C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwproces36 cement 2007 4De ernstige ongevallen in de bouwworden in de media allemaal sterkbelicht, maar het merendeel van deinstortingen haalt de krant nieteens. Tevens blijven veel onvolko-menheden onzichtbaar; de veilig-heid is minder dan beoogd zonderdat we het weten. En we hebbenook nog de categorie dat de onvol-komenheden die tot instortingzouden kunnen leiden tijdigworden onderkend. Het systeemwerkt, maar tevens moeten webeseffen dat we een groot risicolopen. Een risico dat in de toekomstalleen maar zal toenemen door desteeds complexere bouwwerken, diein zeer korte voorbereiding- enbouwtijden dienen te worden gerea-liseerd.T r a d i t i o n e e l b o u w p r o c e sDe traditioneel ingestelde utili-teitsbouw in Nederland wordt quavraag en aanbod nog grotendeelsbeheerst door het laagste prijssy-steem. We weten allemaal hoe hetwerkt: de opdrachtgever heeft eenvraag en verzamelt adviseurs omzich heen. Vervolgens wordt eenontwerp in verschillende fases vangrof naar fijn ontwikkeld, gespeci-ficeerd in schijnbaar dichtgetim-merde bestekken en contracten.Het ontwerp wordt over de `schut-ting' gegooid naar de uitvoerendepartijen en zij mogen een prijsmaken. De risico's van de regel-matig niet goed op elkaar afge-stemde stukken worden meestalbesteksmatig bij de aanbiedendepartijen neergelegd. De hoofdaan-nemer minimaliseert zijn inkoop-risico's, want degene met delaagste prijs krijgt het werk.De hoofdaannemer zal zijn winstzoeken en vinden door de hiatenin het ontwerp en aanvullendewensen van de opdrachtgever tevertalen in meerwerk. De zeerhardnekkige stereotype vooroorde-len binnen en buiten de bouw-Samenwerking loont,ook in de bouwir. A.F.R.M. Engels en ir. C.A.J. Sterken, BAM Advies & EngineeringEen paar keer per jaar worden we opgeschrikt door een instorting of een onge-val in de bouw. Meestal gaat het dan om een ernstig ongeval met doden ofgewonden. De recente voorvallen hebben een grote impact op de publiekeopinie en het vertrouwen in de bouw. Het is dan ook op zijn minst opmerkelijkdat insiders reeds jaren waarschuwen voor dergelijke ongevallen, maar denoodzakelijke cultuuromslag gaat zeker niet vanzelf in een versnipperde sec-tor die gedicteerd wordt door tradities. Dit artikel betreft een opinie over eenandere manier van organiseren van het bouwproces om zo faalkosten, bouw-fouten en ongelukken te voorkomen. Daarbij ligt in dit artikel de nadruk op deutiliteitsbouw.1 |De dikte van eencontract is omgekeerdevenredig aan hetvertrouwen".(bron: prof.K. Oosterhuis)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwprocescement 2007 4 37opdrachtgeverbestekontwerpco?rdinatieopdrachtgevervoorontwerpVO tekeningen DO tekeningen bestektekeningen werktekeningendetailleringdefinitief ontwerp technisch ontwerp uitvoeringaannemeruitvoeringsco?rdinatieaannemerbranche zijn hier het gevolg van.En het allerbelangrijkste: hethuidige systeem lokt geen ver-nieuwing of verbetering uit. Hetonderlinge wantrouwen tussenopdrachtgever en aannemerswordt alleen maar vergroot (fig. 1).Aan bovengenoemd diepgeworteldwantrouwen ligt het gedrag van debetrokkenen ten grondslag en d?tblijkt moeilijk te veranderen.Denk bijvoorbeeld aan de situatiewaarin de hoofdaannemer eenbestek krijgt en hierin de `fouten'gaat opzoeken. Die zijn er altijden hij buit deze op een gegevenmoment uit door de fouten te ver-talen in meerwerk. De bouwdirec-tie en de ontwerpers zullen veel inhet werk stellen om deze `fouten'maar niet te hoeven accepteren.Er wordt zeer veel dure tijdgestopt in de kwestie rondom`ontwerpfout' of `uitvoeringsfout'.In het traditionele bouwproceszijn de ontwerp- en uitvoerings-co?rdinatie strikt gescheiden (fig.2). De opdrachtgever is verant-woordelijk voor de procesco?rdi-natie in de ontwerpfase tot en metde werktekeningen. Hiertoebehoren ook het afstemmen vande gegevens van de adviseurs enhet verwerken van de eisen vanhet bevoegd gezag. De aannemeris verantwoordelijk voor de pro-cesco?rdinatie in de uitvoerings-fase, inclusief de engineering enafstemming van de gegevens voorde onderaannemers en leveran-ciers. Ook de sparingenco?rdina-tie behoort meestal tot zijn pakket.In het omcirkelde gebied overlap-pen de verantwoordelijkhedenelkaar qua tijd en aangezien deprocessen zeer verweven zijn, ont-staat er altijd een grijs gebiedwaar de verantwoordelijkhedenniet meer helder zijn. Een compli-cerende factor is ook nog dat deinstallateur vaak nog een faseachter loopt, met alle gevolgen vandien.Ook nieuwe vragen of gewijzigdeeisen tijdens de bouw lokken vaakduur meerwerk uit. De afhande-ling ervan gaat verre van gemak-kelijk. Sterker nog: tijdens debouw veroorzaken wijzigingen,groot of klein, vaak problemenmet nadelige gevolgen voor hetgehele verdere verloop van hetbouwproces. Tijdens het uitvoe-ringsproces lopen separate ont-werpprocessen voor de verwerkingvan planwijzigingen of huurders-wensen, die vervolgens moetenworden verwerkt in de engi-neeringsprocessen van de aanne-mer. Aangezien de verstorendeinvloed van deze planwijzigingenvaak wordt onderschat en er geengoede procedures zijn afgespro-ken, leveren deze wijzigingen eenhoop frustratie op bij de diversepartijen.Er wordt niet voor niets aangeno-men dat er sprake zou zijn van10% of meer faalkosten. Dit bete-kent jaarlijks een verlies van velemiljarden euro's.Deze hardnekkige faalkostenzorgen ervoor dat de traditionelemanier van bouwen in deze snelveranderende tijden voor veelbouwprojecten zeer beperkend is.Het huidige model lijkt op zijnminst aan een herziening toe.2 |Co?rdinatie traditioneelbouwproces3 |De opdrachtgever krijgtniet wat hij verwachtC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwproces38 cement 2007 4FBOOTBOOTFBOTDBFOBFOAlliancingComakershipMaincontractingTurnkey contractingEngineering Procurement ConstructDesign and ConstructGeneral contractingTrade contractingSubcontractingManagement contractingEngineering contractingPM/DM/CMTotal EngineeringTargettee contractingPCC and GMPProject managementDesign managementConstruction managementProgram managementFacility managementPool of disasterHet gevolg van dit bouwproces isreden tot onvrede bij alle partijen:? de opdrachtgever krijgt aan heteind van de rit niet wat ver-wacht werd (fig. 3);? die onvrede moeten de advi-seurs zich zeker aantrekken,want hun deskundigheid ensturend vermogen zijn nietaltijd van het verwachte niveau;? de aannemers en onderaanne-mers hebben te weinig margeen gaan hier ook naar handelen.Als er dan ook nog eens een foutwordt gemaakt, begint het wijzennaar elkaar. De marges staanonder druk, dus elke partij denktaan eigenbelang en kijkt alleennaar zijn eigen werk. De fout ligtuiteraard bij de ander en alle par-tijen dekken zich in en doen allemoeite om hun `onschuld' tebewijzen. (fig. 4).De juristen zijn de lachende derdeen verdienen hier een steedsbetere boterham aan. De oorzaakvan de verjuridisering moet echterniet bij de juristen wordengezocht, maar bij de branche zelf.Zolang de branche zelf niet veran-dert, zal deze ontwikkeling naarverwachting helaas doorgaan.Beter is het om eerst het pro-bleem samen op te lossen en pasachteraf te bezien in hoeverre ernog sprake is van een probleem.Nadat gezamenlijk voor een oplos-sing is gezorgd blijkt de lucht inveel situaties zodanig opgeklaarddat het vinden van de schuldigevaak niet eens meer hoeft.N i e u w e c o n t r a c t v o r m e nDe utiliteitsbouw komt de laatstetijd negatief in het nieuws; deimpact hiervan op het imago enhet vertrouwen tussen opdracht-gevers en de bouwsector is niette onderschatten. Het is in eersteinstantie begrijpelijk dat, geletop de recente ongelukken in dewoning- en utiliteitsbouw, omextra controle gevraagd wordt opde diverse bouwprojecten.Dit is op zichzelf een positieveontwikkeling te noemen, maarhet betreft symptoombestrijding,het blijft een vorm van controleachteraf, terwijl er veel meer tewinnen is vanaf het begin vanhet bouwproces tijdens de initia-tief- en ontwerpfase. De oplos-sing is maar voor een deel tevinden in een intensievere con-trole en de toewijzing van bij-voorbeeld een hoofdconstructeur.Een echte verbetering valt pas tebehalen door een veranderingvan de mentaliteit en een betereorganisatie van het bouwproces.Voorkomen is beter dangenezen.Wil de utiliteitsbouw de gewenstehogere rendementen halen en debureaucratisering en de verjuridi-sering tegengaan, dan is eenandere manier van werken nood-zakelijk. Opdrachtgevers, advi-seurs, ontwerpers en bouwersmoeten het lef hebben de traditio-nele rolverdeling los te laten en teleren vertrouwen op elkaars meer-waarde in plaats van primair testuren op kosten. Als sleutelwoor-den voor succes gelden vertrou-wen, samenwerking, het makenvan goede afspraken en uiteraardvakmanschap. Het maken vangoede afspraken moet voorname-lijk zijn gericht op het vastleggenvan de taken, verantwoordelijkhe-den en bevoegdheden van allebouwpartners. Het moet voor alleparticipanten volstrekt helder zijnwat van hen wordt verwacht. Hetbehoeft geen betoog dat alle deel-nemende partijen ook deskundigmoeten zijn en voor hun inspan-ning naar behoren dienen teworden betaald.4 |Het grote wijzen naarde ander blijft over-heersen5 |De wirwar aan diversecontracten vraagt omellendeC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwprocescement 2007 4 39Hier ligt ook een schone taakvoor de projectmanagementbu-reaus als verantwoordelijke regis-seurs van het bouwproces. Hunveelal primaire focus op tijd enkosten kan niet meer los wordengezien van technische kwaliteiten waarde. Met name de tech-nisch inhoudelijke ontwerpco?r-dinatie wordt vaak onderschat.Daarmee zal hun rol veranderenen afhankelijk van de situatie zoueen projectmanager eerder onder-steunend behoren te zijn dansturend.Gelukkig zijn zowel publieke alsprivate partijen de laatste tijd opzoek naar d? vorm van bouwenwaarin vraag en aanbod beter opelkaar aansluiten. De vele con-tractsoorten maken het er echterallemaal niet makkelijker op, watdoor de ONRI overduidelijkwordt ge?llustreerd met de zoge-noemde `Pool of Disaster' (fig. 5),waarin weinigen in staat zijn alleaspecten van dit gebied helder eninzichtelijk te overzien.Veel particuliere opdrachtgeversen hun adviseurs zijn onvol-doende bekend met de contract-soorten en ook bouwers enontwerpers bezitten vaak onvol-doende kennis om zich te realise-ren wat de specifieke verantwoor-delijkheden van de velecontractsoorten voor hen beteke-nen. Dat is jammer, want Babylo-nische spraakverwarringen liggendan voor de hand (fig. 6).Overigens wordt het bouwprocesniet eenvoudiger door de nieuwecontractvormen. Hooguit wordtde sturing van het proces eenvou-diger omdat de verantwoordelijk-heden bij ??n partij kunnenliggen. Indien de taken enbevoegdheden niet goed zijn toe-bedeeld en/of de betreffende pro-jectdeelnemers onvoldoendeacteren, behoudt men de wet vanellende.N a a r ` d y n a m i s c h s t u r e n 'Het is in de utiliteitsbouw gebrui-kelijk dat de opdrachtgever projec-ten laat uitwerken voor een vasteprijs. Op zichzelf is dat uitgangs-punt correct, mits de vraagstellingeenduidig is en niet structureelwijzigt. Helaas komen gedurendehet proces alsnog wijzigingennaar voren waar geen of onvol-doende verrekening tegenoverstaat.De opdrachtgever heeft de illusiespekkoper te zijn maar gaatvoorbij aan het feit dat de betrok-kenen zich op een of anderemanier gaan afzetten met eenneergaande spiraal als gevolg. Hetis een illusie te suggereren dateen vaste prijs re?el is, zolangessenti?le wijzigingen wordendoorgevoerd. Het verhoogt hetrisico tot hogere kosten, vertragin-gen en fouten. Zolang de vraag-stelling niet vast staat is de vasteprijs doctrine `pennywise, pound-foolish'. Het prikkelt de partijenniet en ook hier leidt dit niet totde gewenste samenwerking eninnovaties.Het zou beter zijn als deopdrachtgever en aanbiedersgelijktijdig met elkaar optrekkenom de vraagspecificatie in tevullen. Hiervoor is vertrouwennodig tussen de partijen en datblijkt tot op de dag van vandaageen lastige kwestie te zijn, maarer zijn gelukkig voorbeelden dieaantonen dat het een juiste aan-pakontwikkeling is. Het toepas-sen van een andere benaderingzorgt ervoor dat het uiteindelijkedoel behaald wordt. Dit doelmoet helder voor ieders ogenstaan en er mag alleen in speci-ale situaties afgeweken wordenvan het pad naar dat doel.Op zichzelf lijken onderstaandevoorstellen heus niet zo revolutio-nair, want zoveel hoeft er in feiteniet te worden gewijzigd. Partijenzijn zodanig in het huidige com-plexe systeem verstrikt dat zij infeite zijn afgeleerd hoe het anders,ofwel eenvoudiger, en daarmeevaak beter zou kunnen.Vooral in de utiliteitsbouw zal delinkerkolom van tabel 1 voor velenals zeer herkenbaar wordenbeschouwd. Zodra partijen erken-nen dat een andere aanpak nodigis, is het tijd om de rechterkolomserieus te nemen en hier mede-standers voor te vinden. Helaaszijn er nog teveel partijen die juistgedijen bij het zolang mogelijkhandhaven van de situatie van delinkerkolom, ondanks de voorzichzelf sprekende inleiding. Zijzullen dan ook ontkennen dat eriets moet veranderen. Gelukkigzijn er steeds meer partijen dieinzien dat samenwerken, ofweloptimaal gebruik maken vanelkaars meerwaarde, juist debovengenoemde risico's voorkomt.De kwaliteit wordt verhoogd tegenlagere kosten in kortere bouwtij-den. Doelen en belangen van debetrokkenen moeten niet worden`gestapeld', maar juist worden`verknoopt'. Aanbiedende partijenbehoren al in een vroeg stadium`ruimte' te krijgen om een zohoog mogelijke prestatie neer tezetten en het rendement daarvoorook worden gegund.De steeds terugkerende hoge faal-kosten die in grote delen van desector nu al jaren lang over debalk worden gegooid, zoudenhiermee kunnen worden terugge-drongen.Tabel 1 | Bestaande en andere kijk op organiseren in de bouwtraditioneel rigide proces dynamisch sturenwantrouwen / eenmalige klant vertrouwen / partnershipchaos duidelijkheidafrekencultuur beloningscultuurieder voor zich samenwerkenwijzen naar elkaar elkaar wijzen op mogelijkhedenzoek de fout zoeken naar oplossingenondeskundige opdrachtgever deskundige regisseureenmalige vaste afspraken continu bijsturen door vrager / aanbiedersverdeel en heers vertrouwen / samenwerkingsturen op korte termijn kosten: kwantiteit life cycle management: kwaliteitC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwproces40 cement 2007 4O r g a n i s a t o r i s c h ea s p e c t e nIn het voorgaande is gesteld datsamenwerken en vertrouwenkunnen leiden tot een beter bouw-proces, waarbij bouwfouten veelsneller worden onderkend enopgelost. Hoe moet het bouwpro-ces worden ingericht en hoemoeten de partijen in dat procesacteren om de constructieve veilig-heid te waarborgen? Naast ver-trouwen en samenwerken is hetnatuurlijk altijd noodzakelijk omde taken, bevoegdheden en verant-woordelijkheden helder en een-duidig vast te leggen. Dit isgedaan in het `Plan van aanpakConstructieve Veiligheid' [2]. Voorde drie belangrijkste participan-ten, namelijk de opdrachtgever, deconstructeur en de aannemer kanhet volgende worden aanbevolen:De opdrachtgeverOp grond van de regelgeving is deopdrachtgever publiekrechtelijkverantwoordelijk voor de construc-tieve veiligheid. De opdrachtgeveris dan ook verantwoordelijk voorhet organiseren van het proces(zowel technisch inhoudelijk alsde co?rdinatie en communicatie)om de constructieve veiligheid tegaranderen. Hij kan natuurlijkbepaalde taken en bevoegdhedendelegeren aan de constructeur,directievoerder of een projectma-nagementbureau.Voor het constructief ontwerpdient de opdrachtgever een terzake kundige adviseur in te scha-kelen. Selectie in concurrentie, opbasis van de laagste prijs, gaatvaak ten koste van de kwaliteit vanhet advieswerk. Het maken vaneen goed constructief ontwerpkost nu eenmaal tijd en dus geld.Wat helaas vaak wordt vergeten isdat een goed constructief ontwerpeen veelvoud kan opleveren tenopzichte van de relatief lageadvieskosten van de constructeur.Een opdrachtgever doet zichzelftekort door op deze kosten tebezuinigen. De problemenworden zelfs opgezocht indieneen complex constructief ontwerpwordt opgedragen aan een con-structeur die hier geen ervaringmee heeft. De constructeur zou opbasis van bewezen deskundigheidmoeten worden gekozen, wantvakmanschap blijft een vereistevoor een succesvol constructiefontwerp.Voor de opdrachtomschrijving isde `Standaardtaakomschrijving'(STB) van `De Nieuwe Regeling'(DNR 2005) een goed hulpmiddel[3]. Deze taakomschrijving steltde opdrachtgever in staat om detaken van de constructeur insamenhang met de overige advi-seurs en de aannemer op tedragen. Hierbij is het van grootbelang dat de constructeur eenvolledige opdracht krijgt, waarbijook de regie over de samenhangvan alle deelconstructies tot zijntaken behoort.Ook het contracteren van eendeskundig ontwerpmanager isvan cruciaal belang. De ontwerp-manager is er voor verantwoorde-lijk dat het bouwkundig, het con-structief en hetinstallatietechnisch ontwerp goedop elkaar worden afgestemd.Deze verantwoordelijkheid wordtregelmatig onderschat, waarbijervan uitgegaan wordt dat de par-tijen dit zelf wel regelen. De ont-werpmanager dient ook eengoede procedure vast te leggenvoor het doorvoeren van planwij-zigingen.6 |Babylonischespraakverwarring(illustraties: JosThommassen)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwprocescement 2007 4 41De constructeurDe constructeur is verantwoorde-lijk voor het constructief ontwerpconform de taken die door deopdrachtgever zijn opgedragen.Natuurlijk moeten de mensen dieaan het project werken capabelzijn en berekend zijn op de klus.Ook een goede interne kwaliteits-controle is een voorwaarde omfouten te voorkomen. De con-structeur is altijd verantwoordelijkvoor de uiteindelijke kwaliteit vanhet ontwerp. Bouw- en Woning-toezicht is alleen een laatstevangnet om eventuele fouten tevoorkomen.De constructeurs zijn er de laatstejaren zelf debet aan dat zij hunnoodzakelijke rol op een onaccep-tabel niveau hebben laten positio-neren. Hun verantwoordelijkheidgaat veel verder dan het adviserenconform de kruisjeslijst met eenminimum pakket volgens de STBvan de DNR2005. De constructeurdient zijn verantwoordelijkheid tenemen en een helder en robuustconstructief ontwerp te maken.Hierbij dienen de belastingen, dekrachtswerking, sterkte, stijfheiden stabiliteit helder en eenduidigte worden vastgelegd. Ook deopzet van de schijfwerking, detweede draagweg, de opname vanbelemmerde vervormingen en deuitgangspunten voor de bouwvolg-orde in het ontwerp behoren totzijn verantwoordelijkheid. De uit-werking kan hij aan derden over-laten.Regelmatig gaat het fout bij heteenduidig en helder in het bestekvastleggen van de taken en verant-woordelijkheden van de deelcon-structeurs van de aannemer. Tochis dit niet nodig, aangezien bij-voorbeeld de prefab-betonbrancheen het Constructeursplatform eengezamenlijke `catagorie?nindeling'hebben opgesteld, waarmee detaken en verantwoordelijkhedenrond prefab-betonconstructies perproject eenduidig kunnen wordenvastgelegd [4]. De `catagorie?nin-deling' sluit naadloos aan op deSTB van de DNR 2005. Indien degewenste categorie besteksmatigwordt vastgelegd is dit een uitste-kend hulpmiddel om ervoor tezorgen dat er niets tussen wal enschip valt. Ook voor staal- en hout-constructies is een vergelijkbare`categorie?nindeling' in ontwikke-ling.De aannemerDe co?rdinatie van de detailengi-neering van de deelconstructeursvan de diverse onderaannemersen leveranciers is primair de ver-antwoordelijkheid van de aanne-mer. Het betreft de onderlingeafstemming van de constructievedetailberekeningen en werk- enproductietekeningen. De engi-neeringsco?rdinatie laat nog weleens te wensen over en verdientextra aandacht. Er wordt niet voorniets over gesproken dat de hoofd-aannemer alleen maar een door-geefluik is. Tevens moet de aanne-mer zich ervan vergewissen dat dedeelconstructeurs voldoendegeschikt zijn om hun taak uit tevoeren en volledig op de hoogtezijn van wat van hen wordt ver-wacht. Een goede gegevensover-dracht en het vastleggen van detaken en verantwoordelijkhedenvan de diverse partijen, inclusiefde constructeur, is bij het beginvan de uitvoeringsfase dan ookvan groot belang. Dit geldt nietalleen voor de engineering zelf,maar ook voor de controle. Eengoed hulpmiddel is een project-kwaliteitsplan engineering con-structies, waarin de taken en con-troles van alle participantenworden vastgelegd. Hiervoor iseen standaard onderlegger in ont-wikkeling bij de Betonvereniging.Ook de kwaliteitsborging, de con-trole en registratie van de realisa-tie, behoren tot de verantwoorde-lijkheid van de aannemer. Hierbijdient de vraag te worden beant-woord of de tekeningen inderdaadworden uitgevoerd conform degoedgekeurde tekeningen en bere-keningen. De uitvoeringswijzigin-gen en bouwafwijkingen moeteneenduidig worden vastgelegd ineen wijzigingenbeheersysteem,met een daaraan gekoppelde goed-keuringsprocedure. Uit de voorge-vallen incidenten blijkt dat dekwaliteitsborging nog regelmatigte wensen overlaat. Ook hier isdus een verbeterslag noodzakelijk.Verder is het mooi dat ook de con-structeur en bouwtoezicht inci-denteel controles uitvoeren, maardit ontslaat de aannemer er nietvan om de kwaliteitsborging zelftot in de puntjes te realiseren.T e n s l o t t eEr liggen nog vele waardevollekansen voor bouwend Nederland.Ontwerpers en bouwers hebbenop hun eigen terrein in de meestegevallen voldoende kennis enkunde, maar worden door hethuidige systeem van vraag enaanbod geblokkeerd om hunmeerwaarde te tonen. Hierdoor isook het beoogde constructieve vei-ligheidsniveau in de knelgekomen. Degenen die in staatzijn de drempel te nemen zullenzien dat bouwen per definitie suc-cesvol kan zijn en de faalkostenen de kans op bouwfouten wordengeminimaliseerd. Indien in hetontwerp- en bouwproces vakman-schap, vertrouwen, samenwer-king, een open communicatie, vol-doende regie en goede afsprakenover taken, bevoegdheden en ver-antwoordelijkheden vanzelfspre-kend zijn, kan er weinig mis gaan.Onder deze voorwaarden zal con-structieve veiligheid gewoon weerzo vanzelfsprekend worden als hetbehoort te zijn. nL i t e r a t u u r :1 CUR rapport `Leren vaninstortingen fase 1', juni 2005.2 `Plan van Aanpak Construc-tieve Veiligheid', Betonvereni-ging, oktober 2006.3 De Nieuwe Regeling 2005,Rechtsverhouding opdrachtge-ver ? architect, ingenieur enadviseur DNR 2005, BNA enONRI, november 2004.4 KIWA Criteria 73/06, Takenen verantwoordelijkheden tenaanzien van tekeningen enberekeningen, KIWA, maart2006.