Het begon al met het maken van de bouwplannenvoor de Beurs. Het was een `geheime' opdracht vande toenmalige wethouder Wibaut aan Berlage. Devoorbereidingen dienden in alle stilte te worden uit-gevoerd. Het plan werd ? na de nodige ruzie ? tochdoor de gemeenteraad aanvaard. Het kolossale werkstartte in 1898. De bouwkundige problemen die zichaandienden, waren van niet geringe omvang, zoweltijdens de bouw als na de voltooiing.Nadat de Beurs op 27 mei 1903 door koninginWilhelmina officieel was geopend, volgde een golfvan kritiek over de vormgeving: `Een stenen klomp'en `de Goederenbeurszaal lijkt wel op een fabrieks-hal'. Tal van spotprenten in de dagbladen getuigdendaarvan.In de volgende jaren verslechterde de toestand vanhet gebouw. Dit gegeven en de kritiek van de gebrui-kers moeten voor Berlage buitengewoon pijnlijk zijngeweest.Het is eigenlijk verwonderlijk dat Berlage ondanksal die kritiek ? of misschien wel dankzij die kritiek ?grote opdrachten kreeg. Tijdens de bouw van deBeurs ontving hij de opdracht voor een gebouw vandeDiamantbewerkersbondenhet,nogsteedswereld-beroemde, stedenbouwkundige Plan-Zuid, beide inAmsterdam.B e u r s g e b o u wAmsterdam kent in haar geschiedenis veel beursge-bouwen die alle op de een of andere manier niet goedfunctioneerden of andere problemen kenden. DatbegonalmetdeBeursvanHendrickdeKeyser(1616)die in het begin van de 19de eeuw door bouwvallig-heid werd gesloten en vervolgens gesloopt. De Beursvan Zocher (1845) op de plaats waar nu De Bijenkorfstaat, kende ook zijn problemen.Deze concentreerden zich niet op de bouwkundigestaat, maar op klachten van de gebruikers dat hetgebouw te klein en te onpraktisch was voor de zichsnel ontwikkelende handel. Amsterdam beleefde inde tweede helft van de 19eeeuw een grote opbloei.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 310De Beurs van BerlageRESTAURATIEEEN MOOIE, MAAR LOODZWARELASTW. Kramer, architect BNA, AmersfoortDeel van de dak-constructie in degoederenbeurs,tekening vanH.J.M. Walenkamp,uit H.P. Berlage,Het complete werkArchitect Berlage speelde veel met zijn kinderen. Hij maakte prachtige blokkendozenen bouwde thuis heel wat met ze af. Het contact met zijn gezin moet intensief zijngeweest. Zijn kinderen worden geregeld genoemd bij bezoeken aan bouwwerken vanhun vader. Ook zijn vrouw bezocht geregeld het werk van haar man, zowel inAmsterdam als later in Den Haag.Toch heb ik het vermoeden dat dr. H.P. Berlage (1856-1934) het met zijn werk nietaltijd gemakkelijk heeft gehad. De ruzies met zijn opdrachtgeefster, mevrouw Kr?ller-M?ller rond de bouw van het Huberteshof in Otterlo, de moeizame aanloop tot reali-satie van het Gemeentemuseum in Den Haag en bovenal de teleurstellingen tijdens enna de bouw van zijn Beursgebouw aan het Damrak in Amsterdam, waren daar waar-schijnlijk de reden van. Vooral de bouw van de Beurs en de nasleep daarvan, moetenhem slapeloze nachten hebben bezorgd. Nu, na bijna 100 jaar wordt het grootsteprobleem voortvarend aangepakt: er komt een nieuwe fundering.De discussies in de gemeenteraad over verbouw ofuitbreiding van Zochers beurs of een nieuw beurs-gebouw, duurden decennia lang. In 1882 nam degemeenteraad toch het principe-bestuit over tegaan tot de bouw van een nieuwe Koopmansbeurs.Daarvoor moest een deel van de Amstel ten noordenvan de Beurs van Zocher worden gedempt. De ont-wikkelingen van de bouwplannen vlotten niet erg enop het gedempte deel werd een park aangelegd.Toch kwam de Beurs er. Een imposant gebouw datondanks de kritiek op de vormgeving, veel belang-stelling kreeg in binnen- en buitenland (foto 1).B i j z o n d e r g e b o u wWat maakt de Beurs toch zo'n bijzonder gebouw, hebik mij vaak afgevraagd nadat ik in 1996 opdrachtkreegtothetmakenvaneenrestauratieplan.Alsover??n gebouw veel is gepubliceerd, dan is dat wel overde Beurs van Berlage: stapels boeken en vele publi-caties. Meer en meer groeide bij mij het besef dat erweinig gebouwen zijn te vinden die zo intens zijndoorgedacht en uitgedetailleerd; aan alles is gedacht.Misschien het meest bijzonder, wat nog altijd alseen zeldzaam voorbeeld van integratie mag wordenbeschouwd, is de intensieve samenwerking vanBerlage met veel kunstenaars (beeldhouwers, schrij-vers, glazeniers). De schilder Jan Toorop bijvoor-beeld heeft prachtige tegeltableaus ontworpen.Vanaf het begin heeft het gebruik veel kritiek opge-leverd. Zo veel zelfs dat in 1913 een nieuwe Effec-tenbeursopBeursplein5werdgebouwd,directnaasthet gebouw van Berlage. De graanhandel, de Schip-persbeurs en andere beurzen verlieten eveneens hetgebouw.Berlagehoopteopeenpublieksgebruikinbredebete-kenis en sprak over een Palazzo Publico. Nu, 100 jaarlater, lijkt het erop dat Berlage gelijk krijgt. Hetgebouw heeft weliswaar geen handelsfunctie meer,maar de Beurs bruist van het leven als nooit tevoren.In het noordelijk deel concerteert het NederlandsPhilharmonisch Orkest. Het Concertgebouw Orkestoefent geregeld in een van de twee concertzalen die15 jaar geleden zijn ingebouwd. De Stichting Beursvan Berlage is actief in het organiseren van wisse-lende exposities. Tientallen huurders bevinden zichin het gebouw, de Raad voor de Scheepvaart zetelt eral jaren, er zijn een openbare fietsenstalling en eenfotowinkel; kortom, een echt Palazzo Publico.B o u w k u n d i g e p r o b l e m e nDe vraag wat de reden was dat het Beursgebouw altijdens de bouw en vooral later met verzakkingen enscheurvorming te maken kreeg, wordt beantwoordin het artikel van ing. A. de Vries (zie blz. 20 e.v.).Waren het bezuinigingen bij de voorbereidingen dieook doorgevoerd werden op het palenplan? Was hetde slechte grondgesteldheid die na het dempen vanhet stukje Amstel te weinig draagkracht vertoonde?Door het inklinken ging de grond als het ware`hangen' aan de houten palen en werden deze `naarbeneden getrokken'. Of was het een te lichte funde-ringsconstructie, de niet overal even sterke eerstezandlaag of een relatief (te) hoge paalkopbelasting?Of waren de muurconstructies te licht (foto's 2-4)?Vragen genoeg ... nu de antwoorden nog.Overigens zijn geen funderingsproblemen bekendbij het naastgelegen pand van de huidige AEX-beurs,de vroegere Effectenbeurs uit 1913 en De Bijenkorfuit 1915. Hetzelfde geldt voor het eerder gebouwdeCentraal Station (1889), dat zelfs op een kunstmatigeiland in het IJ is gebouwd.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 3 111 | Exterieur Beurs zoals dieer thans uitziet; hetBeursplein is omge-vormd tot werkplaatsvoor de aannemerfoto's: Luuk Kramer,Amsterdam2 | Hulpconstructies zijnaangebracht in de bogenBij de Bijenkorf werd op de palen een grote beton-plaat aangebracht.C o m m i s s i e v a n o n d e r z o e kTijdens de bouw zakte de toren, hoek Beursplein-Beursstraat. In 1904 traden grote scheuren op indezelfde hoektoren. Er werd een commissie in hetleven geroepen onder voorzitterschap van niemandminder dan dr. P.J.H. Cuijpers, architect van hetRijksmuseum en het Centraal Station. Berlage waslid van deze commissie.Besloten werd trekstangen aan te brengen (foto 5),dwars door het gebouw en in de kelder langs hetDamrak. Bovendien werden funderingsverbeterin-gen aangebracht (1904-1910).Tochbleefhetgebouw,ineigendomvandegemeenteAmsterdam, een zorgenkindje. Vanaf 1957 is sprakevan metingen op basis van vaste meetpunten dietegen en in het gebouw waren aangebracht. In 1959was er een felle discussie in de gemeenteraad overbehoud danwel sloop van het `onrendabele gebouw'.Na aandrang van veel Amsterdamse burgers enarchitectenorganisaties in binnen- en buitenland,nam de gemeenteraad het besluit niet te slopen eneen noodzakelijke (kleine) funderingsverbeteringuit te voeren. Dit gebeurde in 1961-1962 in het noor-delijk deel, onder de muur tussen de ruimten van deGraanbeurs en Effectenbeurs, nu de beide concert-zalen. Maar het verslechteringsproces ging voort enin 1996 was volgens inspecteurs van Bouwtoezichtsprake van het bereiken van een kritisch punt inde veiligheid van de constructie van het gebouw.Besloten werd een geheel nieuwe fundering te gaanaanbrengen.Tijdens de intensieve voorbereiding werd een plan-ning gemaakt om de nieuwe fundering in elk gevalgereed te hebben voordat de `graafmol' van deNoord/Zuidlijn van de metro onder het Damak hetgebouwzoupasseren.Hetinvloedsgebied,alsgevolgvan deze graverij, ligt tot halverwege het gebouw. Nade principekeuze van het paaltype werd besloten tothet maken van drie proefpalen op het Beursplein,vlak voor de voorgevel.Met een uiterst ambitieus plan werd op 18 novem-ber 1999 begonnen. Hoofdaannemer is Hillen &Roosen en de funderingstechniek wordt uitgevoerddoor SMET F&C uit Dessel (B).H e r i n d e l i n g k e l d e rNaast de ambitieuze funderingsverbetering was eenplan gemaakt tot herindeling van de kelder. In hetplan zijn opgenomen een administratiekantoor, defietsenstalling, een fotowinkel en enkele van de velehuurders in het gebouw. Gewerkt wordt aan func-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 3123-4 | Dat een en andernodig is bewijst deopgetredenscheurvormingtionele verbeteringen. Onder de beide concertzalenis een grootscheepse herindeling voorbereid voorhet Nederlands Philharmonisch Orkest. Het omvatnieuwe kleedkamers voor de artiesten, dirigenten-kamers, solistenkamers, toiletgroepen, opslagruim-ten voor instrumenten en allerhande zaken die temaken hebben met het 135 man tellende orkest.Grootste probleem vormen de technische voorzie-ningen waaronder die voor de ventilatie, zowel in dekelder als de ruimten erboven. Jaarlijks bezoekenduizenden mensen concerten en exposities. Daar-doorheen speelden de verhuizing van een aantallaag- en hoogspanningsruimten die tijdelijk moes-ten worden verplaatst naar het Damrak en de Beurs-straat om ruimte te maken voor het inbrengen vande honderden schroefbuispalen.Aan de zuidzijde wordt een Safe Deposit gerecon-strueerd. Dit Safe Deposit was door Berlage inge-bouwd in 1902, dus nadat de kelder al gereed was.Het is een unieke ruimte waar destijds, toen er noggeen giraal verkeer en geen bankrekeningen beston-den, mensen hun sieraden, waardevolle spullenmaar ookhuncouponskondenopbergen.InLondenwas dit fonomeen al bekend, Berlage was er speciaalvoor gaan kijken, want op het continent was het nogonbekend, Het wordt opnieuw een bijzondereruimte met prachtige tegelvloeren, waarvan nog veelisteruggevonden,enfraaielambrizeringen.Erkomentevens vertrekken voor de opslag van Berlage-meubi-lair waarvan nu veel rondzwerft.P l a n n i n gDewerkzaamhedenlopentotophedenvolgensplan-ning. Het is de bedoeling medio 2002 met dit onder-deel van de restauratie gereed te zijn.Tijdens de opnamen in 1997 werd geconstateerd datinveelventilatiekanalenasbestvoorkwam.Nadatmethetverwijderenwasbegonnen,bleekdeomvangveelgroter dan was gedacht. Veel kanalen die dwars doorde verdiepingen lopen, bleken voorzien van asbest.Maar het ventilatiesysteem moest wel in gebruikblijven. Daarom hebben heel wat slangenmensen inasbestveilige pakken halsbrekende toeren uitge-haald bij het weghalen van het asbest.Hopelijk zullen al deze inspanningen leiden tot eeneerste afronding op 27 mei 2003. Dan is het precies100 jaar geleden dat koningin Wilhelmina en prinsHendrikdeBeursvanBerlagefeestelijkopenden.Opdie datum zal de Beurs voor een tweede maal offi-cieel geopend worden, of misschien zelfs eerder alsalles meezit. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2001 3 135 | Versterking kolom terplaatse van dakspant; deaanzet van de trekstangis bovenaan te zien