A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 2005 5 21Het nieuwe Gerechtsgebouw in Antwerpen wordt volgensplanning dit najaar opgeleverd, maar siert al langere tijdde zuidwestelijke skyline van de stad. Meest opvallendzijn ongetwijfeld de bijzondere, vormgegeven schaal-daken (foto 1). Ook de in vele gevallen zichtbare beton-structuur is evenwel het bewonderen waard. De keuzevoor grootschalige betontoepassing komt niet alleenuit esthetische overwegingen voort, maar is vooral ookgebaseerd op de positieve bouwfysische eigenschappen.Aanleiding tot de centrale nieuwbouw was het feitdat de gerechtelijke diensten van de federale over-heidsdienst Justitie over vele gebouwen in Antwer-pen waren verspreid. Tevens kampte de dienst meteen schrijnend plaatsgebrek. Dit alles had een ne-gatief effect op de functionele en effici?nte werkingvan de justitiediensten. De diensten worden nu ge-centraliseerd en er wordt voldoende kantoorruimteaan toegevoegd.L o c a t i e k e u z eNieuwbouw in de omgeving van het bestaandeGerechtshof aan de Britse Lei lag niet voor de hand.Deze wijk heeft een sterke woonfunctie en dit gaatmoeilijk samen met de vele vrijheidsbeperkenderandvoorwaarden die een justiti?le dienst aan deomgeving oplegt. Bovendien zou de grote behoefteaankantooroppervlakenkelkunnenwordenopgelostmet een ter plaatse onaanvaardbare hoogbouw.In de zoektocht naar een geschikte locatie ontstondhet idee de Antwerpse Leien ? de binnenstedelijkeverkeersader ? opnieuw te voorzien van een mo-numentaal zuideinde, zoals in vroeger jaren ondermeer het spoorwegstation Antwerpen-Zuid wasgeweest. Door te kiezen voor deze locatie zoubovendien een groot aangrenzend, braakliggendterrein in ontwikkeling kunnen worden genomen.Andere voordelen waren onder meer: directenabijheid van de federale politie, vlotte verbindingmetdeAntwerpsegevangenis,goedebereikbaarheidmet het openbaar vervoer en een goede aansluitingop de Antwerpse Ring.O n t w e r p w e d s t r i j dOm tot een ontwerp te komen werd door de federaleRegie der Gebouwen (zie kader) in 1998 eeninternationale architectuurwedstrijd uitgeschreven.NatweewedstrijdfasenkwamdetijdelijkeverenigingRichard Rogers Partnership?Van Kerckhove?Arup(RVA) als winnaar uit de bus. Richard Rogers (RRP)en Arup vormden hierbij de internationale inbrengen Van Kerckhove, inmiddels VK geheten (zie www.vkgroup.be), was de lokale partner voor zowel dearchitectuur, de engineering als de constructie.Belangrijk argument bij de keuze voor dit team wasonder meer dat men verder had gekeken dan alleennaar de feitelijke invulling van de vraagstelling enook de inplanting van het gebouw aan een globalereflectie had onderworpen.Naar het idee van RVA zat de stad namelijk`gevangen' binnen de Singel, ook wel de binnenringvan Antwerpen genoemd. Door deze Singelgedeeltelijk naar het zuiden te verschuiven, zou deGerechtsgebouw AntwerpenRECHTSPRAAK OP SCHAAL1 |GerechtsgebouwAntwerpen; nieuw monu-ment aan het zuideindevan de LeienA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 2005 522stad wat lucht krijgen en in zuidwestelijke richtingzelfs kunnen gaan uitbreiden. Tevens werd hetGerechtsgebouw zo fysiek bij de stad gevoegd inplaats van aan de rand geplaatst.Het gehele gebied wordt nu ontwikkeld binneneen masterplan, dat voorziet in nieuw te bouwenwoningen, kantoren, winkels enz. Een groot parkmaakt eveneens deel uit van de plannen (fig. 2).Overigens zal het bestaande Gerechtshof aan deBritseLeiwordengerenoveerdennadienhuisvestingbieden aan het Hof van Assisen, Arbeidshof en Hofvan Beroep.A l g e m e e n o n t w e r pAanvankelijk werd het oorspronkelijke Programmavan Eisen opzij gelegd en de ontwerpopgaveteruggebracht tot drie hoofdpunten: benodigdehoeveelheid vloeroppervlak, benodigde ruimte aangehoorzalen en strikte scheiding tussen publiek enprivaat gedeelte. In de tweede ontwerpfase is het PvEwel gerespecteerd en het ontwerp verder uitgewerkt.Tot deze fase behoorden de verschillende budgettaireingrepen en het uitschrijven van de aanbesteding.Het eerste ontwerp betrof een gebouw met achtkantoorvleugels. Dit refereerde aan het zogenoemdeOctopusakkoord, dat de contouren omschreef vande nieuwe organisatie die justitie en politie zoudenmoeten gaan vormen. Om budgettaire redenenomvat het definitief ontwerp uiteindelijk zes armen(fig. 3).De eis van een strikte scheiding tussen publiek enprivaat gedeelte bezorgde het gebouw in beginselzeer complexe circulatieschema's. Door de publiektoegankelijke ruimtes bovenop het gebouw tesitueren is dit probleem redelijk eenvoudig opgelost.Bijkomend voordeel is dat de gehoorzalen genietenvan een hoge daglichttoetreding door de grotenoordelijk gerichte glaspartijen in de daken.Op de tweede verdieping bevindt zich een grote,transparante publieke ruimte, de Salle des PasPerdus, die via een brede trap vanaf de Bolivarplaatste bereiken is. Het hoogste vloerniveau van hetvijf verdiepingen tellende gebouw bevindt zich nuop 15,75 m boven maaiveld. De zes daken van degehoorzalen vormen op 41 m boven maaiveld hethoogste punt (fig. 4).O n t w e r p f i l o s o f i eAnders dan een architect als Norman Foster, dieeen globaal beeld ontwerpt van waaruit partijenverder kunnen werken, gaat Richard Rogersenorm `in detail'. Zijn ontwerpen zijn enigszins teverklaren als moderne barokke bouwkunst. Ook ishij gewoon de constructie zoveel mogelijk in hetzicht te laten, zodanig dat de krachtswerking helderwordt verbeeld. Zo zijn de massieve kolommendie de platforms van de gehoorzalen ondersteunengoed zichtbaar. Deze aanpak wordt doorgezet in deaankleding van het gebouw, waarbij het verschil2 |Masterplan Nieuw-Zuid; in het midden hetnieuwe Gerechtsgebouw,rechts de verlegde Singelen geheel rechts de Ringvan Antwerpen3 |Bovenaanzicht van hetzes `armen' tellendeGerechtsgebouwP r o j e c t o r g a n i s a t i eOpdrachtgever van het nieuwe Gerechtsgebouw is deRegie der Gebouwen, een federale instelling die dehuisvesting regelt van de verschillende federale departe-menten. Na de aanbesteding werd met de uitverkorenprojectontwikkelaar Justinvest Antwerpen (tijdelijkevereniging van Interbuild, KBC en Dexia) een over-eenkomst gesloten voor de feitelijke bouw, huur enoverdracht van het complex. In feite betrof het hier eensemi-pps-constructie. De projectontwikkelaar beschiktedoor middel van een erfpachtovereenkomst tot 31 juli2005 (beoogde opleverdatum) over het bouwterrein enverzorgde zelf de financiering (totaal budget: 165miljoen) en projectbegeleiding. Vanaf de oplevering engedurende een periode van 27 jaar zal vervolgens deRegie der Gebouwen een huur betalen om ten slotteeigenaar van het gebouw te worden.De werkzaamheden zelf zijn in negentien loten aanbe-steed. Zo zijn bijvoorbeeld de omlegging van een grotecollector dwars over het terrein, de graafwerkzaamhe-den, de ruwbouwwerken, de daken, de gevelaankledingen de technische uitrusting alle in aparte contractenondergebracht.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 2005 5 23publiek-privaat door materiaal- en kleurenkeuzeswordt geaccentueerd (bijvoorbeeld fluorgeel).De dakvorm vertoont een zekere analogie met hetVlaamse landschap, dat wordt gekarakteriseerddoor bomen die, moegestreden onder een voort-durend beukende wind, alle in dezelfde rich-ting schuin staan. Ook een associatie met debolgeblazen scheepszeilen, een referentie aan hetvroegere Scheldeverkeer, is mogelijk. Opmerkelijkis evenwel dat de richting van de daken van hetGerechtsgebouw tegengesteld is aan de heersendewindrichting (zuidwest); het grote voordeel vandeze keuze is wel dat natuurlijk licht nu direct kanbinnenvallen.In totaal bevat het gebouw 32 schaaldaken (6 vanelk 24 ton en 26 van elk 18 ton). De oorspronkelijkedakvorm was moeilijk te realiseren. Uitgebreidestudies leidden uiteindelijk tot de keuze voor eenhyperbolische parabolo?de (hypar). Het grotevoordeel van deze hyparschalen, die al eenswerden toegepast bij het Philipspaviljoen voor deWereldtentoonstelling in Brussel in 1958, is dat zekunnen worden opgebouwd uit lineaire elementen,waartegen de afwerkingselementen eenvoudigkunnen worden aangesloten (fig. 5).B e t o nOver beton als constructiemateriaal bestond al vanafde eerste ontwerpstudies geen twijfel. Het moesteen duurzaam gebouw worden; licht van kleur,maar met een robuust uiterlijk. De grootschaligetoepassing van schoon beton, zowel ter plaatsegestort als geprefabriceerd, voldeed perfect aan diewens.Daarnaast was er ook een bouwfysische reden ombeton toe te passen. Het verminderen van het ener-gieverbruik was namelijk een belangrijk ontwerp-criterium, en zou het best kunnen worden gerea-liseerd door milieuvriendelijke technieken in hetgebouw te integreren. Het door VK Engineeringsamen met architect Jo Crepain en opdrachtgeverRENSON voor het RENSON-gebouw in Ware-gem ontwikkelde Healthy Building Concept (ziekader), bleek goed in het ontwerp te integreren.Dit concept is gebaseerd op het toepassen van na-tuurlijke ventilatie in combinatie met nachtkoe-ling, waardoor zonder inzet van ventilatoren enkoelmachines in het kantoor in alle seizoenen eenaangenaam klimaat verzekerd is. Het beton levertde hierbij benodigde massa, maar moet dan welzoveel mogelijk in het zicht blijven.I n o x , h o u t , s t a a lVoor de realisering van de schaaldaken zijn zeer veelvarianten overwogen, waaronder in beton. Dit zouevenwel zeer complexe bekistingen vergen, die ooknog eens herhaaldelijk moesten worden ingezet.Uiteindelijkisgekozenvooreenribbenstructuurmetgelamineerde houten elementen. Deze structuuris zichtbaar gelaten, zodat de toeschouwer hetkrachtenspel binnen de structuur kan waarnemen(foto 6).4 |Op de tweede verdiepingbevindt zich de publiekeruimte, die via een bredetrap bereikbaar is5 |3D-model van het dakvan een van de zesgehoorzalenH e a l t h y B u i l d i n g C o n c e p tGedurende de dag wordt de warmte, afgegeven doormensen, computers, verlichting en zon, geabsorbeerddoor het koude betonnen plafond. De verse luchttoevoergebeurt op natuurlijke wijze via kleine ventilatieope-ningen onderaan de gevel en bovenaan in de schou-wen.Aan het einde van de werkdag heeft het betonnenplafond alle warmte geabsorbeerd, die gedurende dedag in het kantoor werd gedissipeerd. Onderaan degevel en bovenaan in de dakschouwen worden venti-latiekleppen geopend, zodat door natuurlijke tocht hetkantoor kan worden doorspoeld met frisse buitenlucht.'s Morgens aan het begin van de nieuwe werkdag isalle geabsorbeerde warmte uit het beton afgevoerden beschikt men weer over een koudebuffer. De groteventilatiekleppen boven- en onderaan sluiten en denachtkoeling stopt.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i tei t sb o u wcement 2005 524Concreet bestaat een dak uit vier gekoppeldekwadranten of dakvlakken, elk op zich een hypar-schaal binnen een vierkant grondvlak. De perimetervan elk van de vier kwadranten is uitgevoerd in staal,waardoor alle secundaire afwerkingselementen vrijeenvoudig kunnen worden bevestigd.Tijdens de conceptfase werden verschillende mo-gelijke afwerkingsmaterialen tegenover elkaar af-gewogen. Door de hyparvorm van de daken, despecifieke aansluitingsdetails, onderhoudsvereis-ten, duurzaamheid en de overgang van horizontalenaar sterk hellende vlakken, ging de voorkeur uitnaar inox. Het systeem bestaat uit gefelst roestvrijbandstaal, dat zorgvuldig aan elkaar is bevestigdmet een continue las. Het geheel is via zowel vasteals schuifklangen bevestigd aan de onderliggendehouten bebording, die de eigenlijke schaal van hetdak vormt.Op de website www.vakbladcement.nl vindt u ani-matiefilmpjes over de uitvoering van de hyparscha-len. Henk WapperomProjectgegevensopdrachtgever:Regie der Gebouwenprojectontwikkelaar:Justinvest Antwerpen N.V., waarin Interbuild, KBC en Dexiaontwerp:T.V. Richard Rogers Partnership, VK, Arup6 |Ribbenstructuur metgelamineerde houtenelementen7 |Groenstrook tussen tweekantoorvleugels: eenglazen loopbrug verbindthet kantoor met hettrappenhuis