C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2007 7 39Architect Paul Wintermans vanQuist, Wintermans Architektenmotiveert zijn keuze voor materia-len met een natuurlijke uitstralingzoals baksteen, schoon beton entransparant gelakt hout vanuit deassociatie met de natuur envanwege de milieubezigheden vande gebruikers van het universi-teitsgebouw. Op de vraag waaromhij alleen in het interieur koosvoor schoon in het werk gestortbeton en niet ook voor de buiten-kant, antwoordt Wintermans dathet Nederlandse klimaat zich nietleent voor het aan de buitenluchtblootstellen van schoon beton.Mooi oud worden, zo oordeelt hij,gaat vooralsnog beter in baksteen.In tegenstelling tot de buurmandie daar duidelijk anders overdenkt, zij het dan in prefab, koosWintermans daarom voor bak-steen aan de buitenkant en zicht-baar beton in het interieur (foto2).Het stedenbouwkundig plan voorde nieuwe `Wageningen Campus'van het Wageningen Universiteiten Researchcentrum (WUR)bestaat uit gebouwen van de ken-niseenheden rond een centraalpark. In het park zijn vrijstaandecompacte kubusvormige volumesgedacht, waarvan het Forumge-bouw er ??n is. Het Forumge-bouw dient als het onderwijsge-bouw voor de campus en huisvest70% van de onderwijsfaciliteitenvan Wageningen Universiteit. Inhet gebouw zijn onder meer kan-toren, collegezalen, de universi-teitsbibliotheek, studieruimten enrestaurants gehuisvest. De vorm-gevingseisen vanuit het steden-bouwkundig plan riepen bij Win-termans associaties op met destoere stenen burchten die in deMiddeleeuwen door het hele landvrij in het landschap stonden. Devergelijking met een burcht gaatin zekere zin ook op voor de opzet(schoon) BetonburchtWageningen (1)Ine ter Borch, archispecials.com`Baksteen bolster, schoon beton pit', zo zou je het nieuwe Forumgebouw inWageningen (foto 1) kunnen karakteriseren. In groot contrast met zijn buur-man, het Atlasgebouw, dat zijn schoon-betonconstructie extrovert van degevel schreeuwt, zit het betonspektakel bij Forum ingetogen aan de binnen-kant. De monumentale baksteen buitenkant wekt hoge verwachtingen vanhet ruimtelijke interieur. Hoewel de bezoeker in eerste instantie wat teleurge-steld raakt, doordat achter de monumentale entree niet dadelijk de ruimte-lijke ervaring volgt die je zou verwachten, ontvouwt zich gaandeweg deruimtelijke dynamiek. Vrij uitkragende, hellende wanden, diagonale loop-bruggen, gebouwhoge superslanke kolommen, ook hier is sprake van eenindrukwekkende schoon-betonconstructie.1 |De`baksteenbolster'vanhet Forumgebouw(foto's: Marcel vanKerckhoven)2 |Schoonbetonbepaalthet interieurC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou w40 cement 2007 7van het kubusvormige gebouw.Robuust baksteen vormt de `verde-digingschil' rondom de centralebinnenhof waarin zich de dyna-miek afspeelt van het `universi-teitsleven', vergelijkbaar met debedrijvigheid binnen de kasteel-muren. De kubus is als het wareover de diagonaal opengeknipt,waardoor er twee monumentale,bijna gebouwhoge, entrees ont-staan die in het hart van de bin-nenhof uitkomen. Door de knipstaan de verschillende gebouwde-len, gebouwdeel A en B vooronderwijs en C voor de biblio-theek en het Van Hall Instituut,als drie losse volumes in deruimte. Twee volumes hebbeneen plattegrond in de vorm vaneen afgeknotte piramide, dederde heeft een vierkante platte-grond (fig. 3). Loopbruggen entrappen die de ruimte diagonaaldoorkruisen vormen de dynami-sche logistieke verbinding. In hetvierkante volume is in doorsnedeeen bolvormig element uitge-spaard (fig. 4), dat doet denkenaan het monument voor Newtonvan Boull?e (1785). In deze bol isde bibliotheek gehuisvest. Ditruimtelijk interessante totaalbeeldervaar je nog niet op de entreever-dieping. Vanuit de begane grondword je via de roltrap geleid naareen donkere steeg van baksteen-wanden op de eerste verdieping.Om je weg te kunnen vervolgen,moet je je omdraaien en pas danervaar je de ruimtelijke complexi-teit over de volle hoogte van hetatrium. De imposant hellendeschoon-betonwanden van de colle-gezalen rijzen hoog op als over-hangende rotswanden. Ookkolommen, vloeren en plafonds,trappen en balustraden zijn uitge-voerd in strak, in het werk gestortschoon beton. Het monoliet in hetwerk gestort beton draagt hier hetstoere kasteelkarakter uit dat Win-termans voor zich zag. "Prefabbeton zou dat beeld zeker tenietdoen", aldus Wintermans, "danontstaat er een lappendeken vanaan elkaar gekoppelde onderde-len."C o n s t r u c t i e f c o n c e p tDe gebouwafmetingen zijn 70 x70 x 40 m (l x b x h). In principe isde betonnen draagstructuur vankolommen en balken gebaseerdop een stramien van 7,20 m,waarbij de buitenste rand van hetgrid een overspanning heeft van9,00 m. De buitenrand van hetgrid volgt daarmee de klassiekekantooropzet van kantoorruimtenaan weerszijden van een midden-gang (7,20 x 1,80 x 7,20 m). Dituniversele grid laat uiteraard ookandere kantoorconcepten of func-tionele indelingen toe, zodat hetgebouw flexibel anticipeert opeventuele toekomstige veranderin-gen. Het gebouw omvat tienbouwlagen: een kelderlaag,begane grond en acht verdiepin-gen. De kelder is constructief ??ngeheel. Op de begane grond kon-digen de diagonale lijnen van deentrees de driedeling in degebouwopzet van de bovenlig-gende verdiepingen aan. Vanaf deeerste verdieping volgen de drievolumes die door de diagonaleknip zijn ontstaan, elk een zelf-standige draagconstructie. Debovenste bouwlaag brengt dedelen weer bij elkaar door deentreeknippen te overbruggenmet zware voorgespannen vip-liggers van 90 cm hoog die zijnopgelegd in de flankerende stabili-teitskernen. Hierdoor blijft dekubusvorm gehandhaafd in degebouwcontour. Het atriumdakbevindt zich op het vloerniveauvan de bovenste laag. Voor de con-structie van het dak is een rasteraangebracht van stalen balken meteen prefab-betonomhulling omhet gewenste beeld van betondakmet lichtkoepels te realiseren(3,60 x 3,60 m). De oorspronkelijkgedachte prefab-betonbalkenkonden vanwege hun afmetingenen gewicht niet met een gangbare3 |Plattegrond:abeganegrondbtweedeverdiepinga b4 |DoorsnedeC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2007 7 41bouwkraan worden ingehesen.De drie volumes, twee prisma's eneen kubus, zijn ieder voorzien vantwee tegenover elkaar liggendestabiliteitskernen in de vorm vangesloten driehoeken voor de pris-ma's en rechthoeken voor dekubus. In de stabiliteitskernenzijn de trappenhuizen opgeno-men. De beide prisma's zijn methet derde volume verbonden opde tweede en vijfde verdieping viaeen loopbrug over de diagonaalvan het gebouw (foto 5).E s t h e t i s c h e e i s e n i nb e s t e kDe keuze voor monoliet in hetwerk gestort schoon beton steltvanzelfsprekend hoge kwaliteitsei-sen aan de uitvoering. Bij groteoverspanningen, complexe con-structies waaraan behalve hogeconstructieve eisen ook hogeesthetische eisen worden gesteld,zijn een zorgvuldige planning enextra aandacht voor de uitvoeringvan de betondetails onmisbaarvoor een goed resultaat. De esthe-tische eisen zijn uitvoerig in hetbestek omschreven. Voor hetbeoordelen van de homogenetextuur, kleur van het betonopper-vlak en detaillering zijn proefstor-ten voorgeschreven. Drie verschil-lende betonsterkteklassen(C28/35, C35/45 en C53/65) -noodzakelijk vanwege construc-tieve prestatie-eisen ? zorgdendaarbij voor extra uitvoeringscom-plicaties dankzij hun uiterlijke ver-schillen. Ook is vastgelegd dat stort-naden niet worden geaccentueerd,maar in ??n vlak moeten liggen.Voor de hellende collegezaalwan-den (foto 6) was dat een complexeuitdaging. Hetzelfde geldt voor deaansluitingen van kolom en balk,waarbij de uitvoeringsvolgorde enaansluitdetails zorgvuldig zijn afge-stemd op het esthetisch gewensteresultaat. Scherpe hoeken in plaatsvan vellingkanten was een haastvanzelfsprekende eis.V??r de aanbesteding is een infor-matiebijeenkomst belegd, waarinhet kwaliteitsniveau van het betonen de gewenste esthetische eisenzijn toegelicht. Het uiteindelijkeresultaat is verkregen door inten-sief overleg gedurende het helebouwproces tussen alle betrokkenpartijen: ontwerper, constructeur,aannemer, installateur en betonle-verancier.C o n s t r u c t i e e ne s t h e t i s c h e k w a l i t e i tEsthetische kwaliteit van betonontstaat niet vanzelf door zorgvul-dige uitvoering alleen. Insommige gevallen is manipulatievan de uitvoeringstechniek ofdetaillering onvermijdelijk voorhet behalen van een gewenstresultaat. Een nauwkeurige bestek-omschrijving is, zo blijkt, ergbelangrijk voor de esthetischekwaliteit. In het bestek was voorde uitvoering van de vloeren zicht-werk in breedplaten voorgeschre-ven. In de praktijk bleek dat niethet gewenste esthetische resultaatop te leveren. De gebouwmaatvoe-ring is afgestemd op een breedte-maat van 2,40 m, maar de platenbleken prijstechnisch gunstigerverkrijgbaar op 3,00 m breed.Omdat de breedtemaat niet wasvastgelegd in het bestek, kon deaannemer hier voor de goedkoop-ste oplossing kiezen. Daardoorontstond er een onaanvaardbaarplafondpatroon met lastige aan-stortingen, zo bleek uit ervaringmet de begane grondvloer. Voorde vloeren vanaf de eerste verdie-ping is daarna gekozen voor in hetwerk gestort beton. Dit wassowieso al noodzakelijk voor de5 |Loopbruggen in hetForumgebouw6 |UitkragendecollegezaalC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou w42 cement 2007 722134stortnaadstortnaaduitvoering van de grote vloervel-den rond de gebogen vide op deeerste verdieping. De hoogte vande randbalk langs de vide isgedeeltelijk benut als balustrade.Om een eenheid in betonkleurvan de verschillende constructie-onderdelen te bewerkstelligen,geeft eenzelfde korte ontkistings-tijd het beste resultaat. Voor devloeren en onderdelen die con-structief zwaar belast zijn, is eenuitzondering gemaakt. Om devloeren deels te kunnen ontkisten,zijn de vloeren op heftorensgeplaatst, waarbij de onderkantlanger in de kist is gebleven. Ookde balken die de collegezalendragen, zijn langer in de kistgebleven. Vanwege de gewensteeenheid in kleur is uitvoerigoverleg gepleegd met de beton-technoloog. De verschillendebetonsterkteklassen zijn zoveelmogelijk op kleur gestuurd. Insommige gevallen, zoals bij degebogen balk langs de vide die deatriumhoge betonkolommenkruist, is de sterkteklasse aange-past omwille van een gelijk uiter-lijk. Net als de kolommen is degebogen balk uitgevoerd inC53/65, terwijl C35/45 construc-tief voldoende zou zijn. Hier rijstwel de vraag waarom er zoveelmoeite is gedaan om kleurver-schillen van verschillende beton-sterkteklassen te vermijden. Deesthetica van de homogene mono-liet ontkent hier eigenlijk denatuurlijke eigenschappen vanbeton.B e t o n d e t a i l sDe hellende collegezaalwandenzijn in twee stortgangen uitge-voerd omdat in ??n keer stortenniet haalbaar was vanwege de tehoog oplopende druk in de kist.Horizontaal over de hele wandloopt hierdoor een vlakke stort-naad. Voor de hoeken is een hoek-kist toegepast om naden op dehoek te vermijden. De kist is opmaat gemaakt, waarbij in hetbestek is vastgelegd dat alleennieuwe platen mogen worden toe-gepast om een zo gaaf mogelijkoppervlak te realiseren. Plaatna-den- en centerpenpatroon zijnontworpen. In het bestek is opge-nomen dat plaatnaden en center-pengaten niet mogen wordengeaccentueerd, passend bij eenmonoliet karakter. De centerpen-gaten zijn vlak afgevuld metcement in dezelfde kleur als dewand.Aan de aansluitingen van dekolommen is veel aandachtbesteed. Zo is de uitvoeringsme-thodiek van de lang doorlopendeatriumkolommen afgestemd opeen esthetisch optimaal resultaat.Op de plaatsen waar de verschil-lende betonsterkteklassen vanvloer, balk en kolom bij elkaarkomen en normaal gesproken driestortnaden ontstaan, is de kolomdoorgestort tot voorbij de balk. Terplaatse van de kolom is de vloeruitgekast, waardoor er slechts ??nstortnaad in het zicht is (zie fig.7). Bovendien liggen kolom enbalk in ??n vlak.Voor de kolommen is een stalenbekisting toegepast, waardoor dehoeken scherp en gaaf zijn uitge-voerd en het betonoppervlak bij-zonder glad is.Omdat ook de plafonds in hetzicht bleven, is het leidingwerkzoveel mogelijk in de vloereningestort. Sparingen zijn vantevoren in de bekisting opgeno-men en niet achteraf geboord.V r i j d r a g e n d e t r a pBoven de roltrap die naar deeerste verdieping voert, kragen debordessen uit van de centrale trapdie naar de hoger gelegen verdie-pingen leidt. In het bestek is dezetrap als prefab beton aangegevenom kleurverschillen te voorkomenen strakke naden te waarborgen.Deze vrij dragende trap bleekechter zeer lastig in ??n stuk teprefabriceren en vervolgens tetransporteren. Uiteindelijk is inoverleg tussen architect en aanne-mer voor een compromis gekozenvan deels gestort, deels prefabbeton: de trapdelen zijn geprefa-briceerd, maar het tussenbordes isin het werk gestort. Jammergenoeg haalt dit element niet deesthetische kwaliteit van de restvan het gebouw; vooral de aanslui-tingen zijn minder perfect uitge-voerd. Extra jammer omdat ditelement zich op zo'n prominenteplek, de hoofdentree naar deeerste verdieping, bevindt.Desondanks dwingt de estheti-sche kwaliteit van het schoonbeton in het gebouw, zekergezien de constructieve com-plexiteit, respect af. nProjectgegevensopdrachtgever:Wageningen Universiteit en Research-centrumarchitect:Quist, Wintermans Architektenprojectmanagement:ABT Adviseurs Bouwtechniekconstructeur:Pieters Bouwtechniekaannemer:Bouwcombinatie Dura Vermeer/Trebbe Bouw WUR Wageningen7 |Stortvolgordeenstort-nadenindeatriumkolomopde4deverdiepingC53/65(1,2en4)enC28/35 (3)