C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 834P l e i n e n p l a n A m s t e r d a mO o s tDe feitelijke opgave bestond eruitde vier bestaande pleinen terug tewinnen voor de buurt. Alles watmen elders niet kwijt kon, was erin de afgelopen decennia opgezetwaardoor het gebruik van depleinen werd beperkt. Het moestweer een herkenbare familie vanpleinenworden.Stedenbouwkun-dig waren ze immers zo bedoeld:een stenen pendant van het aan-grenzende Oosterpark (fig. 1).Wanden en vlakkenOpvallend aan de opgave was datniet alleen de `pleinvlakken' eenfacelift zouden ondergaan, maarook de `pleinwanden' om eensamenhangend geheel te verkrij-gen. Dit werd ingegeven door dedrie gezamenlijke opdrachtge-vers: stadsdeel Oost-Watergraaf-smeer, WoningbouwverenigingHet Oosten en het WoningbedrijfAmsterdam. De beide woning-corporaties bezitten de helft vanhet aantal woningen aan depleinen. Wanneer zij hun gevelszouden aanpakken, zouden parti-culiere woningeigenaren wel vol-gen, mits een subsidieregeling inhet leven werd geroepen, hetgeenis gebeurd.Voor alle pleinen is voorgesteldhet vlak tussen de gevels zo obsta-kelvrij mogelijk te maken. Auto's,bovengrondse papier- en glasbak-ken, muurtjes enz. worden ge-weerd.Allespelaanleidingenwor-den daarom ook in de pleinvloer(platte vlak) opgenomen. Specialezachte ondervloeren die in kleurafwijken en het pleinvlak optischkleiner maken, zijn dan boven-dien niet nodig. De spelmogelijk-heden in de vloer worden gecom-bineerd met mobiel speelmateriaaldat aan scholen en pleinwerkerswordt verstrekt. Vandalisme kanzo worden beperkt en het beheeren onderhoud in eigen handgehouden.De pleinen liggen in de 19deeeuwse buurt, die wordt geken-merkt door bakstenen panden inallerlei warme tinten (roodbruin,oranjerood, okergeel enz.). Op depleinen en in de zijstraten warentijdens de stadsvernieuwing pan-den vervangen door hele lichtepandenalsreactieopdevervuilde,donker ogende baksteen. Ditheeft zowel op de pleinen als in destraten tot gevolg dat gevels op-tisch naar achteren wijken. Op depleinen is dan de beslotenheid, deintimiteit van de ruimte, in hetgeding. Vandaar dat is voorge-steld de pleinwanden een warme,donkerder tint te laten behoudenof te geven, overeenkomstig hetkleurenschema van de oudbouw.De opwaardering van een schaars goedSchoon betoonMiek Witsenburg, Buro Witsenburg Buro voor stedelijke landschapsarchitektuur, AmsterdamDe openbare ruimte in de zich alsmaar verdichtende steden krijgt steeds meerde aandacht die zij verdient. In veel gevallen gaat het om het herinrichten vanbest??nde, maar verloederde buitenruimten. Langzamerhand komt hetopwaarderen van restruimten tot volwaardige verblijfsruimten, zogenoemde`pocketparks' in beeld. Daarmee kan het beschikbare areaal worden vergroot.Van beide een voorbeeld uit Amsterdam.1 | PlattegrondKastanjeplein,Eikenplein, Beukenplein,Iepenplein.2a-b | Oude en nieuwesituatie hoekpandjeEikenpleinC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 8 35Sommige gevels worden geverfd,minofmeervergelijkbaarmethetoli?n en kleuren van monumen-tenpanden langs de grachten(foto's 2a en b). Bij andere pandenwordenalleendonkeredetailstoe-gevoegd om hetzelfde effect tebereiken. Per pand is op verzoekvan de opdrachtgevers tot opkleurnummers en materiaalge-bruik vastgelegd welke wijzigin-gengewenstzijn.Opvallendisdatvan de gewijzigde panden tot nutoedearchitectenhunvollemede-werking gaven.Wordt voor de gevels een warme,donkerdertintaangehouden,voorde pleinvlakken is een (warme)lichte tint gekozen om de beslo-ten pleintjes toch zo ruim moge-lijk te laten ogen. Zandgele half-verharding was niet mogelijkomdat dat bij de bestaande grotebomen zuurstofproblemen zougeven. Vandaar dat de pleinenmet een gele baksteen wordenbestraat (foto 3).Het gebruik van baksteen voor depleinvloer is de link die met hetverleden wordt gelegd (materiaal-overeenkomst met de gevels). Bijalle details in en op het plein is inde vormgeving en kleur een linknaar het heden gezocht (zilver-kleurige en grijze details en zwartstraatmeubilair) (foto 4).PleinenplanVan het Pleinenplan (fig. 5) isalleen het Eikenplein (fig. 6) gere-aliseerd conform het plan. Hetstadsdeel interpreteerde het Plei-nenplan al gauw veel te ruim ente vrijblijvend, in tegenstelling totde beide andere opdrachtgeversen de supervisor, tevens architectvan het plan. Toen voor het Kas-tanjeplein een geheel nieuw, af-wijkend plan werd gemaakt, hebik mij als supervisor teruggetrok-kenomdataandeoorspronkelijkeopdracht om een familie vanpleinen te maken, geen rechtmeer werd gedaan.BetonAls indicatie van het voetbalge-deelte is op het Eikenplein in devloer een streepjescode opgeno-men, opgedeeld in twee velden;??n voor de laagste klassen en ??nvoordehogereklassenvandeaan-grenzende basisschool (foto 7).Hiervoor is de betonsteen KeltLiscio gebruikt van Kellen Beton.Deze steen associeer je met hard-steen dat in de binnensteden3 | Nieuwe situatieEikenplein4 | Strakke details zwartstraatmeubilair / zilverenpaaltjes / rvs punaisester markering van deschuine vlakken van eenp-drempel5 | De vier ontwerpen vande pleinen6 | WerkmaquetteEikenplein7 | StreepjescodeC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 836vroeger veel werd toegepast. Dezebetonsteen kent een variant diedeels gepolijst en deels ruw is. Ditis voor het gebruik op het plein,tevens een schoolplein, zeergeschikt omdat het een antislipwerking heeft. 's Avonds als hetdonker en regenachtig is, lichtende gepolijste delen bovendien op,wat een mooi fonkelend effectoplevert!Een tweede betonnen onderdeelop het plein zijn de 22 interactievespeeltegels van beeldend kunste-naar Kees Aafjes (fig. 8b). Deveertig bij veertig cm grote tegelszijn voorzien van cilindrischeglazen staafjes (foto 8a) die deelsoplichten en dan in icoonvorm(vier icoontjes per tegel) een voorkinderen herkenbare afbeeldingvertonen (zoals een fietsbel, kipenz.). Bij aanraking wordt eenander icoontje getoond en wordteen zacht bijbehorend geluidjehoorbaar.P o c k e t p a r k sMet het schaarser worden van deopenbare ruimte ? omdat nog aaneen grote woningvraag moet wor-den voldaan ? zullen zelfs dekleinste stedelijke ruimten wor-den opgewaardeerd tot aantrek-kelijke plekken. Als aanvulling opbestaande parken, pleinen enplantsoenen wordt het steeds be-langrijker om ook overgeblevenhoeken, restruimten, entreezo-nes, binnenplaatsen, onderdoor-gangen e.d. aantrekkelijk in terichten, opdat zij als verblijfs-ruimte kunnen functioneren.Niet alleen in de binnenstedenmaar ook in de meer perifeergelegenstadsdelengaatditeenrolspelen. Daar zal het stadsbeeldeenomkeringondergaanzoalsbijde stedelijke vernieuwing inAmsterdam Zuidoost en inAmsterdam West. Is eerst het`groen' daar beeldbepalend, in dekomende decennia wordt debebouwing dat. Openbaar groentussen de open bebouwing wordtuit beheersoogpunt omheind ensemi-openbaar gemaakt, terwijltot nu toe ontoegankelijke plant-soentjes juist toegankelijk zullenworden.Vooruitlopend op deze ontwikke-ling heeft de gemeente Amster-dam eerst een algemeen boekjelaten samenstellen over postze-gelparken (met dezelfde titel),bedoeld om een breder publiekmet het fenomeen kennis te latenmaken. Vervolgens is de hele staduitgekamd en zijn de potenti?leplekken per stadsdeel ge?nventa-riseerd. Dit is een heel bijbeltjegeworden met een inleidendetekst die aanvullend is op hetgenoemde boekje. De gemeentebesloot daarna drie proefprojec-ten te realiseren die achterafzullen worden ge?valueerd (in destadsdelen Binnenstad, Wester-park en Geuzenveld-Slotermeer).Het proefproject in AmsterdamWest ligt vlak achter de drukkeSlotermeerlaan, op de kop van deLodewijk van Deysselstraat; op ditmoment een mooi groen plekjemet grote bomen dat strakswegens meer bebouwing rondomintensiever zal worden gebruikt.Het gras is dan niet meer te hand-haven, de bomen natuurlijk wel(foto 9).Essentieel bij dit soort plekken isdat ze een herkenbare identiteit8 a-b| Interactieve speel-tegel van Kees AafjesC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gStedenbouwcement 2003 8 37krijgen. Het moet meteen duide-lijk zijn waarvoor de plek isbedoeld, anders wordt oneigenlijkgebruik in de hand gewerkt. Hetis daarom belangrijk te bepalen ofde plek wegens zijn ligging ge-schikt is voor ??n of juist voormeer doelgroepen. Anders ge-zegd: wordt de buitenkamer een`hobbykamer' (kinderspeelplaats /ijsbaantje / boekenmarkt) of een`huiskamer' (miniparkje / mini-pleintje met veel zitplaatsen).In West is wegens de centraleligging gekozen voor een plek dievoor iedereen uitnodigend moetzijn, met andere woorden vooreen `huiskamer'-karakteristiek.Bij de inrichting van een pocket-park is het essentieel een zekerefysieke en visuele `ontharding' nate streven om de plek aantrekke-lijk te laten zijn. Tijdens de inven-tarisatie van potenti?le plekken inAmsterdam viel op dat ze waren`ingericht' met keihard en goed-koop ogend materiaal en voorzienvan harde kleuren (kanariegeel,signaalrood enz.). Er was geenmens te bekennen. Toch is ditgeen pleidooi voor een dure, maarwelvooreenduurzameinrichting(wegens de intensiteit van hetgebruik) en in het algemeen vooreen wat subtieler kleur- en mate-riaalgebruik.B e t o n p r o d u c t e nDe betonindustrie is zeker niet uitbeeld bij dit soort plekken. Voordeze bedrijfstak zou dit bijvoor-beeld de productie van betonele-menten kunnen betekenen meteen blaadjesprint of iets waarbijhet oppervlak korrelig of zachtoogt, in abstracte of in figuratievezin; bijvoorbeeld ook beton metschelpen erin verwerkt of met eenhoutnerf of nieuwe halfverhar-dingsproducten (Giverbo maaktsinds kort een soort keientegel),maarookbetonproducteninmeergeraffineerdetinten,diekleurechtzijn. In de catalogi van de indus-trie zelf en bij individuele ontwer-pen zie je beide vormen steedsvaker opduiken.Pas nu besef ik waarom ooit degrindtegel is bedacht. Nu echterzijn hedendaagse uitvoeringendaarvangewenst,abstractenfigu-ratief vormgegeven, in allerleimaten, vormen en subtiele kleu-ren, voor het platte vlak, maarsoms ook voor de gevel. ProjectgegevensPleinenplan / Eikenpleinopdrachtgevers:Stadsdeel Oost-WatergraafsmeerWoningbouwvereniging Het OostenWoningbedrijf Amsterdamontwerp:Buro Witsenburg Amsterdamaannemer:Ruigrok van de Werve te DiemenPostzegelpark Amsterdam Westopdrachtgever:Stadsdeel Geuzenveld-Slotermeerontwerp:Buro Witsenburg AmsterdamUitvoering in 20049 | Werkmaquette VoorlopigOntwerp