A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou w10 cement 2007 7Ine ter Borch, archispecials.comEenvoudensoberheidkenmerkendegeloofsovertuigingvande Nederlands Gereformeerde Gemeente. Dat geldt zekerook voor de uitstraling van het nieuwe kerkgebouw inRijsenhout (foto 1), naar ontwerp van Claus en KaanArchitecten. Het gebouw, een bijna vensterloze monolietvan beton, lijkt zich te wapenen tegen de boze buitenwe-reld. Ruwe gestraalde betonoppervlakken versterken hetrobuuste, rotsvaste karakter van de massieve vormgeving.Met zijn scherpe contouren, de heldere kubistische hoofd-vorm, de strakke kerktoren en het ontbreken van elk detail isde kerk een toonbeeld van discipline in eenvoud. Dat beeldwerd mogelijk dankzij de pure soberheid van het ontwerpen de gedisciplineerde uitvoering zonder beeldverstorendeelementen als dilatatievoegen, vellingkanten of dakranden.Rotsvasten sobeR1 |Nederlands Gereformeerde Kerk te Rijsenhout(Foto's: Christian Richters)A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou wcement 2007 7 11kerkzaalkerken-raadzaalHier is geen twijfel mogelijk, deze kerk is bedoeldvoor de eeuwigheid en zal niet gauw wijken.Gezien de opmerkelijke voorgeschiedenis van hetkerkgebouw is dat een niet mis te verstane bood-schap. Het oorspronkelijke kerkgebouw van deNederlands Gereformeerde Gemeente lag name-lijk aan dezelfde Aalsmeerderweg maar danenkele kilometers verderop in het dorpje Rozen-burg. Dit onder de kerosinedampen van Schipholgelegen gehucht moest wijken voor de uitbrei-ding van de luchthaven en verloor daarmee ookhaar kerkgebouw. Na een onderhandelingsprocesvan meer dan tien jaar over de onteigening enafbraak van de kerk, is uiteindelijk een compro-mis gesloten tussen het kerkbestuur en SchipholReal Estate. In ruil voor de grond financierdeSchiphol Real Estate de bouw van een nieuwekerk op de huidige locatie in Rijsenhout, waar-voor Claus en Kaan Architecten de opdracht ver-wierf.Claus en Kaan Architecten vertaalde deze bijzon-dere opdracht in een gebouw dat onmiskenbaarzijn functies uitdraagt als kerk en rotsvast bakenvoor de gemeenschap.In het lange lint van woongebouwen en bedrijvenaan de Aalsmeerderweg is de kerk een bijzondereverschijning. Hoewel de sculpturale massa zichkeurig houdt aan de bestaande rooilijnen, onder-scheidt het gebouw zich van de bestaande bebou-wing in materiaalgebruik en vormgeving. Clausen Kaan heeft bewust de toren als `baken' toege-voegd aan het programma van eisen om het kerk-karakter te versterken. Ook de keus voor in hetwerk gestort schoon beton komt voort uit de reli-gieuze functie van het gebouw. De associatie metnatuursteen en de mogelijkheid een krachtige,sobere monoliet te cre?ren waren daarbij belang-rijke overwegingen. Het werd een uitdaging deverschillende volumes zonder dilatatievoegenaaneen te smeden, de contouren zo scherp moge-lijk uit te voeren en de detaillering tot het uitersteminimum te beperken.A r c h i t e c t o n i s c h o n t w e r pHet ruimtelijk programma bestaat uit een kerk-ruimte met aangrenzende voorzieningen, ruimtevoor jeugdopvang en een woning voor de koster. Deverschillende functies zijn ondergebracht involumes die rond een centrale hal zijn gepositio-neerd (fig. 2). Hoewel de volumes zich van elkaaronderscheiden in hoogte, voegen de delen zichnaadloos aaneen tot een kubistische sculptuur. Deenige ornamentiek wordt gevormd door de nood-overlopen die het platte dak bij heftige regenvalmoeten ontlasten. Robuust uitgevoerde uitkragendebetonkubussen op vijf gebouwhoeken, doen dienstals waterspuwers (foto 4). Uiteraard vormen ookdeze ornamenten een geheel met de betonplastiek.2 |Plattegrond3 |KerkzaalA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou w12 cement 2007 7Twee entrees, een aan de achterzijde en een aan deoostzijde geven toegang tot de centrale hal diedienst doet als foyer. Bij wijze van luifel markeerteen streepdunne, zwarte staalplaat de locatie van detoegangsdeuren.In het interieur is het beton van de buitenwandenvolledig aan het oog onttrokken door de afwerking.De foyer is geheel met eikenhout bekleed en vormtals het ware het intieme warme hart van hetgebouw. Van hieruit treden de kerkgangers ondereen laag entreeportaal de hoogste en grootsteruimte van het gebouw binnen, de kerkzaal (foto 3).Niet alleen het verschil in hoogte van de deurhogeentree met de zeven meter hoge kerkzaal, maar ookhet contrast tussen de eikenhouten afwerking vande foyer en de kale grijswitte wanden van de kerk-zaal laten het verschil in functie duidelijk voelen.Elke afleiding van contemplatie is in de zaal zorg-vuldig vermeden, terwijl de foyer informele ont-moetingen stimuleert.De vierkante, blinde ruimte waar het kerkbestuurbijeenkomt en diensten worden voorbereid, heeft eenbijzondere sfeer gekregen doordat er van bovenaflichtstralen binnenkomen via een centrale lichthap-per in het dak. Hierdoor ontstaat er een spannendesymbolische verbinding met `boven'.In de kerkzaal is soberheid duidelijk troef, hier is geensprake van bijzondere effecten die de aandachttrekken. De wanden en het plafond zijn voorzien vaneen isolatielaag afgewerkt met grijswit geschilderdgipsplaat. De verlichting bestaat uit simpele tl-buizendie in een rasterpatroon aan het plafond zijn beves-tigd. Om het felle koude licht te kunnen temperenvoor activiteiten waarbij dat wenselijk is, worden een-voudigweg buisgroepen uitgeschakeld. Het enigeTabel 1 | Betonsamenstellingsterkteklasse: B 25 na 91 dagenmilieuklasse: 1consistentiegebied: 4korrelgroep: 100% 4-32, riviergrindcement: CEM III/B 42,5 N LH (plus een deel CEM I,52,5 R i.v.m. koude periode waaringestort moest worden)hoeveelheid cement: 60 kg/m?vulstof: kalksteenmeelfijne delen totaal: cement en kalksteenmeel 380 kg/m?kleur: Colorcrete Mebin Geel (10 kg/m? = ca. 3%)hydrofoberen: Funcosil betonimpregnering4 |De uitkragende betonkubussen dienen als waterspuwerA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou wcement 2007 7 13raam in de ruimte is zo hoog geplaatst dat er van eniguitzicht naar de buitenwereld nauwelijks sprake is.Bovendien worden het uitzicht en het buitenlichtgefilterd door een scherm van lange, dunne koperbui-zen die rechtop in een voetplaat zijn gedraaid. Hetgeheel doet denken aan een wuivende rietkraag.De kansel en zelfs het orgel zijn verpakt in sobereikenhout om zoveel mogelijk eenheid in materiaal tebewerkstellingen.B e t o n t e c h n i e k e n e s t h e t i c aHet exterieur, de detaillering en de uitvoering vande schoon betonwanden zonder dilatatievoegenvormden de grootste uitdaging voor de ontwer-pers en uitvoerders.De esthetische eisen aan de betonkwaliteit warenbijzonder hoog. In het bestek* zijn deze estheti-sche eisen uitgebreid vastgelegd, waarbij hetModelwerkplan Schoon beton en de CUR-Aanbe-veling 100 zijn ingezet. Zo heeft de constructeurin overleg met de architect vooraf aan het bestekproeftegels voorgeschreven. Diverse overlegron-den met de constructeur, aannemer, stortploeg,bekistingleverancier, betoncentrale en het straal-bedrijf speciaal gericht op de productie en kwali-teit van het schoon beton vormden de succesfor-mule voor de bewaking van de esthetischekwaliteit tijdens het proces met een zichtbaargoed resultaat.Alle hoeken zijn haaks uitgevoerd, wat niet een-voudig is bij een te zandstralen oppervlak. Elkeniet goed uitgevulde hoek in de bekisting wordtimmers meteen afgestraft met een rafelrand. Debetonnen dakrand is zonder trim uitgevoerd entrekt een vlijmscherpe contourlijn in de lucht.Het grote raam in de kerkzaal en het raam in detoren zijn zonder zichtbare kozijnrand (foto 5)strak in `t vlak geplaatst. Ook dit vereist uiterstezorgvuldigheid in de detaillering en uitvoering.De overige raam en deuropeningen zijn met eennegge uitgevoerd. Het betonoppervlak van deneggen is niet gestraald maar, glad gepolijst.Om de kerktoren zonder sprong in de wanddiktenaadloos aan de sculptuur te kunnen verbinden,is de betonwand naar boven toe verjongd (fig. 6).De gebouw- en torencontour lopen daardoor nuloepzuiver door. Met behulp van stekkenbakkenzijn de `overstortkubussen' aan de wanden gestort,waarbij veel zorg is besteed aan een strakke uit-voering van de aanstortnaad.Het storten van de 7 m hoge wanden zonder zicht-bare horizontale stortnaad was op zich al geensinecure, temeer daar zich snel lijnen of `speklagen'kunnen aftekenen van grindkorrels die toch altijdenigszins naar de onderkant van de kist zakken.Om dilatatievoegen te kunnen vermijden, zijn extrawapeningnetten toegevoegd die scheurvormingmoeten beperken.P r o e f s t o r t e nVoor de keuze van de betonsamenstelling en hetjuiste effect van de oppervlaktetextuur zijn naast* De bestektekst is opgenomen de publicatie `Beeld Schoon Beton'5 |Kerktorenraam5a | ProefwandA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU tiliteitsbou w14 cement 2007 7a.b.c.een aparte proefwand ook drie binnenwanden inkleur gestort. De selectie van het type grind, zowelvoor wat betreft korrelgrootte als vorm, is bepaaldop basis van deze proefwanden. Met name de klei-nere fracties `gebroken' korrels bleken het gewensteesthetisch beeld te verstoren. Hierop is beslotenalleen rond riviergrind 4-32 mm toe te passen.Om de stortnaden, detaillering en bewerking tetesten, is op de bouwplaats een proefwand van3 x 3 m2in kleur gestort. De gele kleur is gekozenvanwege de associatie met zandsteen, waarin velekerkgebouwen zijn opgetrokken. Aanvankelijk leekde aan de hand van proeftegels geselecteerde Color-crete in de proefwand te felgeel, maar het stralen ende blootstelling aan de buitenlucht temperden deintensiteit tot het juiste niveau. Ook de juiste stra-lingsdiepte is op deze proefwand uitgetest. Vanwegehet te stralen oppervlak is de betondekking aan debuitenzijde vastgesteld op 60 mm, waarbij circa15 mm is weg gestraald. In het bestek was voorge-schreven dat er geen betonblokjes mochten wordentoegepast, vanwege de storende aftekening in hetoppervlak. Het wapeningsnet is tijdens het stortenop afstand gehouden door plastic buizen in de dek-kingzone tegen de bekisting. Tijdens het verdichtenzijn deze buizen langzaam omhoog getrokkenwaardoor een verantwoorde dekking kon ontstaan.Voor de bekisting is gebruik gemaakt van een stan-daard bekistingsysteem. Het beplatingpatroon ende positie van de centerpengaten zijn door de archi-tect vooraf bepaald en in het bestek vastgelegd. Omzuiver haakse hoeken te cre?ren en verticale nadenop de hoeken te vermijden, is gebruik gemaakt vanhoekkisten. De centerpengaten zijn voor het stralenopgevuld met mortel van dezelfde betonsamenstel-ling en grindkorrelafmetingen als de gevelwanden.In het gestraalde oppervlak vallen ze hierdoor nietop. Om een homogeen uiterlijk te krijgen van allewanddelen, is extra aandacht gegeven aan het tijd-stip van ontkisten. Met behulp van computermetin-gen is de rijpheid van het beton bepaald, aan dehand waarvan ontkist is.Ten slotte is het totale oppervlak gehydrofobeerd terbescherming tegen vervuiling en om kleurverschillenals gevolg van weersinvloeden te voorkomen. nprojectgegevens:opdrachtgever:Schiphol Real Estatearchitect:Claus en Kaan Architectenprojectarchitecten:Felix Claus, Dick van Wageningenconstructeur:ABT, adviseurs in bouwtechniekco?rdinator schoon betonJ.H.M. Oude Kempers, ABTaannemer:Heijmans IBC Bouwbetonleverancier:Mebinbekistingleverancier:Peristraalbedrijf:Reiniging & straalbedrijf Stef Kuilboer6 |Detaillering: wandopbouw (1), plafond (2),gepoedercoate stalenhoeklijn (3) en beglazing(4)