ir.F.A. van Heerdening.J.VerkerkBredero's Bouwbedrijf Nederland BV,UtrechtRenovatie van het Kurhauste Scheveningen (I)?Het oude Kurhaus in de nadagenInleidingIn de verjongingskuur van de badplaats Scheveningen, zoals deze reeds geruime tijd in vollegang is-, speelt de rehabilitatie van het Kurhaus een centrale rol.Het is ook hier de toepassing van gewapend beton, die een belangrijk aandeel heeft in de reali-satie van ingrijpende structurele veranderingen in het gebouw. Daarmee ontstaat een geheeldat enerzijds kan voldoen aan de modernste eisen op het gebied van bedrijfsvoering en ander-zijds aan de huidige voorschriften met betrekking tot constructieve veiligheid, brandveiligheiden dergelijke. Bij dit alles blijven tevens voldoende mogelijkheden over om het sfeerbepalendekarakter van het geheel voor Scheveningen te bewaren.In het kader van dit tijdschrift is het niet de bedoeling om in te gaan op het totale pakket aanmaatregelen dat nodig is om het gehele gebouw te verjongen en te restaureren. Hier zullenslechts de specifieke betontoepassingen binnen dit geheel worden toegelicht. Wij willen daar-om ge?nteresseerden in bouwtechnische facetten verwijzen naar reeds verschenen en nog teverschijnen publikaties elders.Het gebouwHet gebouw is te onderscheiden in de volgende delen:? het middencarr? met de Kurzaal en de koepel;? de zijvleugels in L-vorm;? het terras aan de zeezijde met de daaronder gelegen boulevardwinkels.In het middencarr?, dat voor slopen en opnieuw opbouwen gespaard diende te worden, is de rolvan het gewapend beton wel belangrijk, maar in wezen ondergeschikt. De hoofddraagconstruc-tie bestaat hier namelijk uit (wel)ijzer, dragend metselwerk en hout.De kelder is geheel vervangen en uitgebreid door middel van een gewapend betonnen doos-constructie. Daarnaast zijn de verdiepingsvloeren in verband met brandveiligheid, geluids-wering, draagvermogen en schijfwerking merendeels vervangen door betonvloeren.Het constructieve systeem van het middencarr? is in zoverre gewijzigd dat het nu een zelfstan-dige stabiele eenheid is geworden. De oude toestand van langsstabiliteit via de aansluitendevleugels was niet meer te handhaven. Dit vanwege de noodzakelijke sloopwerkzaamheden aanCement XXX (1978) nr. 1 172-3-4Neergang van een symbool...5Middencarr?: schoorwerk van de in detailsinstabiele gevel6Detail van verweerde natuursteenelementen:vocht, zout en vogels...de vleugels en de in de nieuwe situatie aan te brengen dilatatie tussen middencarr? en vleugels.De nieuwe stabihteitsconstructie bestaat uit stalen verbanden in de vier hoektorens, ingeklemdin de genoemde kelderdoos en gekoppeld op diverse niveaus via de bovengenoemde schijf-werking van de betonvloeren. In het stadium waarin deze schijven nog niet aanwezig waren,namen tijdelijke stalen vakwerkliggers deze functie over. De stalen verbanden in de hoektorenszijn naderhand ingebetonneerd en langs deze weg tevens gekoppeld aan het dragende metsel-werk.Anders is het gesteld met de zijvleugels, die in wezen een nieuw gebouw vormen. Hierin zullenslechts bepaalde, beslist te handhaven elementen van het oude Kurhaus terugkeren, zoalsdiverse zalen (Spiegelzaal, Cor Ruyszaal) en in grote lijnen de gevels.De oorspronkelijke hotelgedeelten waren opgebouwd uit de 'klassieke' elementen: dragendmetselwerk, dragende gemetselde gevels, houten vloeren en kapconstructies. Waar deze een-voudige structuur niet mogelijk bleek, waren destijds verschillende ge?mproviseerde oplossin-gen gevonden. Een treffend voorbeeld hiervan vond men in de zuidelijke vleugel, waar boven dekolomvrije 'Blauwe zaal' de verdiepingsvloeren, via trekstangen aan stalen kapspanten warenopgehangen.Bij de studie van het pakket maatregelen dat nodig was om het Kurhaus tot een verantwoord teexploiteren geheel te maken, heeft een groot aantal factoren en overwegingen een rol gespeeld.Zo zou bij het in grote lijnen handhaven van het oude gebouw een aanpassing aan de huidigebouwvoorschriften en veiligheidseisen nodig zijn geweest. Dit zou op zichzelf echter al eeningrijpende verbouwing betekenen.Anders werd het, toen uit hoofde van een exploitatiestudie bleek dat het aantal hotelkamersvergroot diende te worden en dat, althans in bruto-volume, de hiertoe benodigde ruimte be-schikbaar was. Wel moesten dan alle bestaande vloeren worden verwijderd, de aanwezigeverdiepingshoogte (vari?rend van 3,60 tot 4,20 m) worden teruggebracht tot 2,90 m en eenextra vloer worden toegevoegd. In de planstudies is er geruime tijd van uitgegaan, dat langsdeze weg een oplossing kon worden gevonden met handhaving van de oude gevels, incidenteelgewijzigd voor wat betreft de raamindeling.Van de constructies werd een aantal alternatieven uitgewerkt met onderling sterk verschillendevoor- en nadelen. Hiervan kunnen onder meer worden genoemd:? Een staalskelet met houten of betonnen vloeren.Het voor de geluidsisolatie benodigde hogere vloergewicht kon gedeeltelijk worden gecompen-seerd door de oorspronkelijke zware dragende metselwerkwanden te vervangen door anker-loze spouwmuren van porisosteen. Deze gewichtsbeperking was noodzakelijk in verband methet draagvermogen van de bestaande fundaties en het vermijden van zettingsverschillen tussenoud en nieuw. Maatafwijkingen in de bestaande gevels maakten een enigszins seriematigeaanpak echter tot een wensdroom. Bovendien zouden - en dat gold voor alle varianten - vrijingrijpende maatregelen nodig zijn tot handhaving van de onder Monumentenzorg geplaatsteSpiegelzaal en Cor Ruyszaal, waardoor de mogelijkheden sterk werden beperkt.? Dragende metselwerkwanden met betonnen vloeren.Het argument van gewichtsbeperking op de bestaande fundering pleitte hier sterk tegen, even-als de vrijwel afwezige flexibiliteit van deze oplossing.? Een in het werk gestort gewapend-betonskelet.Bij deze oplossing vormen de maatafwijkingen geen probleem. Een nadeel is uiteraard het wer-ken binnen bestaande gevels (in- en uitbrengen van materieel en materiaal).Intussen bleek bij diepgaande inspecties van het gebouw, dat de gevels in zeer slechte staatverkeerden. Vooral het natuursteen diende in veel gevallen vervangen te worden. Aangezien detoegepaste steensoorten de strijd tegen het zeeklimaat niet hadden kunnen bolwerken, moestnaar andere materialen worden omgezien. Toen dan ook na veel onderhandelen met de betrok-ken instanties de beslissing viel dat ook de gevels van de zijvleugels gesloopt en vervangenmoesten worden; werd al snel de weg vrijgemaakt voor een rationelere aanpak van de proble-men.Cement XXX (1978) nr. 1 18Waar nu namelijk de uitgangspunten werden herzien in die zin dat de nieuwe gevels de hoofd-vorm, het uiterlijk en de zichtbare detaillering van de oude dienden te hebben, maar in construc-tie konden worden aangepast, werd het betonskelet met een daaraan bevestigde lichtere gevel'favoriet'. Bovendien kon de gewichtsproblematiek worden opgelost, doordat funderingenkonden worden vernieuwd en uitgebreid.Ook de materiaalkeuze voor de gevel heeft hierbij een rol gespeeld. Het bleek zeer goed moge-lijk om via moderne afgiettechnieken met flexibele kunststofmallen, kopie?n te maken vanbestaande, opgeknapte elementen in een weerbestendig, door en door gekleurd beton. Hier-door werden drie problemen opgelost, namelijk het zoeken naar een w?l geschikte, qua kleur inde gevel passende steensoort, het zeer kostbare hakwerk aan ornamenten en het bevestigings-probleem, dat hierna nog aan de orde zal komen.Opbouw en detaillering van de nieuwe vleugelsNa deze ontwikkelingen waren slechts die vormbepalende invloeden overgebleven, die uit hetontwerp zelf voortvloeiden.Door de gekozen verdiepingshoogte van 2,90 m was er geen hoogte beschikbaar voor balken,zodat een plaatvloer de enige mogelijkheid was. De veldgrootte van deze vloeren bedraagt inde zones voor de hotelkamers 4,10 ?8,16 m2waarbij een vloerdikte is gekozen van 250 mmvoor de hotelverdiepingen en van 300 mm in de onderste lagen.7Plattegrond met daarin aangegeven enkeledoorsneden8Doorsnede III uit figuur 7Cement XXX (1978) nr. 1 1911Opvangbalken boven een zaal als kamer-wanden9Bevestiging dragende band op 19750*10Bevestiging betonnen gevelelementenVerder zal duidelijk zijn dat bij een gegeven hoofdvorm en een hieraan vrij strak gebondenbinnenindeling, weinig vrijheid overblijft om de uit constructief oogpunt meest gewenste skelet-vorm in te passen. Er moesten dus concessies worden gedaan.Een van de - voor de berekening van het skelet - zeer belangrijke factoren is het feit geweest,dat in verband met loskrimpen geen geluiddichte aansluiting van kamerscheidende wandentegen kolommen en vloeren kon worden gegarandeerd. Er is daarom primair gezocht naar eengoede geluiddichte aansluiting. Deze bleek als gevolg van de toepassing van onder meer glas-wolisolatie dermate flexibel, dat aan de kamerscheidende wanden geen verstijvende invloed ophet skelet kon worden toegekend. Bovendien kan het in de toekomst nodig zijn ter plaatse vande nu geplande hotelkamers andere (grotere) ruimten te maken, waarvoor wanden moetenkunnen worden weggenomen. Tevens zijn de overige stijve elementen te ongelijk verdeeld ente klein van omvang om alle stabiliteit te leveren voor een gebouw van zeven etages. Op deconsequenties hiervan voor de aanpak van de berekeningen zal in een vervolgartikel naderworden ingegaan.In het bovenstaande is reeds vermeld dat voor de geveldetaillering een oplossing is gevondenvoor het probleem van de vervanging van de verweerde natuursteenelementen.Als gevolg van de beslissing om de zijvleugels wegens de slechte staat waarin vele gevel-onderdelen verkeerden geheel te slopen en te herbouwen, werd het mogelijk de gevel zodanigte detailleren dat:? een lichtere opbouw kon worden gevormd door gebruik te maken van het skelet als draag-constructie;? de verschillen in werking tussen skelet en gevel konden worden opgevangen door middel vanflexibele voegen;? de bevestigingsproblematiek als een onderdeel van het ontwerp kon worden opgelost.Cement XXX (1978) nr. 1 2012Verweerd gevelonderdeel13Het zelfde onderdeel in beton14Een deel van de nieuwe gevel; betonelemen-ten als vervanging van natuursteen15De herrijzenis...De tussen de diverse banden en zuilen aan te brengen metselwerkvullingen zijn als spouwmuuruitgevoerd met een betere thermische isolatie dan de vroegere massieve muren. Het buitenbladbestaat daarbij uit een verblendsteen, gebakken uit soortgelijke klei als de oorspronkelijkestenen, het binnenblad uit B2-blokken. De belasting van deze vulwanden wordt steeds via aanhet skelet bevestigde elementen overgedragen aan de draagconstructie. Deze overdracht ge-schiedt in hoofdzaak door de horizontale banden, die via uit de elementen stekende wapeningdoor middel van aanstortingen met het skelet zijn verbonden.Vormveranderingen door krimp, kruip, temperatuur en dergelijke zijn opneembaar door terweerszijden van de stortnaad de staven met densoband te omwikkelen, waardoor tevens eenbetrouwbare corrosiewering van het staal ter plaatse van de eventueel te ontstane scheur isverkregen.Op enkele uitzonderingen na - daar waar een momentvaste verbinding nodig was - is het uit-gangspunt geweest de gevel zodanig te ontwerpen, dat de elementen via een oplegging opmortel of neopreenplaatjes hun gewicht en eventuele belasting aan het skelet kunnen afdragenen de aanstorting de horizontale krachten opneemt die ontstaan uit een excentriciteit en/ofwindbelasting. (wordt vervolgd)Cement XXX (1978) nr. 1 21