C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2003 528De functionele eisen die aan eentheater worden gesteld, geveneveneens aanleiding tot een bij-zonder gebouw. Er is een grotezaal nodig met 1200 zitplaatsenen dat betekent een grote openruimte zonder hinderlijke kolom-men. Bij die grote zaal hoort eengroot toneel met een hoge toneel-toren voor alle attributen endecors en ? daaromheen ? foyersmet bijbehorend restauratievevoorzieningen. Zo ontstaat al snelde functioneel gedicteerde vormvan een grote doos met daaropaansluitend een hoge maar smal-lere doos voor de toneeltoren. Omdit alles heen komt een laagbouwmet de entree en de foyers. Daar-naast wordt er bijna altijd eenkleine zaal voor zo'n 200 perso-nen gevraagd waarin beginnendeof experimentele acteurs en actri-ces voor een kleiner publiekkunnen optreden.Vrijwel alle theaters volgen dezefunctionele opzet, zo ook hettheater in Hengelo. Maar hier ishet effect van de obligate seriegrote en kleine dozen vermeden.Dankzij een architectonisch sterkconcept is de verschijningsvormvan dit theater verrassend tenoemen en vormt het, binnen degestelde financi?le kaders, eensterkearchitectonischeensteden-bouwkundige invulling aan debinnenstad van Hengelo.O p z e t t h e a t e rZonder sponsoring is er in Neder-land klaarblijkelijk niets meer terealiseren. Als de zakenwereldnietgenereushetgattussenambi-ties en financi?le mogelijkhedendichtstopt, is het project niet haal-baarendaaromheeftHengelohetRabo-theater. Het ligt in de bin-nenstad tegenover het station enmaaktondermeerdeeluitvaneenoperatie om de binnenstad temoderniseren. Op dezelfde plekstond het oude theater uit de jarenvijftig. Om redenen van comfort,het gebouw was slecht ge?soleerden geventileerd, om theatertech-nische redenen, vanwege de ex-ploitatie en omdat de uitstralingvan het gebouw niet meer bij dehuidige tijd paste, werd beslotendit gebouw te slopen en op de-zelfde plek een nieuw theater tebouwen.Als architect werd Jan Hoogstaduit Rotterdam geselecteerd. Dezearchitect heeft een grote interessein wiskunde en vooral voor geo-metrie en maakt altijd voor elkwerk een plattegrond waarin allevormen en stramienen nauwkeu-rig worden opgezet en uit geo-metrisch aaneen geschakeldeelementen zoals driehoeken encirkels, zijn opgebouwd. Uit eenvan de ori?nterende studies ont-stond op deze wijze het ideede theaterzaal en de toneeltorenbinnen een cilinder onder tebrengen. Zodoende werd tevensvoorkomen dat het stereotiepebeeld van een theater: de grotedoos met een hoge doos zou ont-staan.De twee theaterfuncties zijn in decilinder ondergebracht door detheaterzaal in de ene helft en detoneeltoren in de andere helftonder te brengen (fig. 1). In hetmidden van de cilinder bevindtzich een betonnen wand, diealleen ter plekke van de toneelo-pening open is.Aangezien een theaterzaalvloeraltijd schuin moet oplopen, ont-Een architectonisch bijzonder theaterRabo-theater te Hengeloir. R. Nijsse en ir.F.G.J. Voorhoeve, ABT adviesbureau voor bouwtechniek, Velp / DelftEen theater is het visitekaartje van een stad. Elke zichzelf respecterendegemeente van een bepaalde omvang heeft een theater waaraan het ambitie-niveau van de gemeente kan worden afgelezen. Op zich begrijpelijk: eentheater is een manifestatie van het cultureel niveau dat men wenst te bezit-ten. Het biedt de mogelijkheid zich te onderscheiden van omliggende gemeen-ten en het vormt ook het `toneel' van de stad, de plaats waar men elkaar kanontmoeten en waar men gezien kan worden. Dit alles als aanleiding om eensuit te pakken: ons theater moet een bijzonder en mooi gebouw zijn.Voorbeelden uit het verleden tonen dit duidelijk aan: de Scala in Milaan, hetOperagebouw in Parijs, het Sydney Opera house; namen die een begrip zijngeworden en waarin geen middel onbenut is gelaten om indruk te maken enallure uit te stralen.1 | Opzet schouwburg:`trommel', foyers enmiddenzaalUitvoering ronde wandC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwcement 2003 5 29stond onder de vloer ruimte. Dearchitect stelde voor om dezeruimte als foyer, op maaiveldniveau, te gebruiken. Probleem isdan wel dat je niet overal rechtopkan lopen. Daar waar de zaalvloerde begane grond vloer raakt is devrije ruimte zelfs nul. Dit werd ineerste instantie opgelost door eengroot deel van de vloer in deruimte van de theaterzaal om-hoog te takelen. Dit bleek te duur.Uiteindelijk is het eerste deel vandevloervlakuitgevoerd.Hierdoorontstaat een grote en ruime foyer,waarbij zelfs de toneelvloer nogeen rol kan spelen. Vooral voorfeesten en recepties ontstaat erdan een goed te exploiterenruimte. Ten slotte is in de theater-zaal een vrijdragend balkon voor150 zitplaatsen opgenomen.Bij een theater is het uiterst be-langrijk te vermijden dat de eneactiviteit de andere stoort. Over-dracht van trillingen is daaromuit den boze en zodoende moe-ten alle activiteiten compleet vanelkaar worden gescheiden. Dithoudt in dat elke zaal losgehou-den moet worden van de omlig-gende vloeren en dat betekentopleggingen op trillingsisolato-ren zoals rubberblokken. Eenconsequentie van dit los houdenvanelkaarisdatelkbouwdeelvoorzijn eigen stabiliteit moet zorgen.Dat kan wel eens vervelend zijn,maar een groot voordeel van eencilinder van beton is dat deze doorzijn vorm stabiel is. Aardig om tevermelden is dat elke rij stoelenin de grote theaterzaal een eigendeur naar de op gelijk niveaugelegen foyers heeft. Op dezewijze kan de zaal snel leegstro-men zonder filevorming bij deuitgangen.Naast de grote zaal is een kleinezaal ontworpen die Middenzaalwordt genoemd. De foyer van deMiddenzaal en de entree voor hetgehele theater liggen als een over-gangszone tussen de Grote zaalen de Middenzaal. De entree tothet theater wordt door een gigan-tische stalen luifel op poten fees-telijk benadrukt (foto 2). Onder degrote zaal en de onder de zaal lig-gende foyer zijn in een kelderver-dieping de accommodaties voorde artiesten alsmede de installa-ties ondergebracht. In de kelder-laag bevindt zich tevens een film-zaal voor het Filmhuis Hengelo.Op de begane grond is achter detrommel de los- en laadruimteondergebracht, inpandig, dusgeen overlast voor de omgevingna de voorstelling.D e t r o m m e l e n d ev r i j h a n g e n d e v l o e r e nEen ronde wand in beton uitvoe-ren vereist een bijzondere des-kundigheid van de bekistingstim-merlieden. Tevens moest dezewand nog zo'n 20 m hoog wordenen moesten er een schuin oplo-pende vloer en een vrijhangendbalkon in worden aangebracht.Omdat de ruimte onder de schuinoplopende theatervloer als foyerwas gedacht, leek het de architectbijzonder geslaagd om daar geenbetonwand te maken maar eengrootglasvlak,waardoorderelatietussen binnen en buiten vanzelftotstandzoukomen.Ookstakeendeel van de cilinder buiten de per-ceelgrens; door de trommel erboven te laten zweven kon dit ste-denbouwkundig vervelende feitworden opgelost (zie foto 2). Dat2 | Entree op stalen kolom-men naast de over deerfafscheiding hangende`trommel'3 | Zaalwand met kolom-achtige verdikkingennaast glasvlak,alsmededoorsnede over zaal-wanddakvloertoneeltorendoorsnedewandC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2003 530zweven en het grote raam is eenarchitectonisch aardig idee, datconstructief echter de nodigeproblemen opriep. Immers eencilinder met een groot gat geeftvervelende spanningsconcentra-ties die voor het beton wel eens teveel kunnen worden, zeker alseen vloer en een balkon erbovenop de cilinder aansluiten (fig. 3).Na enig heen en weer gepraat ont-stond een compromis in de vormvan twee grote kolomachtige ver-dikkingen aan weerszijden vanhet grote glasvlak. Dat betekendewel twee 12-paalspoeren, maargoed.De constructie van het vrijdra-gende balkon heeft veel aandachtgevraagd. Ten eerste kraagt hetover een breedte van circa 24 mcirca 9,5 m uit vanaf de cilinder-wand(fig.4)ententweedekanhetvol staan met bewegende men-sen, niet alleen een groot gewicht,5 kN/m2, maar ook een dynami-sche belasting! De ene zijde vande vloer rust op de betonnencilinder, de twee vloerranden hierloodrecht op (de zijkanten van debalkonvloer) worden door een HE600B ondersteund (fig. 5). Zo ont-staat een driezijdig opgelegdvloerveld.Een zwaar belaste vloer betekenteen dikke vloer, maar dat is tevenseen tegenspraak want een dikkevloer is weer veel gewicht en datbetekent weer meer belasting enkruipvervorming enz.Om gewicht te besparen zijn in de600 mm dikke vloer polystyreenblokken groot 600 x 600 x 300/500mm2ingestort. Gekozen is voorHE240A HE240Azeeg in betonvloerd=600+1900d=600d=800710 1265 1265 7104111564R1960+2150817+HE600B20600x600x500600x600x300600x600x300800450015002006002006006006002006002006004 | Plattegrond eerste verdieping5 | Ondersteuning vloerranden en locatie polystyreenblokken 7 | Verticale verplaatsing (zakking)6 | Elementen achterwand met balkon(schematische weergave)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwcement 2003 5 31blokken en niet voor kokers,omdat het hier een isotrope (intwee richtingen afdragende) vloerbetreft en om op locaties met eenhoge dwarskrachtbelasting blok-ken weg te kunnen laten, waar-door de schuifspanningen onderde kritieke waarde blijven doordatde totale (beton)hoogte hiervoorbeschikbaar is. Op deze wijze is ereen gewichtsreductie van 25%bereikt.Met een eindig-elementenpro-gramma, waarin zowel de ge-kromde wand als de twee uitkra-gende vloeren zijn opgenomen,werd de constructie nagerekenden gecontroleerd (fig. 6 t.m. 8).Omdat de krachtswerking en devervorming van de achterwand tekunnen onderzoeken, is de ach-terwand apart in de computeringevoerd. Omdat het hier nietspecifiekomdevloerenenhetdakgaat, zijn deze daarbij alleen alsverstijvingen (schijfjes) ingevoerd.De figuren 6 en 7 tonen alleen deachterwand met schematisch hetdak en de balkons. In figuur 6 ishet elementennet te zien en infiguur 7 de verplaatsingen (inkleur).Deze constructie op zich is nietstabiel: pas als de dakvloer detrommelhelften aan elkaar kop-pelt, is de totale constructie sta-biel. Dit houdt in dat tijdens deuitvoering er in goed overleg metde aannemer voor moet wordengezorgd dat ondersteuningen enstempelingen blijven staan totdatdeze koppeling zijn werk kandoen! Een bijkomend voordeelvan het lang laten staan van deondersteunende bekisting is datdedoorbuigingvanhetbalkontengevolge van kruip en uitdrogings-krimpalgrotendeelsachterderugis. Om visueel doorzakken tevoorkomen werd de gehele bekis-ting circa 130 mm opgezet. Hetbetonwerk van de zaalwanden ende balkonvloeren ziet er uitste-kend uit en de verwondering vandegenediedezezaalvoorheteerstbetreedtoverhetschijnbaarmoei-teloos uitkragen van een in ver-houding dunne balkonvloer, ismede een bijdrage aan een ge-slaagd mooi theater (foto 9). Projectgegevensopdrachtgever:Gemeente Hengeloarchitect:Hoogstad Architecten, Rotterdamconstructeur:ABT adviesbureau voor bouwtechniek,Velp / Delftinstallatieadviseur:Ketel, Delftadviseur theatertechniek:Prinssen Bus, Udenaannemer:Bouwcombinatie Hillen & Roosen enThomassen Dura, Hengelo8 | Wapening zaalvloer9 | Zaal en balkon gezien vanaf het toneel