C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gO ndergrond s bou wencement 2005 7 57Bijna alle percelen in Nederlandzijn op de een of andere wijzeaangesloten op een rioleringssy-steem. Het is voor ons dus bijnavanzelfsprekend dat we ons afval-water kwijt kunnen. Nog maarhonderd jaar geleden was dezesituatie echter geheel anders. Pastoen men ontdekte dat er eenverband bestaat tussen het ade-quaat afvoeren van vuil en devolksgezondheid, ging men lang-zaamaan over tot het aanleggenvan rioleringstelsels.E v o l u t i eAanvankelijk werden riolen vooralgemetseld. Tijdens tegenwoordigerenovaties komen dergelijke onder-grondse kunstwerken nog in eenwonderbaarlijk goede staat tevoor-schijn. De aanleg kwam pas goedop gang toen men ook beton alsmateriaal ging toepassen (foto 1,2). Allereerst ging het daarbij voor-al om betonnen schaaldelen, waar-door er geen bekistingen meernodig waren om de bovenzijde vande veelal eivormige metselwerk-constructies te vervaardigen. Eenstap verder was de productie vaneivormige betonbuizen met een`vaar- en moereind' en een stan-daardlengte van 1 m.De `omgekeerde' eivorm bleekeigenlijk ideaal, met name voorkleine hoeveelheden afvalwater.Immers, kleine debieten - die vaakgedurende de nacht in het buizen-stelsel worden afgevoerd - hebbenin deze eibuizen een grotere water-diepte dan wanneer dezelfde hoe-veelheid door een ronde buisdoor-snede zijn weg moet vinden. Min-der vervuiling onderin de leiding ishet logische gevolg. Grotere debie-ten kunnen juist weer goed in hetbovendeel worden opgevangen.Bitumenkit tussen de verbin-dingseinden zorgde voor deAfvalwaterstroom ondergewaardeerd door politiek ?n burgerRiolering verdientconstante zorging. W.G. van der Garde, vh. Betonindustrie De Hamering. E.F. van der Garde, Romein BetonWie aan ondergrondse constructies denkt, komt bijna nooit vanzelf op riole-ringen. Toch ligt er in Nederland een enorm dicht netwerk onder de grond omons afvalwater te kunnen transporteren. Alleen al aan hoofdriolering heefthet stelsel een lengte van bijna 80 000 km. Dat betekent een investerings-waarde van circa 58 miljard. Uit recent onderzoek [1]) blijkt dat de gemeen-ten tussen 2005 en 2010 alleen al voor vervanging 2,8 miljard noodzakelijkachten. Dit terwijl er aan totaal beheer (vervanging, maar ook inspectie, rei-niging, afkoppeling e.d.) slechts 1,1 miljard wordt uitgegeven.1 |Plaatsen van een rioolput2 |Eerst graven, dan leggenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gO ndergronds bou wencement 2005 758afdichting. Het maken van deverbindingen was desondankslange tijd een groot probleem. Deintroductie van de rubberring-verbinding begin jaren zestigbracht de oplossing, aangeziendeze een hoekverdraaiing tussende buizen onderling mogelijkmaakte en blijvend dichte verbin-dingen garandeerde, ook bij zet-tingen. Voorwaarde voor het toe-passen van de rubberring-verbin-ding echter was het verlaten vande eivorm en introductie van decirkelvorm. Vrijwel tegelijkertijdging men over tot een industri?levervaardiging van betonbuizen:met de machines, hoogfrequentetrillingen en met aardvochtigebetonspecie konden nu buizenvan 2,40 m lang in diameters van0,25 tot 2,0 m `direct ontkist' wor-den vervaardigd.De ideale eivorm bleef de fabri-kanten echter achtervolgen. Hetwachten was eigenlijk op eenherintroductie. Deze kwam onge-veer vijftien jaar geleden, maar nuwel voorzien van een flexibelerubberafdichting (foto 3). Daar-naast kwamen ook de v-vormigebuis en de druppelvormige buisop de markt.M a t e r i a a l k e u z eBeton is door de jaren het meesttoegepast als materiaal voor lei-dingsystemen (foto 4, 5). Hiermeezijn allerlei buisdoorsnedes moge-lijk zoals muilprofielen, rechthoe-kige vormen, meerkanalenprofie-len en leidingenstraten. Bij alter-natieve materialen als kunststof ofgres zijn dergelijke vormen vrij-wel niet mogelijk.Als al het afvalwater zou voldoenaan de eisen uit het lozingenbe-sluit en als er meer aandacht aanonderhoud zou worden besteed,kunnen betonnen rioleringen voorpraktisch elke afvoer honderd jaarmee. Echter in de loop der jaren ishet afvalwater veranderd insamenstelling en hoeveelheid. Wezijn meer water gaan gebruikenen produceren daarom ook meerafvalwater. We zijn ook andereschoonmaakmiddelen gaangebruiken. En onder het mom van`wat-niet-ziet-wat-niet-deert' wordtook vandaag de dag nog van allesdoor de gootsteen of het toiletgespoeld. In rottend afvalwaterzorgen bacteri?n voor een fysisch-chemisch proces waarbij zwavel-zuur ontstaat. Met name de kalkin de cementsteen wordt in datR i o l e r i n g s s y s t e m e nOude rioleringssystemen voeren al het overtollige water af in gemengde stel-sels. Het voordeel is dat er maar ??n leiding in de straat ligt en de kans opfoutaansluitingen nihil is. Maar er zijn ook grote nadelen. Rioolwaterzui-veringsinstallaties moeten extra groot zijn om ook het relatief schone regen-water te kunnen zuiveren. De lagere vuilconcentraties in dat verdundewater zorgen voor een lager rendement. Overstorten, nodig om leidingenniet oneindig groot te maken, veroorzaken vervuiling van het oppervlakte-water.Jaren geleden is daarom gekozen voor gescheiden stelsels. Het regenwaterwordt rechtstreeks geloosd op het oppervlaktewater en alleen het vuilwatervia kleinere diameters naar de zuivering afgevoerd. Uiteraard is de kans opfoutaansluitingen hierbij veel groter. Wat te denken bijvoorbeeld van de ijve-rige doe-het-zelver die de wasmachine in de schuur aansluit op de regen-pijp?3 |De Columbuis; een rondebuis met een eivormigdoorstroomprofielC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gO ndergrond s bou wencement 2005 7 59geval aangetast en op den duurkan de betonconstructie wordenaangetast en verwoest.Overigens bleek uit onderzoek vaneen aantal jaren geleden dat hetmet de aantasting van de beton-buizen in Nederland erg meevielen de meeste schade door verzak-kingen en wortelingroei werdveroorzaakt.Voor de productie van de beton-buizen wordt veelal hoogovence-ment toegepast. Hoogovencementmet een hoog slakgehalte (CEMIII/B) heeft de grootste weerstandtegen aantasting door zuren. Degrote dichtheid van de cement-steen is hiervoor de reden. Hetgebruik van CEM III/B in combi-natie met een lage water-cement-factor is de ideale basis voor hetproduceren van betonbuizen.O n d e r h o u d , e n v e r d e r ...Nog maar sinds kort zijn we instaat om kleine camera's doorriolen heen te sturen en te consta-teren wat er met de staat vanonderhoud aan de hand is. Hoe-wel er steeds meer gebruik wordtgemaakt van systematisch onder-zoek, is er voor structureel onder-houd nog altijd te weinig aandachten geld beschikbaar.Onderhoud begint eigenlijk al metde opleveringsinspectie. Werd invroeger tijden een rioolsysteemafgeperst en op waterdichtheidgecontroleerd, tegenwoordig moeteen camera constateren dat eenmedewerker niet goed heeft opge-let en een loshangende ring er deoorzaak van is dat een nieuwrioolsysteem al direct aan z'neerste reparaties toe is (foto 6).Het makkelijkst laat de situatiezich vergelijken met het onder-houd aan een woning. Als hetschilderwerk in de beginsituatieniet goed wordt uitgevoerd, blijktlater het kozijn verrot te zijn. Alser bovendien veertig jaar geenaandacht aan onderhoud wordtbesteed, hebben houtrot, boktor ofschimmel hun verwoestende werkgedaan. Veelal hebben we bij eenwoning zichtbare constructies eneigenbelang. Van riolering zit deconstructie onzichtbaar onder degrond en spreekt het gemeen-schapsbelang veel minder tot deverbeelding.Life cycle managementSteeds meer ontstaat bij gemeen-ten het besef dat het bij rioleringniet alleen gaat om de investering,maar ook om het beheersen enbeheren van proces en leidingsy-steem gedurende de gehelelevensfase. Allereerst is een goedregistratiesysteem van grootbelang. Veelal is (te) weinigbekend van de ligging en staat vanonderhoud van de rioleringssyste-men.Belangrijk ook is de voorspellingvan levensduur van een leiding.Visuele beoordelingen wordenweliswaar steeds minder subjec-tief, maar geven aan de opdracht-gever nog te weinig houvast omvervangingsbehoefte exact te kun-nen vaststellen. Juist dat vaststel-len is voor de begroting en dus depolitiek van groot belang.Op initiatief van RIONED isonderzoek gaande om met behulpvan statistiek de levensduur vaneen rioolsysteem te kunnen voor-spellen. Daarbij zijn inspecties envergelijkingen met eerdere waar-nemingen van groot belang. Hoe-wel de resultaten hoopgevendzijn, zal het nog jaren duren eerwe betrouwbare voorspellingenkunnen doen over de levensduurvan rioleringen. Daarmee lijkt debranche veroordeelt tot calamitei-tenbeleid in plaats van tot destructurele onderhoudsaanpak diehet verdient.T o e k o m s tIn een wereld met wateroverlastzal water een steeds belangrijkerplaats innemen. Is het dan nietvreemd dat er niet stringent wordtgecontroleerd hoe we met datwater omgaan? Wat we zoal lozenop ons onzichtbare systeem? Wehebben geaccepteerd en vindenI n f i l t r a t i e r i o o lHet besef dat er in de maatschappij een steeds grotere behoefte komt aandrinkwater heeft geleid tot nog een andere ontwikkeling op rioleringsgebied:het infiltratieriool. Uitgangspunt is dat het water zoveel als mogelijk moetblijven op de plaats waar het valt. De betonindustrie heeft ook hiervoor spe-ciale producten ontwikkeld. Regenbuien worden ondergronds opgevangen ineen systeem van buizen gemaakt met openstructuur beton. Binnen 24 uurwordt het regenwater opgenomen in de bodem en is het systeem opnieuwbeschikbaar voor een eventuele volgende bui.4, 5 | Plaatsing van eenrioolbuis tussen stem-pels6 |Een waterdichte aanslui-ting vereist de nodigeaandachtC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gO ndergronds bou wencement 2005 760het heel normaal dat de aardlek-schakelaar uitvalt als we kortslui-ting in ons elektriciteitsnetmaken.Bij riolering ligt dat kennelijkanders: als we de saus niet doorde gootsteen kunnen spoelen,storten we de inhoud van de jus-pan door de wc. Als vervolgenshet afvalwater niet meer automa-tisch wegstroomt, bellen we degemeente of de rioolreiniging.Het wordt tijd voor de `rioolaard-lekschakelaar'!Riolering verdient veel meer aan-dacht van burger en politiek. Nietin de zin van maatschappelijkeoverlast omdat bij een renovatiede straat openligt, maar meer alsinteresse voor een `levensader'.Een hooggeplaatste `riolist' waar-schuwde jaren geleden reeds voorte weinig aandacht met de plasti-sche woorden: "......omdat andersde schijt ons doodt!" L i t e r a t u u r1. Oosterom, G.E., en R.H.J.J.Hermans, Rioleringsatlas vanNederland. Stichting Rioned,augustus 2005.B i j z o n d e r e c o n s t r u c t i e sEen groot deel van Nederland ligt onder de zeespiegel en kan alleen metbehulp van sloten, kanalen en pompen worden drooggehouden. Aanvullendbevinden zich ondergronds heel bijzondere constructies: grote overstortput-ten, pompputten, gemalen, enz. Een heel bijzondere constructie is de IBA(Individuele Behandelingsinstallatie voor Afvalwater). Daarmee kunnenwoningen in de buitengebieden hun huishoudelijk afvalwater zuiveren.Toepassen van IBA's is overigens voor veel zuiveringsschappen een grotezorg. Immers de kans op een storing en daarmee op vervuiling van opper-vlakte- en/of grondwater is veel groter dan bij ??n centrale rioolwaterzuive-ring. De goede werking ervan hangt niet alleen meer af van de techniek vanhet apparaat, maar ook van de verantwoordelijkheid van de individuelegebruiker.Aanleg van een gescheidenrioolstelsel