De bouwwereld wordt vaak gekenschetst als eenbehoudende, statische wereld met betrekkelijk wei-nig drang tot innovatie en vernieuwing. Op hetgebied van de organisatie van het bouwproces en hetbijbehorende rollenpatroon, is dat zeker niet juist:H o e w a s h e t v r o e g e r ?Zo'n veertig jaar geleden was het bouwproces over-zichtelijk georganiseerd.? De architect was bouwmanager en werd gezienals volledig representant van de bouwheer/opdrachtgever. De vormgeving was belangrijk,maar wensen en eisen van de opdrachtgeverkregen aandacht van de architect.? De constructeur heette toen `raadgevend ingeni-eur'. Deelconstructeurs bestonden nog niet.De constructeur maakte het constructief ont-werp met aandacht voor en kennis van uitvoe-ringswijzen, kosten en bouwtijden.? De aannemer van destijds was een bouwbedrijf.De wapening werd op het werk door de vlech-ters gemaakt en de bekistingen werden getim-merd door de betontimmerlieden.? Leveranciers leverden hun producten op hetbouwterrein. Alle uitvoerende partijen hieldenzich aan het bestek en werden gecontroleerddoor de opzichter van de architect.Van oorsprong was de constructeur de `constructievehulp' van de architect. Samen vormden ze een voor-uitgeschoven post van de opdrachtgever (meestal degebruiker) van het bouwwerk. Architect en construc-teur (de ontwerpers) stelden een bestek samen waar-mee de uitvoerende partijen ? zeer eenzijdig ? eencontract werd opgedrongen. Na aanbesteding, werk-ten de ontwerpers het project meestal volledig uit voorde bouwer, als aanloop naar de uitvoering (fig. 1).A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB o u w o r g a n i s a t i ecement 2002 66ROLLENPATRONEN INPREFAB BETONVeel spannende films beginnen met een opgave van de rolverdeling. Hetbouwproces lijkt meer op een spannend boek, waar het rollenpatroon nietvooraf wordt opgegeven, maar pas duidelijk wordt en vaak nog wisselt tijdenshet lezen.De auteurs van dit artikel geven hun persoonlijke visie op de veranderingen inhet rollenpatroon van het bouwproces, waarbij de prefab-betonleverancierbetrokken is. De rolverdeling tussen constructeur, aannemer en leverancierwordt nader bekeken. Vanuit de bestaande rollenpatronen kijken we naar denieuwe die zich inmiddels aftekenen.Zo werd vroeger gebouwd: de man rechts was ongetwijfeld de opzichtering. W. Zandbergen, Ballast Nedam Industrieen Toeleveringir. P. van Boom, Ingenieursburo BartelsVaak waren de ontwerpers, ook qua kennis en erva-ring, in staat om de volledige detailengineeringvoor de uitvoering te verzorgen, ongeacht of ergebouwd werd met prefab beton, in het werk ge-stort beton, staal of hout.Het rollenspel in de bouw was minder complex danvandaag de dag. Vanwege het hi?rarchische karak-ter van de bouworganisatie was sprake van een`beheerste wereld' voor de ontwerpers. In dat bouw-proces waren de uitvoerende partijen enerzijds ende adviseurs anderzijds, bepaald niet elkaars gelij-ken. Onderling was nogal eens sprake van grondigwantrouwen. De aannemer, veelal gezien als `ste-nenstapelaar', moest je korthouden. De leveranciervan prefab betonelementen, met zijn specifiekedetaillering en berekeningswijzen, werd gedwon-gen in dit traditionele keurslijf te opereren.D e v e r a n d e r i n g e nDe opdrachtgevers in de bouw zijn steeds profes-sioneler geworden. Projectontwikkelaars, institutio-nele beleggers, het rijk, bouwmanagers en ? de laat-ste tijd steeds meer ? ontwikkelende aannemers,nemen de plaats in van private opdrachtgevers.Veel aannemers worden ontwikkelende aanne-mers, waardoor taken als bouwmanagement enlogistieke planning een belangrijker rol spelen tenopzichte van het bouwen zelf. De leveranciers krij-gen steeds meer zelfstandige plaatsen in het bouw-proces.Architect en constructeur raken door deze verande-ringen hun rol als representant van de opdrachtge-ver kwijt. Ze moeten zich meer met de hoofdlijnvan het werk bezighouden: ontwerpen en constru-eren van de draagconstructie. Wat meespeelt is deconfrontatie met eindige budgetten. Dus moetenzij meer oog krijgen voor het beperken van huneigen activiteiten.O u d e l i e f d eOndanks alles wordt het traditionele bouwprocesnog steeds aangehangen. Het vasthouden aan dierolverdeling in een veranderende wereld, schepteen cultuur waarin optredende geschillen al gauwvia claims worden beslecht.Nog even die traditionele rolverdeling: de ontwer-per ontwerpt en de bouwer bouwt. Twee wereldendie door een degelijk bestek en een aanbestedingvan elkaar zijn gescheiden. In die situatie kunnende ontwerpers zich `veilig' achter het bestek ver-schuilen en bepalingen en regels bedenken waar-mee ze hun eigen verantwoordelijkheden en werk-zaamheden kunnen verminderen.Ingegeven door ervaringen met claims en anderejuridische acties van de steeds professioneler wor-dende opdrachtgevers, zijn architecten en construc-teurs voortdurend bezig met het inperken van hunwerkzaamheden en risico's. Dit is begrijpelijk maarniet bevorderlijk voor een open communicatie metde uitvoerende partijen. Het ontbreekt aan uitwis-seling van kennis en ervaring tussen uitvoerder enontwerper. Bouwen wordt meer en meer een juri-disch proces in plaats van een bouwproces. Dekloof tussen ontwerpers en de uitvoeringspraktijkwordt groter.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB o u w o r g a n i s a t i ecement 2002 6 7wie watgebruiker/opdrachtgeveropdrachtontwerpbestekaanbestedingselectiearchitectraadgevendingenieurgebouw/constructiehoofd-aannemeruitvoeringOPZ.*1 | Oude (traditionele)opzetToepassing van verdiepings-hoge dragende gevel-elementen in het RIVA-gebouw, 's-Hertogenbosch(foto: Steef Croonen)* bewaking bouwproces door opzichter van architect enraadgevend ingenieurZ e l f s t a n d i g e r p o s i t i e sDe verwijdering tussen de partijen veroorzaakt eensituatie waarbij de leveranciers steeds zelfstandigerposities gaan krijgen. De uitvoering is gebaat bijeen uitstekende voorbereiding, onder meer in devorm van uitvoeringsengineering. In ge?ndustriali-seerde omgevingen werkt stagnatie door verkeerdegegevens verstorend op het uitvoeringsproces.Uit het voorgaande valt af te leiden dat de werkvoor-bereiding niet meer de taak is van de ontwerpendepartijen. De leveranciers (prefab beton, staal, hout,naspanning enz.) nemen zelf de uitvoeringsengi-neering ter hand. Dit heeft een enorme kennisver-groting bij de leveranciers doen ontstaan. Niet alleenover hun product maar over het gehele bouwproces.Voor een juiste engineering moet je immers weethebben van meer aspecten. Langzamerhand gaatmen kennis en ontwikkeling van het product en dediensten zien als een commercieel toegevoegde waar-de. Het maken van alternatieve ontwerpen wordt nietgeschuwd. Feitelijk gaat de leverancier daarmee op destoel van de constructeur zitten.Bij de aannemers zien we een soortgelijke ontwikke-ling. De grote aannemers, die te maken hebben metdesign en construct contractvormen, hebben hunengineeringsafdelingen (vroeger vaak alleen gerichtop hulpconstructies), ontwikkeld tot ontwerpbureausdie een groot deel van hun toegevoegde waarde leve-ren in het ontwerpen van alternatieven.De toenemende zelfstandigheid van de leveranciersen hun aandacht voor het constructief ontwerp,zorgt voor meer aandacht voor het gehele gebouw ofde totale constructie. De leverancier breidt zijn leve-ringen uit met werkzaamheden op de bouwplaats(zoals montage, in het werk gestort beton, kleinestaalconstructies, buitengevels). Daarnaast levert hijonderdelen die ondersteunend zijn voor andereleveranciers zoals leidingvloeren, elektra, gevelbe-vestigingen.De aannemer wijzigt zijn werkzaamheden enwordt co?rdinator van het bouwproces, gebruikma-kend van de expertise en leveringsmogelijkhedenvan de toeleveranciers.V o o r b e e l d e n d i e d o e n v o l g e nAls de traditionele (hi?rarchische) verhoudingen ver-anderen in gelijkwaardiger verhoudingen, gebaseerdop de ingebrachte kennis, is een ander rollenpatroonnodig. Voor de bouwpartners in Nederland is dat evenwennen. Een van de eerste ervaringen die daarmee isopgedaan, was eind jaren '80 bij de grote bouwont-wikkeling die toen in Londen aan de gang was.De Engelse opdrachtgever plaatste tussen architect,constructeur en de andere adviseurs ?n de uitvoe-rende bouw, een partij die het gehele bouwproces(inclusief de te leveren prestaties van de adviseursen de opdrachtgever) co?rdineerde, de construction-manager (fig. 2).cement 2002 68De bekende toepassing vanNederlands prefab beton inLonden: Broadgate(foto: Eppo Notenboom)Werk-voorbereidingis niet meerde taak van deontwerpendepartijenAdviseurs, aannemer en leveranciers waren gelijk-waardige partners in het proces. Er werd eensamenwerking gecre?erd waarbij het team alsgeheel `voor de prestatie ging'. Een probleem bijeen toeleverancier, onderzocht door de construc-tionmanager, leidde tot overleg in het totale team.De oplossing werd bijvoorbeeld gevonden in eenandere routing in het bouwproces. Deze gezamen-lijke oplossing kan gevolgen hebben voor de ande-re partijen, maar leverde wel de beste oplossingvoor het gehele proces, zowel in kosten als in tijd.Claims zijn veelal niet nodig.In Japan wordt in de bouw dezelfde aanpak gehan-teerd, getuige de volgende uitspraak van eenJapanse bouwer tijdens een bezoek aan Nederland:`Merkwaardig dat in Nederland van alles mogelijkis voordat een contract is getekend. Daarna beginthet grote gevecht met claims, meerwerk, handig-heidjes en slimmigheden. In Japan vechten we hardvoordat we een contract hebben. Is het contract een-maal gesloten, dan zijn we als een familie die staatvoor het leveren van de gevraagde prestatie.'Een artikel van Jan van Staveren in een uitgave vanCobouw in maart 2002, droeg als kop "Nederlandnog niet rijp voor de constructionmanager". De ver-klaring: de traditionele rolverdeling van opdracht-gever, adviseurs en aannemer moet hiervoor wor-den losgelaten en dat wil de Nederlandse bouw (nog)niet.D e h u i d i g e g a n g v a n z a k e nPrefab beton speelt een grote rol in Nederland.Vrijwel geen gebouw of civiele constructie wordtgebouwd zonder het gebruik van prefab beton. Bijzeer veel bouwwerken is zelfs sprake van een over-heersende (in hoeveelheid, maar ook in termen vanlogistiek en financieel) hoeveelheid prefab beton inde draagconstructie.De ontwerpers bemoeien zich niet met de enginee-ringsactiviteiten van de uitvoeringsfase, vooral bijprefab beton- of staalconstructies. De kennis van deontwerpers op dit gebied wordt geleidelijk minder enresulteert steeds vaker in weinig gedetailleerde ont-werpen. Als gevolg daarvan zijn veel aanpassingennodig, wat leidt tot verspilling van adviseurskosten.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB o u w o r g a n i s a t i ecement 2002 6 9wie watprogrammavaneisen- gebruikers van:- ontwikkelaar/proffessionele opdrachtgeverconstructionmanagerarch. constr. aannemer Lev. 1 Lev. 2 Lev. 3K H B S ofK H B S- coach- selectie teamleden- bewakingslijn=kantoor =huis =brug =schoolgebouw/constructie**2 | Opzet die meer overeen-stemt met de huidigegang van zakenInvoeringconstruction-manager voorNederlandnog te grotestapDe aannemer heeft zich in dit proces ontwikkeld toteen all-round co?rdinator met kennis van het totalebouwproces en maakt vooraf een keuze over de rolvan de prefab-betonleverancier. Bij een traditioneelbestek kiest hij voor de goedkoopste elementenleve-rancier en bij grotere, meer ingewikkelde projecten, ofbij bouwteam-ontwikkelingen, kiest hij voor de leve-rancier als co-maker met een uitgebreide rol in hetovernemen van risico's, ontwerpwerk en leveringen.Dat de optelsom van de laagste aanbiedingen nietaltijd het best lopende bouwproces en de laagstekosten voor de opdrachtgever betekent, is bekend.De dwang van de traditionele aanbestedingswijzeligt hieraan ten grondslag.De specialisatie van de leveranciers met hun eigenuitvoeringsengineering, heeft tevens geleid tot eenproces van continue productontwikkeling. Hetmarktaandeel prefab beton is steeds groter gewor-den en dat geldt ook voor de rol in het bouwproces.Alternatieve ontwerpen, het bezuinigen op wape-ning en andere materialen, geven de prefab-beto-nindustrie een verdere voorsprong.KennisoverdrachtOm de `vervreemding' (verwijdering tussen ont-werp en uitvoering) van de ontwerpers te vermin-deren, verricht de prefab-industrie een grote in-spanning om door middel van allerlei detailboeken,lesmiddelen, leerstoelen, symposia en lezingen dekennis over te dragen aan de ontwerpende partijen.C o ? r d i n a t i eDe verdergaande specialisatie in uitvoeringsengi-neering leidt echter wel tot een soort versnipperingvan het rollenpatroon in het bouwproces. De disci-plines zijn niet meer verenigd in dezelfde persoonof hetzelfde bedrijf. Er zitten steeds meer verschil-lende partijen in de bouwvergadering (vaak houdtmen al aparte co?rdinatievergaderingen) met elkafzonderlijke belangen. Daarbij kan een zekerepolarisatie optreden. In toenemende mate zijnafstemmingsprocessen nodig tussen de specialis-men.In het geval dat de aannemer kiest voor een zeerbeperkte rol van de prefab-betonleverancier (hetsamenstellen van een gebouw met alle goedkoopstedeelleveringen), is er sprake van een toenemendprobleem in de constructieve co?rdinatie. Vervreem-ding van de hoofdconstructeur met de uitvoering-sengineering heeft soms tot gevolg dat gewerktwordt met een uit delen samengestelde uitvoerings-engineering. Het gevolg: een slechte samenhangvan de constructie. Dit is al vaker geconstateerd, ziein Cement (1997) de artikelenserie `De tikkende tijd-bom onder de bouw'.Recent is het Constructeursplatform opgericht dat,vooral vanuit de positie van de hoofdconstructeur,naar verbeteringen in dit proces zoekt (zie het arti-kel op blz. 36).De redenering van dit artikel volgend, moeten weernaar streven de versnippering terug te dringen.De aannemer dwingen de gehele ruwbouw bij ??npartij in te kopen, is niet realiseerbaar. Misschien ishet wel realiseerbaar de gehele uitvoeringsenginee-ring van het totale bouwwerk bij ??n partij onder telaten brengen. Dat kan de hoofdconstructeur zijn ofeen deelconstructeur (gespecialiseerd ingenieurs-bureau) of de engineeringsafdeling van de aanne-mer. Het Constructeursplatform kan daarbij eensturende rol vervullen.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB o u w o r g a n i s a t i ecement 2002 610Toepassing van prefabbeton in een woningbouw-project in Antwerpen(foto: Hendrik Timmerman)T o e k o m s tDe specialisatie zal zich verder ontwikkelen. Steedsmeer partijen zullen een rol in het bouwprocesgaan spelen. Het groeiende tekort aan goed opge-leide vakmensen, zal partijen dwingen zich zoveelmogelijk te beperken tot hun kernactiviteiten.Architecten en constructeurs zullen zich steedsmeer specialiseren als pure adviseurs, zoals de hui-dige bouwfysisch adviseur.De hoofdconstructeur zal een ontwerpende taakhebben en wellicht nog verantwoordelijk zijn voorde bewaking van de ontwerpuitgangspunten en deconstructieve co?rdinatie van alle specialisten.De architect zal zich meer en meer richten op ont-werpzaken.Mogelijk zullen adviseurstaken voor milieu, veilig-heid en ICT ge?ntroduceerd worden.De scheiding tussen ontwerp en uitvoeringsengi-neering zal nog groter worden. Het groeiendetekort aan vakmensen kan ervoor zorgen dat de uit-voeringsengineering steeds vaker in het buitenlandzal gebeuren. Het blijkt tamelijk eenvoudig om uit-voeringsengineering te globaliseren. Productie-tekeningen verschillen weinig, wereldwijd gezien.Overal geldt dat de tekening een goede instructievoor het produceren moet zijn. Regeltjes verschil-len per land, maar niet zozeer de gedachten erach-ter.De aannemer zal zich meer moeten concentrerenop de co?rdinatie van alle specialisten tijdens hetbouwproces, of als gespecialiseerd bouwbedrijfdeelnemen aan het bouwteam, onder leiding vaneen constructionmanager.ICTICT-ontwikkelingen in de bouw, vooral op hetgebied van de co?rdinatie van al deze specialistenin engineering, werkvoorbereiding, planning, in-koop, controles en informatie-uitwisseling, zalongetwijfeld een grote vlucht nemen. Van lieverleeworden deze ontwikkelingen in de praktijk ge-bracht. Projectinformatie wordt via internet uitge-wisseld. Controleprocedures worden per computergestuurd. Deze ontwikkelingen kunnen een extrastimulans betekenen om tot nieuwe samenwer-kingsvormen te komen waar gelijkwaardigheid tus-sen de bouwpartners heerst.Het samenstellen van bouwteams die als gelijk-waardige partners verantwoordelijk zijn voor deeindprestatie is reeds gaande. Op dit moment is erveel discussie gaande over allerlei vormen van samen-werking, zoals Bouwteams, Co-makerschap, Buildand Design contracten en Alliantie contracten.De leden van zo'n team moeten elkaar goed kun-nen en willen verstaan, ondanks de vergaande spe-cialisatie. Van de deelconstructeur wordt verwachtdat hij een goede gesprekspartner is voor de ont-werpende partijen. Van de ontwerpers wordt aan-dacht voor de specifieke uitvoeringstechnischezaken verwacht. De kennisoverdracht van de pre-fab-betonindustrie naar de ontwerpers zal moetengroeien.De sleutel tot het leveren van goede prestaties inzo'n samenwerkingsverband valt of staat bij de juis-te samenstelling van het team, passend bij debetreffende bouwopgave, onder leiding van eenrechtvaardige coach.Hierin zal de ICT-ontwikkeling een zeer grote rolkunnen spelen. Op dit moment zijn de grotereaannemers het verst met de inspanning op ICT-gebied. Het valt dan ook te verwachten dat met namezij de rol van coach zullen gaan vervullen.L e v e r a n c i e r s a l s a a n n e m e rSteeds meer prefab-leveranciers zijn in staat zelf-standig projecten uit te voeren, zoals parkeergara-ges, kleine bruggen, bedrijfsgebouwen en kleinekantoorgebouwen. Hierbij wordt de totale construc-tie geleverd, inclusief ontwerp en fundering. Deleverancier komt bovenin de bouwkolom te staanen staat in direct contact met de opdrachtgever/gebruiker. In die situatie is de leverancier gebaat bijeen vercommercialisering van het te leveren product.Architect en aannemer hebben geen baat bij ver-commercialisering van het product. Het bouwwerkwas steeds uniek en diende slechts voor 1 keer.Voor leveranciers ligt dat anders.Een vergelijking met de auto-industrie, waarbijcommercie, ontwerp, engineering en uitvoeringdoor dezelfde partij (de fabrikant) wordt geleverd,ligt voor de hand. Het directe commerci?le contactmet de eindgebruiker van het product levert groteinnovaties. In een auto zijn zaken als elektrischbediende ramen en deuren, automatische airco,pollenfilters, regensensoren, geluidsreductie enz. alvrij gangbaar. Bij gebouwen die veel grotere inves-teringen vragen, zijn deze zaken nog nauwelijksdenkbaar.De toenemende kennis van het gehele bouwproces,het groeiende tekort aan personeel op de bouw-plaats, het vormen van goede arbeidsomstandighe-den in schone en stille fabrieken, ICT-ontwikkelin-gen waarbij de voorbereidingstijd aanzienlijk zalverkorten, zullen de prefab-betonindustrie eensteeds grotere rol gaan vervullen in de bouw. Maarzij doet dat altijd in combinatie en samenwerkingmet anderen. Het boek is nog lang niet uit. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pB o u w o r g a n i s a t i ecement 2002 6 11Bovenin debouwkolom:de leverancier