themaRotterdam, 70 jaar later420108themaRotterdam,70 jaar laterRotterdam heeft sinds de Tweede Wereldoorlog een ingrijpende metamorfose ondergaan.Een moderniseringsslag in de jaren 50 en 60, een relatief rustige periode in de jaren 80 en dehoogbouwhausse vanaf de jaren 90 hebben de stad een mondiale uitstraling gegeven. Deredactie van Cement blikt terug op het tijdperk sinds het bombardement in 1940. Ook ReintSagel en Dick Bezemer van Bouw- en woningtoezicht Rotterdam (dS+V) geven hun kijk opdeze periode.Stad verandert in enkele decennia ingrijpendRotterdam, 70 jaar later 42010 911 De skyline is de afgelopen 20jaar ingrijpend veranderdRotterdam, 70 jaar later42010102In die periode worden in hoog tempo enkele nieuwe woonwij-ken uit de grond gestampt, zoals Pendrecht, Zuidwijk, Lombar-dijen, Ommoord en Zevenkamp. Richting zee worden nieuwehavengebieden aangelegd: het Botlekgebied, Europoort en deMaasvlakte. Hiermee wordt een begin gemaakt met de verwij-dering van havenactiviteiten uit de stad. In 1962 wordt deRotterdamse haven de grootste van de wereld. Vanaf 1960begint de aanleg van de metro, die in 1968 wordt geopend alseerste metro in Nederland. In 1970 wordt Ahoy geopend.De jaren 80 worden gekenmerkt door wat meer sobere archi-tectuur: de `Peperklip' van Carel Weeber, de schouwburg en hetMaritiem Museum van Wim Quist en de kubuswoningen vanPiet Blom (foto 3). De moderniteit staat in deze periodebehoorlijk onder druk en ook de leefbaarheid van de stad gaatachteruit. Uit deze periode stamt ook de Willemsbrug.Manhattan aan de MaasIn de jaren 90 vindt een ommekeer plaats. In enkele jarenondergaat de skyline van Rotterdam een ingrijpende verande-ring (foto 1). Een grote stap wordt gezet met de bebouwing vanhet Weena, met onder meer het hoofdkantoor van Unilever(Jan Hoogstad, 1992) en Delftse Poort (Abe Bonnema, 1992).Dat laatste gebouw is lange tijd het hoogste van Nederland,totdat vorig jaar de Maastoren die positie overneemt. Andereopvallende moderne gebouwen zijn de Kunsthal (Rem Kool-haas, 1992), het NAi (Jo Coenen, 1993), Kantoorgebouw KPN(Renzo Piano, 2000), Scheepvaart- en transportcollege (Neute-lings Riedijk architecten, 2005. Maar het zijn vooral de nieuw-bouw op de Kop van Zuid (vanaf 1994) en de Erasmusbrug(Ben van Berkel, 1996) waardoor de stad weer de nodige allurekrijgt.Voor Rotterdam verandert alles op 14 mei 1940. Het bombar-dement, dat slechts een kwartier duurt, verwoest grote delenvan de stad. Na de oorlog begint de wederopbouw. In eendrang naar vernieuwing en modernisering worden veel bescha-digde gebouwen gesloopt, zoals het gebouw van de Bijenkorfvan Dudok. In de jaren 50 is de wederopbouw in volle gang.Rotterdam krijgt het imago van `werkstad' en ontwikkelt zichtot een toonbeeld van moderniteit.Een van de projecten waarin zich dat in uit is de Lijnbaan (1953),de eerste autovrije winkelstraat in Europa, naar het ontwerp vanVan den Broek en Bakema. Uit hetzelfde jaar stamt het danhypermoderne Groothandelsgebouw (Maaskant). Het nieuweCentraal Station (Van Ravesteyn) komt in 1957 gereed. In 1960wordt het Shell-gebouw (Abspoel) opgeleverd (bij het Hofpleindat zelf uit 1950 is). In dat jaar wordt ook de Euromast (Maas-kant) gebouwd, ter gelegenheid van de Floriade. Tien jaar laterbereikt de Euromast zijn huidige hoogte van 185 m dankzij eenextra `Space Tower' (foto 2).De hoogste gebouwen van Rotterdam1 Maastoren 165 m 20092 New Orleans 158 m 20103 Delftse Poort (Nationale Nederlanden) 151 m 19914 Montevideo 140 m1) 20055 Millenniumtoren 132 m 20006 The Red Apple 127 m 20097 World Port Center 123 m 20018 Erasmus MC 114 m 19699 Waterstadtoren 110 m 200410 Blaak Office Tower (Fortis Bank) 109 m 19961) inclusief de `M' op het dak 152 mthema112 In 1960 wordt ter gelegenheid van deFloriade de Euromast gebouwd3 De kubuswoningen zijn een resultaat van deiets soberdere jaren 804 Het beursgebouw moest over het oudebeursgebouw heen worden gebouwdnog maar uit negen mensen, zo'n vijf minder dan in de jaren70. En dat terwijl de hoeveelheid bouwactiviteiten alleen maaris toegenomen." Er verandert volgens Bezemer nog veel meer:"We zitten nu in een omslag naar een meer adviserend orgaan.Dat past in het streven naar een terugtredende overheid."DiversiteitHet type projecten waarmee Bouw- en Woningtoezicht temaken krijgt is altijd aan verandering onderhevig. Een van deeerste werken van Sagel zijn de LNG-opslagtanks op de Maas-vlakte. "Dat was een verademing. Het was toen vooral socialewoningbouw dat de klok sloeg. Niet echt interessant voor eenconstructeur. Bij de tanks ging het om beton bij een tempera-tuur van -170 ?C. Hier was nog erg weinig over bekend. Wehebben toen samen met mijn toenmalige collega wijlen DirkBinnekamp (zie In Memoriam elders in deze uitgave) en prof.Bruggeling proeven gedaan om uit te zoeken hoe het beton ende wapening zich onder die omstandigheden zouden gedra-gen." Ook begint Rotterdam stilaan met hoogbouw, zoals hetBeursgebouw/WTC (foto 4). Dit moet over het bestaandeDe gemeente ziet toeAlle projecten die in Rotterdam worden gerealiseerd komenlangs bij Bouw- en Woningtoezicht (dS+V, afdeling vergunnin-gen). Als geen ander hebben de hier werkzame ambtenaren duszicht op wat er in de stad gebeurt. Van een nieuwbouwwijk inNesselande tot hoogbouw in het centrum. Van industrie op deMaasvlakte tot de tweede Brienenoordbrug. "Het is een stadwaarin voortdurend wordt gebouwd", aldus Dick Bezemer. "Enin onze functie kom je een groot scala aan projecten tegen. Jekunt daardoor heel goed je constructieve ei kwijt."VoortrekkersrolRotterdam loopt in veel opzichten voorop. "Heel veel nieuweconstructieve oplossingen worden in Rotterdam uitgeprobeerd,"ligt Reint Sagel toe. Zo werden de eerste staalvezelbetonvloerenop palen en de eerste bollenplaatvloeren (Millenniumtoren) inRotterdam toegepast. Ervaringen die hier zijn opgedaan zijnlater weer bruikbaar, bijvoorbeeld in CUR-Aanbevelingen ofNPR's. Die voortrekkersrol geldt ook nu weer bij de Markthal.Hier wordt een gewapende onderwaterbetonvloer toegepast opeen schaal die nog niet eerder is voorgekomen.Sagel: "Bij dit soort innovatieve toepassingen is het nodig dat jeje nek uitsteekt. Dat doen wij graag. Het heeft ook met instellingte maken. We leren hier niet om dingen af te keuren maar juistom ze goed te keuren. Om met creatieve oplossingen verder tekomen. Samen met de constructeur en niet tegen de construc-teur. Het is wel belangrijk dat je een goede constructeur alsgesprekspartner hebt en geen jurist. Helaas zie je dat laatstesteeds vaker."Sagel begint in 1971 bij Bouw- en woningtoezicht en heeftdaardoor tot zijn afscheid in 2005 veel zien veranderen. "In hetbegin waren we veel meer bezig met toezicht houden. Er liepenveel mensen buiten op de bouwplaats. We hadden zelfs eeneigen laboratorium. Van elk werk beproefden we zelf hetbetonstaal en de betonkubussen. In dat opzicht is er veel veran-derd." Bezemer: "De afdeling Constructies (OBC) bestaat nuRotterdam, 70 jaar later 4201034Rotterdam, 70 jaar laterconstructies extra streng. We zijn haast berucht om de robuust-heid die wij nastreven. Maar inmiddels weten constructeurs heten houden ze er rekening mee."CommissiewerkDoor de vooraanstaande rol van het Rotterdamse Bouw- enwoningtoezicht zijn medewerkers vaak betrokken bij landelijkeactiviteiten. In de (norm)commissies van de belangrijksteconstructiematerialen zit bijvoorbeeld altijd iemand uit Rotter-dam. Dat wordt ook gestimuleerd. Zo word je pas een senior alsje voldoende van dit soort nevenactiviteiten ontplooit. Rotter-dam is ook erg actief in het regionale overleg van de Bouwtoe-zichten, de regionale ROB's, en het landelijke COBc. Daarworden vaak bruikbare resultaten geboekt. Het meest recentevoorbeeld zijn de indieningsvereisten EEM-berekeningen dieROB zuid-west en noord-west in samenwerking met prof. Blaau-wendraad hebben opgesteld (zie elders in deze uitgave). "Juist ditsoort extra werkzaamheden maakt het werk boeiend." Jacques Linssenbeursgebouw heen worden gebouwd. "Dat dak was gemaaktvan een speciale, unieke constructie. Daar mochten we nietsaan veranderen. Dat heeft wel voor de nodige hoofdbrekensgezorgd." Het is ook de tijd van grote industri?le projectenzoals Hycon (Shell) en de Flexikoker (Esso). "Toch ook bouw-werken van 100 m hoog. Ook hier ging het om extreme belas-tingen, bijvoorbeeld in geval van calamiteiten."Sinds een jaar of 10 worden ook werken van Rijkswaterstaat en deSpoorwegen door Bouw- en woningtoezicht gecontroleerd. Voordie tijd is dat niet het geval. Enerzijds omdat de interne controledaar zo streng is, dat de noodzaak voor controle wat minder is,anderzijds vanwege tijdsgebrek. Sagel: "De Erasmusbrug is eenvan de laatste projecten die wij niet hebben gecontroleerd. Medevanwege de trend van Design&Construct-contracten zijn wij ookdeze werken gaan controleren." De werken die worden ingediendwordt steeds complexer. Op de kop van Zuid staan daar enkelemooie voorbeelden van. Bezemer: "Bijvoorbeeld Montevideo enNew Orleans. Hier worden complexe koppelingen toegepasttussen stalen spanten en de betonnen constructie. De verbindin-gen zijn heel kritisch. We hebben daarom strenge kwaliteitscon-trole ge?ist en die is er ook gekomen."Tweede draagwegUitgangspunt bij het beoordelen van projecten is het waarborgenvan de veiligheid van de mensen. Sagel: "Wij zijn daardoor heelkritisch. Wij gaan bijvoorbeeld altijd na wat er mis kan gaan. Zozijn we gebrand op een tweede draagweg. In de praktijk wordt denoodzaak daarvan helaas regelmatig bewezen. Meestal bij bouw-fouten. Want hoewel je het niet zou denken, blijkt dat misschiennog wel het belangrijkste motief voor een tweede draagweg."Bezemer: "Die tweede draagweg wordt door veel constructeurswel eens als lastig ervaren. Ook bestaat de neiging om hetvanwege de kosten achterwege te laten. Maar als je er op tijdrekening mee houdt, zijn de extra maatregelen vaak maar heelbeperkt." Als voorbeeld noemt Bezemer de Kuip. "Dankzij eeniets sterkere verbinding blijft het dak hangen als er een element,om wat voor reden dan ook, tussenuit zou vallen. Ook bij deKPN-toren op de Kop van Zuid (foto 5) is erg veel aandachtbesteed aan de tweede draagweg. Het gebouw is zo ontworpendat als de grote pyloon aan de voorkant wegvalt, de standzeker-heid van het gebouw blijft voldoen met een veiligheid van tenminste 1."Het gaat niet alleen om de tweede draagweg. Ook wateraccu-mulatie is zo'n onderwerp waarop Rotterdam altijd heel alert is.Bezemer: "Toen VROM in 2003 met de inspectie van plattedaken begon, hadden wij het probleem al min of meer onderde knie. Ook daarin liepen wij voorop. Dat geldt ook voor detanden- en nokkendiscussie. Nog voordat Cees Kleinman metzijn artikelenserie startte in Cement, beoordeelden wij dezethema55 De stabiliteit van het KPN-gebouw is zoberekend dat de pyloon weg kan vallen12