? woningbouw ? materialen ? duurzaamheiding.J.H.K?hne, Vereniging Nederlandse Gementindustrie (VNG), 's-HertogenboschStaatssecretaris Tommei gafop 5 november1997 het offici?le startsein voor het demon-stratieproject Granulaatbeton. Met een druk op een ontstekingstoestel startte hij niet al-leen vuurwerk maar onthulde tevens het eerste casco van woningbouwproject DelftseZoom, een project met casco's van prefab-beton. De dragende wanden zijn uitgevoerd inongewapend granulaatbeton. Ookde105volgendewoningen in hetprojectDelftse Zoomkrijgen wanden van granulaatbeton.ln zijn speech op de aansluitende ontvangst in de au-la van de TU DelftgafTommel aan hoezeerhij ditinitiatiefvan de betonwereld waardeert inzijn Duurzaam Bouwen beleid. Hij ging zelfs zo ver dat hij letterlijk zei: 'Ik durf er heel watonder te verwedden dat dit materiaal in de Nederlandse woningbouw breed zal wordentoegepast'. Granulaatbeton lijkt inderdaad een schone toekomst tegemoet te gaan.SCHONETOEKOMSTVOOR GRANULAATBETONDUURZAAM BOUWEN MET 100% GRANULAAT IN BETONCD Staatssecretaris TommeI start met hetontstekingstoestel niet alleen vuurwerk,maar ook de onthulling van het eerste cascoin granulaatbetonGEMENT1998/1Granulaat is in de betontechniek een verla-melnaam voor gebroken korrels als groftoe-slagmateriaal. Granulaten bestaan erin velesoorten: van primaire grondstoffen zoalskalksteen, porfier en graniet en van secun-daire grondstoffen zoals beton- en metsel-werkpuin.Met granulaatbeton wordt bedoeld betonmet secundaire grondstoffen. Toegegeven,het is een arbitraire naam. Deze is gekozenomdat een korte naam nodigisvoordecom-municatie over beton in het kader van duur-zaam bouwen. Immers, hoeveel lastiger ishet te discussi?ren over '100% menggranu-laatbeton'. Granulaatbeton staat voor betonwaarin uitsluitend menggranulaatwordttoe-gepast als grof toeslagmateriaal. Menggra-nulaat bestaat voor maximaal 50% uit opge-werkt metselwerkpuin en minimaal 50% op-gewerkt betonpuin.Hoogwaardig hergebruik van materialen, inbeleidstermen ketenbeheer genoemd, is??n van de pijlers onder het overheidsbeleidvoor duurzaam bouwen. Beton heeft uniekemogel?kheden tot hetverwerken van secun-daire materialen, die vrijkomen bij sloop vanbouwwerken. Beton levert daarmee een on-misbareschakel in het sluiten van de grond-stoffenketen.Het demonstratieproject GranulaatbetonDe communicatie over duurzaam bouwen inbeton wordt op vele plaatsen en niveaus ge-voerd. De Betonvereniging nam eind 1996het initiatief voor wat toen werd genoemdeen demonstratieproject milieuprofiel be-ton. Eenvoudig om duidel?kte maken hoe b?de huidige stand van de techniek beton kanb?dragen aan duurzaam bouwen.In overleg met onder andere VNG is alsspeerpunt gekozen voor bevordering van detoepassing van menggranulaat in beton. T?-dens de conferentie 'Beton, onderzoek &praktijk', voorjaar 1996, was door VNG al ge-pleit voor aanpassing van de regelgeving inde vorm van diversificatie. Voor eenvoudigebetonconstructies in milde expositieom"standigheden zou 100% vervanging vangrind door menggranulaat mogel?k moetenworden. Menggranulaat is betontechnolo-gisch weliswaar lastiger dan zuiver beton-granulaat, maar pr?stechnisch en logistiekgezien beter haalbaar als alternatief voorriviergrind.17? woningbouw ? materialen ? duurzaamheidUiteindelijk werd in bouwconcern NBM-Am-steliand de noodzakelijke marktpartij gevon-den die een woningbouwproject in granu-laatbeton wilde realiseren. Bij voorkeur inprefab-beton, omdat fabrikant en casco-bouwer Heembeton tot de Amstelland-groep behoort.In Delft had Amstelland Vastgoed een pro~ject in ontwikkeling dat kon dienen als de-monstratieproject. Het project heet DelftseZoom en omvat in totaal 272 eengezinswo-ningen, te bouwen aan de Kruithuisweg inDelft-Zuid. In eerste fase worden 106wonin-gen gebouwd. Hierin zijn de dragende anker-loze spouwwanden uitgevoerd in prefab-be-ton B 25 met 100% menggranulaat.Aangepaste regelgevingDe gemeente Delft kent een actief beleidvoor duurzaam bouwen en was bereid meete werken aan de realisatie, hoewel de be-staande regelgeving voor beton nietvoorzagin 100%vervangingvangrind door menggra-nulaat. Dankzij een flexibele opstelling vande CUR kon in relatief korte tijd een CUR-Aanbeveling worden ontwikkeld voor granu-laatbeton.Inhoudelijk sluit de Aanbeveling nauw aanop die voor lichte toeslagmaterialen. CUR-Aanbeveling 58 'Menggranulatenin beton-wanden voor bouwwerken in veiligheidsklas-se 1 en 2', is in december 1997 verschenen18als redactionele bijlage bij Cement. Debouwvergunning werd al in de zomer van1997verleend op basis van een CUR-Verkla-ring, die vooruitliep op de Aanbeveling.Dankzij het beperkte toepassingsgebied -milieuklasse 1 en 2, sterkteklasse tot B 35en veiligheidsklasse Ien II-kon de Aanbeve"Iing worden opgesteld op basis van litera-tuuronderzoek en was geen aanvullend la-boratoriumonderzoek nodig.Een LCA-studieis verricht door INTRON omzekerheid te hebben dat de grindvervanginggeen ongewenste effecten zou hebben opde milieubelasting (energie, grondstoffen-winning, afval, hinder en emissies) door-debetontoepassing.ln deze studie is ookgeke"ken naar de invloed van de systeemgrenzen,namelijk van alleen de productieketen vande betonwand tot ook de aansluitendeke-tens voor opwerking van het granulaat enverwerking van granulaat in de wegenbouw.Erwerden slechts minimale verschillen in demilieumaten energie en afval gesignaleerd.De kwaliteit van de woningen is op normalewijze gegarandeerd meteen GIW-certificaat,afgegeven door de StichtingWaarborgfondsKoopwoningen SWK. Een aanvullende rap-portage van Bouwcentrum Advies omtrentgeluidisolatie was hiertoe voldoende. Na ge"reedkomen van de woningen zullen overi-gens uitgebreide geluidmetingen wordenverricht, ter verificatie.Toepassing van menggranulaat leidttot eeniets lagere volumieke massa van het beton,van 2300 kg per m3 ongewapend prefab-be-ton tot circa 2200 kg per m3. Het Heembe-ton-casco wordt uitgevoerd met ankerlozespouwwanden (90 - 40 - 90 mm). Hierinspeelt de iets lagere volumieke massa geendoorslaggevende rol. Bij massieve wandendient hier wel degelijk rekening mee te wor-den gehouden.Overigens gebruikt Heembeton sinds enke-le jaren geen grind, maar uitsluitend gebro"ken harde kalksteen als grof toeslagmate-riaal.Volgende faseIn de eerste fase van het project DelftseZoom wordt granulaatbeton toegepast voorconstructief eenvoudige elementen: dra-gende wanden die hoofdzakelijk op drukworden belast. In de tweede fase wordt ge~streefd naareen bredere toepassing, name-lijk de voorgespannen binnenspouwbladenen misschien ook de vloeren. De krachts-werking in deze elementen is gecompliceer-der. Krimp en kruip gaan een rol spelen. Voorhet bepalen van verantwoorde rekenwaar-den wordt thans laboratoriumonderzoekverricht door TNO Bouw.CEMENT1998j1Naar een leidende rol van beton induurzaam bouwenHet demonstratieproject Granulaatbetonlaatzien datbeton een voorname rol kan ver-vuilen in duurzaam bouwen, een rol die be-ton ook moet vervullen. Beton is immers inkwantiteit het meest toegepaste bouwma-teriaal in Nederland, zo'n 15 miljoen m3 perjaar, oftewel 36 miljoen ton. Ruwweg de helftdaarvan bestaat uit grof toeslagmateriaal.Voor een deel kunnen granulaten uit beton-en metselwerk worden gebruikt. Jaarlijkskomt er thans 10 miljoen ton steenachtigsloopafval vrij. Gezien de noodzakelijke her-structurering van de na-oorlogse woning-bouw zal die hoeveelheid de komende jarenalleen nog maargroeien. Ketenbeheer bete-kent datdeze materialenin een gelijkwaardi-ge plaats moeten terugkomen. Dat kan al-leen gerealiseerd worden in beton. oAls bl?k van vertrouwen legt TommeI zijn hand op het granulaatbeton. In zijn speech zouhij er nog eens op wedden dat granulaatbeton een brede toepassing tegemoet gaatBeton moet daarom een leidende rol gaanspelen in duurzaam bouwen. Daarvoor is demedewerking van zowel debetonmortel- alsde prefab-betonindustrie nodig. Niet van??n oftwee bedrijven, maar van de hele be-drijfstak.Belemmeringen zijn niet zozeer van techni-sche, maar veeleer van economische aard.In zijn speech bij de offici?le start van hetDelftse project gaf Tommelniet aan hoe hijdat knelpunt wil helpen oplossen. Voorals-nog wordt het overgelaten aan de marktpar-tijen. Hoe dan ook, linksom of rechtsom, hetzal er toch van moeten komen.De regelgeving is dankzij het Delftse demon-stratieprojectversneld aangepast voor dezeontwikkeling. En het proces gaat door. In devolgende fase, te starten in hetvoorjaar van1998, zullen ook gewapende en voorge"spannen betonelementen worden uitge-voerd in granulaatbeton.Voor de Betonvereniging stopt daar het de"monstratieproject niet. Inmiddels wordt ge-werkt aan de voorbereiding van een giet-bouwproject in granulaatbeton, waarschijn-lijkin Rotterdam. De intenties van de betrok-ken partijen zijn positief; het tij is gunstig.Staatssecretaris Tommei heeft z'n nek uit-gestoken door te wedden op een brede toe-passing van granulaatbeton. Dat op zichzelfzal niet de doorslag geven, maar het is weleen bemoedigend signaal.De commerci?le partners in het demonstra-tieproject, NBM Amstelland en Heembeton,bewijzen dat het financieel verantwoord is.Granulaatbeton heeft absoluut een schonetoekomst en draagt bij aan een schone toe-komst.foto's: Bob de Ruiter; BetonPrisma ?Afscheid met een lintjeOp 3 decemberj.1 nam prof.ir.W.R. de Sitter met een symposium eneen receptie afscheid van de Hollandsche Beton Groep, in verbandmet het bereiken van de VUT-gerechtigde leeftijd van 61jaar. Bij dezegelegenheid werd hij benoemd tot Officier in de Orde van OranjeNassau.Na zijn studie Civiele Techniek aan de toenmalige TH in Delft, was DeSitter vijf jaar lang werkzaam bij Bouwtoezicht van de gemeenteUtrecht, waar hij hettotHoofdvan de Constructie-afdeling bracht. Naeen korte periode bij het Stevin Laboratorium, stapte hij over naarhet HBG-concern. De Sitterwas daaronder meervelejaren directeurvan de afdeling Speurwerk en Ontwikkeling (later Group Techno-logy). Aan de faculteit der Bouwkunde van de TU Eindhoven was hijdeeltijd-hoogleraar'ConstructiefOntwerpen'en'Betonconstructies'.De Sitter leverde belangrijke bijdragen aan de ontwikkeling van nieu-we bouwmaterialen, aan studies naar de duurzaamheid van bouw-producten en aan het kennismanagement bij HBG. Vanuit die positieheeft hij altijd de drang gevoeld om zijn kennis uit te dragen. Daarbijheeft hij veelvuldig gebruik gemaakt van het tijdschrift Cement. Opde 'Eeuwige auteurslijst' bekleedt hij momenteel met 39 publicatiesde derde positie.CEMENT1998/1 19