IWONINGBOUW IONDERZOEK I IPRODUKTONTWIKKELINGALS SPELir.Eric Vreedenburgh, Archipel Ontwerpers, Den HaagIn de woningbouw tracht men de voordelen van serieproduktie te koppelen aanflexibiliteit. Tot een doorbraak is dat nog niet gekomen. In een onderzoek voor hetOBOM - werkgroep TU Delft is een ver~elijkinggemaakt tussen de(Bruynzeel)keuken en de (Componenten}woning. De vraag is waarom de keuken inde loop der tijd .een succes is geworden en de woning niet. Serieproduktie op maatvormde de leidraad voor het door Archipel Ontwerpers ontwikkelen van eencomponentenwoning, in opdracht van Amstelland. Nieuwe mogelijkheden dienenzich aan bij het onderscheiden van elkaar complementerende subsystemen. Danontstaat ook voor de ontwerper de vrijheid tot 'spelen'.Zoals in elke na-oorlogse wijk inNederland te zien is, heeft deaanpak van het seriematig pro-duceren van de woningbouw geleid toteen grauwe eenvormigheid.Het wonenis een kwalitatief probleem geworden.Vanuit dit perspectief vormt de indus~trieel vervaardigde woning eerder eenkwaal dan een panacee.Terwijl in de wereld van het 'echte in-dustrieel vervaardigde produkt' zoals deautoindustrie ofde elektronica, het be-grip 'mass production' is vervangendoor 'lean production' (slanke produk-tie, datwil zeggen kleinere series,ingro-te vari?teit en Just in time'), blijft deproduktie van architectuur gevangenbinnen de vooroorlogse neutrale repro-duceerbaarheid. In de jaren twintigstonden ontwikkelingen in de auroin-dustrie model voorvernieuwingen in dearchitectuur en de bouwwereld. Anno1993 kan de bouwwereld nog steeds veelvan de autoindustrie leren.Lean productionWat opvalt aan wijken als Alexander-polder, Pendrecht, Bijlmermeer ofDenHaag zuid-west is de discrepantie tussenideaal en realiteit. Hiertussen zit de ver-taalslag van de produktie. De produktiedie zowel ontwerp als uitvoering omvat.De discussie over deze wijken zou nietalleen over hun architectuur of stede-bouw moetengaan, maar zou ookde in-kaderingvan hetwonen inhetbouw- enontwerpproces, onder invloed van hetproduktieproces, erbij moeten betrek-ken.Deze inkadering wordt bepaald door dedoelstelling van een bouwproces.Inzijn16algemeenheid wordt het bouwprocesomschreven als het realiseren van eenbouwwerk en tijdens het traject van ditrealiseren, hetzo goed mogelijk beheer-sen en afstemmen van alle noodzakelij-ke activiteiten.Het huidige bouwproces is niet ondub-belzinnig te omschrijven. Hierin bestaateen grote diversiteit, met als uiterstenhet traditioneel ambachtelijke bouw-proces en het industri?le proces.Het traditionele bouwproces werd ge-kenmerkt door de inzet van vakmensenop de bouwplaats. Doordat tijdens hetwerk op de bouwplaats nog allerlei aan-passingen mogelijk waren, was het pro-ces betrekkelijk flexibel. In de loop dertijd verdwenen onder invloed van dein-dustrialisering zowel het vakmanschapals de variatie en bestonden de aanpas-singen op de bouwplaats nog voorna-melijk uit het herstellen van fouten.In een voordracht uit 1951 wees de 6.10-soofMartin Heidegger erop dat de oor-spronkelijke betekenis van bouwen het'laten-wonen' is. 'Wij wonen niet, om-dat we gebouwd hebben, maar we bou-wen en hebben gebouwd voor zover wewonen, dat wil zeggen voor zover we alswonenden zijn' [1]. Door verschillendemaatschappelijke tendensen is dit wo-nen steeds individueler en gediffe-rentieerder geworden en lijkt het eropdatwe de kunstvanhetwonen- en daar-mee ook de bouwkunst - hebben verlo-ren.Het 'laten wonen' duidt op een interac-tie tussen bewoner en woning. Deze in-teractie vraagt om een flexibiliseringvan zowel het bouwwerk als het bouw-proces.Flexibiliteit heeft nooit tot doel gehadmensen in een mobiel geworden huis ineen technologisch landschap te latendwalen maar, in tegendeel, om mensenin dialoog met hun woonomgeving tekunnen laten aarden. Juist de onper-soonlijke en functionele woningen vandeze tijd laten mensen vreemdelingenworden.In de optiekvan de auteur is flexibiliteitniet meer dan een 'technisch' antwoordop de vraag hoe architectuur kan antici-peren op verscheidenheid en verande~ring.Verscheidenheid heeft te maken meteen reflectie van individuele wensen ineen pluriforme samenleving op een be~paald moment, terwijl verandering hettemporele aspect van deze vraag bena-drukt.Met al deze kritiek op de na-oorlogsewoningbouw heeft het seriematig pro-duceren van woningen nog niet afge-daan. De vraag is alleen, hoe de produk-tie van woningen kan worden afge-stemd op dewenseneneisenvan de con~sument. De omschrijving van het wo-nen in hetbouwproces zal ruimer moe-ten zijn dan een minimaal functioneelprogramma van eisen wil de 'woning'niet gaan vervreemden van het 'wonen'.In ditconsumentgerichtzijn vande pro~duktie speelthetomgaan metvariatieenveranderingen (en daarmee het omgaanmet de factor tijd) een belangrijke rol.Variatie beperkt zich niet alleen tot eenbepaald moment, maar zal ook in deloop der tijd veranderen. Van massa~Cement 1993 nr. 101 2 Het omgaan met variatie - twee projecten van Archipel Ontwerpers- voor de Bouw-Rai in Almereproduktie, opgezet volgens het principevande Ford,is bekend dathetheel slechtkan reageren op temporele varianten. Inde strijd tegen de factor tijd is in dejarenvijftig de aanpak van 'mass production'in Japan vervangen door 'lean produc-tion'.Deze lean production is na de oorlogontwikkeld bij Toyota en wordt gezienals hetvervolg op het achterhaalde prin-cipevan de produktielijn zoals die in hetbegin van deze eeuw bij Ford werd ont-wikkeld.Volgens het door het MIT (Massachu~setts Institute of Technology) gepubli-ceerde rapport 'The machine that chan-ged the world', is deJapanse autoindus-tie blijkbaar onoverwinnelijk door deflexibilisering van hun produktiepro-ces. Tegen lagere financi?le offers kanmeer variatie (en dus kleinere series)worden aangeboden. EenJapanse auto-Cement 1993 nr. 10fabriek heeft slechts 17 manuur nodigom een auto in elkaar te zetten, eenEu-ropese autofabriek voor diezelfde autogemiddeld 35 manuur. Voor hetzelfdeaantal auto's scheelt dit ook de helft vande fabrieksruimte en de helft van de in~vesteringen in machines. Het ontwer-pen van een meuwe auto kost deJapan~ners 1,7 miljoenmanuurin 46 maanden,terwijl de Europeanen en Amerikanendrie miljoen manuur nodig hebben in60 maanden. Een Japans model kandaardoor elke vier tot vijfjaar wordenvermeuwd, terwijl eenEuropees modelacht jaar mee moet. Bovendien is elkmodel in veel meer varianten leverbaar[2].Het concept van de lean production isook geschikt voor andere takken van deindustrie en ook in andere culturen.Juist in deze tijd, waar geen behoeftemeer is aan grootschalige seriematigebouwprojecten en kwaliteit en variatiesteeds belangrijker worden, is het inter-ressant om na te gaan wat de lean pro-duction voor de bouwwereld kan bete-kenen.ProduktonDwikkelingIn eendoor deauteur uitgevoerd onder-zoek over bouwproduktontwikkelingvoor het OBOM TU-Delft [3] zijn deontwikkelingen van zowel de (Bruyn~zeel)keuken als de industrieel vervaar-digde (Componenten)womng naast el-kaargeplaatst. Hetverhaalvan de indus-trieel vervaardigde womng is als volgtsamen tevatten: eenpiekin dejarenzes-tig en daarna een kater.De keuken laat een andere ontwikke-ling zien. De keuken is ontwikkeld vaneen projectgebonden bouwkundig ele-ment tot een succesvol ongebondenconsumentenartikel. Sinds de keukenindustrieel werd vervaardigd, is de ver-scheidenheid alleen maar toegenomen.In eerste instantie werd deze verschei-denheid bereikt door normering. Doordeze normering konden modulaire va-rianten worden ontwikkeld. Door hetprincipe van 'vast - variabel' [4] was dekeuken in verschillende uitvoeringenleverbaar. Daarnaast zijn er vanafdeja-ren zestig ook keukens en keukenon-derdelen die uit een matrijs, inclusiefdeleidingen, 'stekkerklaar' worden aange-leverd.Door de marktdifferentiatie is er nu eengroot onderscheid in zogenaamde pro-jectkeukens en de specifieke maatkeu-kens, die ook in de vormgeving veel ex~pressiever zijn (Ciatti, Bulthaup, Kro-mo). Deze tweedeling is bij Bruynzeelop een bescheiden wijze terug te vindenin twee gescheiden produktielijnen: demachinale werkplaats en de specialewerkplaats. In de machinale werkplaatsworden standaard-projectkeukens ge-produceerd; in de speciale werkplaatsworden de luxe aanbouwkeukens voorindividuele toepassingen vervaardigd.Wordt de produktielijn verder in kaartgebracht, dan blijkt dat deze met is ge-richt op de vervaardigingvan een aantalstandaardkeukens, maar dat er een sys-tematiek is ontwikkeld volgens welke,binnen bepaalde kaders, verschillendekeukens op maat kunnen worden ge-maakt.Elke geproduceerde keuken heeft eeneigen nummer en recept.De ComponentenwoningHet principe van de serieproduktie-op-maat vormde de leidraad voor de ont-wikkeling van de Componentenwo-mng. Het doel van de Componenten-womng die Archipel Ontwerpers in op-17IWONINGBOUW IONDERZOEK......~~.-iOL_~~?3-- . ..~GD~QT~?:-..~~3 Keuken als bundeling van drie subsystemen: kastjes, bladen, inbouwapparatuurdracht van Amstelland~won?ngbouwheeft ontworpen, was het ontwikkelenvan een serie projectongebonden com-ponenten,waarmee een reekswoningen- inverschillende prijsklassen-kanwor-den samengesteld.Voor de eerste Bouw-Rai in Almere zijntwee woningbouwprojecten voor hetBouwfonds ontworpen (foto's 1en 2). Ie~der project bevatte totaal verschillendewoningen. De woningtypen waaropbeide projecten zijn gebaseerd, vorm-den als het ware de bouwstenen waar-mee steeds andere configuraties kondenworden gemaakt.Dit principe is verder uitgewerkt in deComponentenwoning. Hier vormdenniet de won?ngen, maar de componen-ten de bouwstenen.Met de Componentenwoning wordtaangetoond dat het mogelijk is om bin-nen een uiterst rationeel bouwproces,een grote differentiatie in architectuurte realiseren. Een belangrijk uitgangs-punt bij deze ontwikkeling was de eis,18dat binnen een zekere standaardi~satiegraad een groot .aantal variantenvoor verschillende leefpatronen tecre?ren zou moeten zijn.De Componentenwoning is gebaseerdop een aantal technische spelregels,waarmee verschillende woningen enwoonrnilieus kunnen worden gemaakt.Door deze systematische aanpak is hetproces van variatie op ieder niveau be-heersbaar, waardoor specifieke oplos-singen die niet binnen deze systematiekvallen, acceptabel zijn. Sterker nog.... zezijn welkom.Een van de belangrijkste spelregels is deregel dat ervan mag worden afgeweken.Niets is zo funest voor een leefbarewoonomgeving dan het eindeloos repe-teren van regels.De systematiek die de grondslag vormtvoor de Componentenwoning is alleenbedoeldom een technische enlogistiekebasis te formuleren waarop je als stede-bouwer, architect ofals consument kanvari?ren. Voor deze ontwikkeling waseen ori?ntatie op de produktie van deprefab betonelementen bij Heembetonvan groot belang.Drie subsystemenZowel deBruynzeelkeukenals de Com~ponentenwoning is te interpreteren alseenbundelingvan drie subsystemen (fig.3 en 4). Het eerste subsysteem bestaat uit'ruimtebepalende' elementen. Het zijnde frames van de kastjes in de Bruyn-zeelkeuken, het zijn de betonelementenvan Heembeton die het casco vormen inde Componentenwoning. Met de groe~pering van deze elementen wordt hetvolume bepaald. Tijdens de assemblagevan zowel de Bruynzeelkeuken als deComponentenwoning dienen de ele-menten uit deze groep als de construc-tieve drager.In de produktie zijn dit ook de elemen~ten die binnen het bedrijf zelf wordengeproduceerd en waarop de elementenvan de twee andere groepen aansluiten.Cement 1993 nr. 10..jj4 Componentenwoning als bundeling van drie subsystemen: casco, dak en gevels, leidingen en installatiesDe tweede groep ware de 'tektonische'groep te noemen, omdat die aan de eisvan de constructie beantwoordt. Voorde keuken zijn dit de verschillende aan-rechtbladen, gootsteenbakjes en kranen.Voor de componentenwoning zijn ditdeverschillendegevelahverkingen, pre-fab dakopbouwen, pergola's en andereaccessoires. Deze groep heeft naast hetfunctionele aspect,vooralbetrekkingopde vormgeving en kan als een aankle-ding het imago of de life-style van deconsument reflecteren. Het zijn pro-dukten die doorderden op maatvoor deassemblage worden gemaakt.De derde subgroep heeft vooral betrek-king op de technische capaciteitvan zo-wel de keuken als de Componen-tenwoning. Voor de keuken zijn dit de(huishoudelijke) apparaten zoals dewasmachine, koelkast, oven enz. DezeCement 1993 nt. 10produkten worden volledig autonoomontwikkeld. Voor de keuken vertegen-woordigen ze een concentratie en inte-gratie van techniek, stekkerklaar aange~sloten. De apparaten kunnen wordenopgenomen in het frame van het keu-kentoestel, maar kunnen ook onafhan-kelijk van de keuken worden geplaatsten gebruikt.Uit een analyse van de Componenten-woning blijktdatvooral de huidige ont-wikkelingen voor een flexibel inbouw-niveau de capaciteit van woningen zul-len gaan bepalen. Deze inbouw wordtverdeeld in de intermediaire leidingsy-stemen, de woontoestellen (badkamer,keuken en wc) en de binnenwandsyste-men. Met name de leidinggebondenelementen vormen de technische con-centraties van dewoning. En hiermee isdecirkel (ofhetvierkant?) rond: de keu-ken komt in de Componentenwoningvoor als een klein element van een sub-systeem, maarvormtbinnen hetBruyn-zeelverhaal de verzameling van anderesubsystemen.Vanuit dit perspectief kunnen vele re-cursieve relaties van verschillende sub-systemen worden beschreven: de Com-ponentenwoning vormt weer een on-derdeel van een straat ofde stad, terwijlelementen binnen de keuken (zoals bij-voorbeeld de ovenofdewasmachine) opeen andere schaal weer complete sub-systemen zijn vanuit de wereld van demicro-elektronica.Dezelfde micro-elektronica zorgt nietalleen voor het besturingssysteem vande wasmachine ofoven, maar ook voorhet beheersbaar maken van de produk-tielijnen, zowel bij Bruynzeelkeukensals bij Heembeton; om over de invloed19IWONINGBOUW IONDREZOEKvan de micro-elektronica op onze ste-den nog maar te zwijgen.....Waarneembaar is dat de opdeling vansystemen in subsystemen een hi?rarchieintroduceert, maar tevens dat deze hi?~rarchie niet enkelvoudig en ondubbel-zinnig behoeft te zijn en kenmerkenvertoontvan recursieve structuren zoalsdie bekend zijnVanverhalen inverhalen(denk aan bijvoorbeeld aan schrijvers alsShakespeare of Borges), of schilderijenin schilderijenzoals hetberoemdeschil-derij Las Meninas van Velasquez [5].Analoog aan de reeks van stad, buurt,straat, Componentenwoning, Bruyn-zeelkeuken, wasmachine, elektronischeschakeling zijn vele andere trajecten teformuleren.De vrijheid tot spelenHiermee zijn de outlines van de Com-ponentenwoning geschetst, maar is dearchitectuur nog niet vastgelegd. Voorde ontwerper betekent deze ontwikke-ling een gelaagd ontwerpproces. Archi-tecten zijn echter geheel gefixeerd ophetontwerpenvanheteenmaalvoorko-mende object, eenprototype dat als mo-nument de tijd moet overlevelLEchter de .stad bestaat niet uit monu-menten, maar uit eenweefsel datveran-deringvan eencultuur moetkunnen re-soneren. Hiermee komt het accent nietmeerop hetobject te liggen, maar op hetthema. Dit thema kan verschillende ob-jecten totresultaathebben. Ditbetekentdat er een gelaagdheid in het ontwerp-proces gaat ontstaan. De essentievande-ze gelaagdheid is, dat er een onderscheidkan worden gemaakt tussen structuuren het later invullen van die structuurdoor middel van elementen. Op zijnbeurt bestaat ieder element ookweer uiteen structuur die laterweer kan wordeningekleurd.Deze systematische aanpak behoeftgeenszins te leiden tot een systematischeen rigide architectuur van uniformestandaardhuizen met neutrale platte-gronden en conditionerende wooner-ven. Integendeel, deze systematiek kande structurele laag van het ontwerpworden genoemd, die tot niet meerdientdan als basis voor eenverscheiden-heid van invulling. Het is als het formu-lerenvan spelregels waarbinnen hetspelzal worden gespeeld.Devolgende stap is het formuleren vanspelregels als onderdeel van het spelenvan het spel. De meeste spelen bezitteneen ??nvormigheid vanonveranderbareregels, waarbinnen het spel moet wor-den gespeeld. Deze regels zijn per spelverschillend en kunnen tijdens het spe-lenniet veranderen.20Als we hetwonen ofde stad opvatten alseen spel, dan is het veel eerder een 'zelf-veranderend spel', waarbij tijdens hetspelen de regels kunnen veranderen.Literatuur1. Heidegger, Martin, Over Denken,Bouwen, Wonen. Sun, Nijmegen, 1991.2. Womack,Jones & Roos,The machinethat changed the world. Macmillan Pu-blishing Company, New Vork, 1990.3. Vreedenburgh,E.,Bouwproduktont-wikkeling, ontwikkelingen voorbij hetprodukt. OBOM TU-Delft, 1993.4. Van Randen, A., artikel in het con-gresboekje 'De bouw uit de knoop?'.OBOM TU Delft, 1992.5. Foucault, Michel, analyse inzijnboek'Dewoorden en de dingen'. Ambo,Bilt~hoven, 1973.Streven naar grotere differentiatie m.et behoud van een rationeel bouwproces als spelm.et veranderende regels.Cement 1993 nr. 10