tunnel. De wonin-gen in De Elsberg worden omsloten door groen enwater en er is geen doorgaand verkeer, wat het wijkjeeen besloten karakter moet geven.De woningen in deelproject Nieuw Damsigt vormenhet paradepaardje van Sijtwende, met tachtig eenge-zins- en twee halfvrijstaande woningen, alle gelegenop `schiereilandjes' in de voormalige Broecksloot.Ook in dit wijkje ligt de A14 in een tunnelbak.Bovenopdetunnelwordteengroenerecreatieruimtegecre?erd, die grenst aan dit deelgebied.Het laatste deelplan van Sijtwende is het NieuweParkLeeuwensteijn,directaandeVliet,enzalbestaanuit 163 luxe appartementen en 22 halfvrijstaandewoningen. Ook hier is de A14 ondertunneld. Voorde bewoners van dit deelgebied wordt een onder-grondsehalteaangelegdvoordehoogwaardigeopen-baar vervoervoorziening (tram of bus, daar is hetstadsgewest Haaglanden nog niet over uit) die naastde rijksweg zal rijden tot aan de Prins Bernhardlaan.W e t g e v i n g o n t b r e e k tHet principe van meervoudig ruimtegebruik isvolgens alle betrokken partners goed toegepast inSijtwende. De extra miljoenen die het inpassen vande rijksweg in het stedenbouwkundige plan kost,worden voor een belangrijk deel teruggewonnendoor de investeringen van marktpartijen. Maar netniet helemaal. Het verschil wordt bijgelegd door deministeries van Verkeer en Waterstaat en VROM (inhet kader van het Stimuleringsprogramma IntensiefRuimtegebruik).De gekozen pps-constructie voor dit voorbeeldpro-ject van meervoudig ruimtegebruik heeft echter ookeen aantal zwakke punten blootgelegd. Zo moetenin de holle dijk (foto 6) onnodig dure voorzieningenals vluchtroutes en scheidingswanden worden ge?n-tegreerd, omdat er eenvoudigweg geen wetgevingA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pStedenbouwkundecement 1999 8163 | Vanaf de Veurselaan totaan de Vliet wordt de rijks-weg verdiept aangelegd4 | Oorspronkelijk plan voorbebouwing tegen de holledijk in het deelgebiedEssesteijn. Op grond van detunnelwetgeving stuit eendergelijk voorstel momen-teel nog op grote bezwaren(bron: Kuiper Compagnons)5 | Beleving van de holle dijk in het woonlandschap(bron: Kuiper Compagnons)bestaatvoor bovengrondsetunnels.WelishetprojectSijtwende ontheven van de regel dat een autosnel-weg slechts over een lengte van tachtig meter magworden overbouwd, door een vervoersverbod in testellenvoordezwaarstecategoriegevaarlijkestoffen.Verder zijn de regels voor ondergrondse tunnelsgehanteerd, maar deze zijn eigenlijk veel zwaarderdan nodig is voor een holle dijk. In de toekomstzouden kosten kunnen worden bespaard wanneerdeze wetgeving verandert.Het rendement had verder kunnen worden ver-hoogd wanneer het mogelijk zou zijn geweest om?p de holle dijk te bouwen (foto 7). Volgens de aan-nemer was bebouwing van de dijk in de huidigesituatie mogelijk geweest, hoewel de in het werkgestorte betonconstructie er niet speciaal op bere-kend was. Er is namelijk bij aanvang gekozen om uit-sluitend recreatieve voorzienin-gen als fietspaden op de dijk aanteleggen,omdatookhierderegel-geving nog geen rekening houdtmet meervoudig ruimtegebruik.Rijkswaterstaat claimt ? op grondvan tunnelwetgeving ? alle toe-gangsmogelijkheden van bovenafindeholledijkvooronderhoudencalamiteiten. In de praktijk bete-kent dit dat woning- of utiliteits-bouw niet mogelijk is. Aanpas-sing van deze wetgeving zou hetmogelijk maken om in volgendeprojecten nog intensiever tebouwen. sKKeennnniiss SSiijjttwweennddeeooppggeessllaaggeennAlle kennis over meervoudigruimtegebruik die in het projectSijtwende vrijkomt, zal wordenopgeslagen in een zogenoemdcollectief geheugen. Hiertoe is het ExpertisenetwerkMeervoudig Ruimtegebruik (EMR) in Gouda opge-richt, onder de koepel van de CUR. Evenals bij hetCentrum Ondergronds Bouwen (ook onder de CUR-koepel) zal zoveel mogelijk collectieve informatieworden verzameld om de drempels voor meervoudigruimtegebruik te slechten en kennislacunes boven tafelte krijgen. Andere projecten die door EMR wordengevolgd, zijn bijvoorbeeld het Utrecht City Project ende Noord-Zuidlijn in Amsterdam. Volgens een woord-voerder van het expertisenetwerk voorziet de EMR nietalleen in kennis, onderzoek en projectsubsidie, maarook in overheidslobby om meervoudig ruimtegebruikvoor het voetlicht te krijgen. "Evenals dat bij onder-gronds bouwen is gebeurd door het COB, ziet hetEMR het als zijn taak om aan de beslissers in dit landde mogelijkheden van meervoudig ruimtegebruik tetonen."Sijtwende is hiermee drievoudig voorbeeldproject:voor het Expertisenetwerk Meervoudig Ruimtegebruik,voor het Stimuleringsprogramma Intensief Ruimte-gebruik (ministerie VROM) en voor het ProjectbureauPubliek-Private Samenwerking (ministerie vanFinanci?n). Dit laatste onder meer vanwege het feitdat in Sijtwende als primeur geldt dat met de gekozenpps-constructie er voor het eerst een stuk rijksweg inons land wordt opgeleverd door een projectontwikke-laar. Overigens zal deze weg na oplevering onmiddel-lijk worden doorverkocht aan Rijkswaterstaat.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSte d en b o u w k u n d ecement 1999 8 176 | De holle dijk in wording tussen Heuvelweg (linksboven) enNoordsingel (rechtsonder)foto: Sea Sky Martin, Rotterdam7 | De holle dijk wordt `getunneld'