C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwcement 2003 5 41De eerste studies dateren van1998, maar de definitieve uit-werking heeft plaats begin 2001.De uitvoering begint eind 2001 enmaart 2003 volgt de opleveringplaats. Dit is tot stand gekomendoor een zeer intensieve samen-werking tussen de opdrachtgeveren adviseurs enerzijds en de uit-voerende partijen anderzijds.P r o g r a m m a v a n e i s e nIn de vernieuwde huisvestingworden twee concertzalen onder-gebracht, een grote zaal voor 1100bezoekers en een kleine zaal voor300 bezoekers. Met het opnemenvan een dagcafe krijgt 't Paard ookoverdag een duidelijke functie.De artiesten krijgen comfortabelekleedkamers en het personeelvergaderzalen,kantoorruimtenenruimten voor decorbouw. Daar-naast worden technische ruimtenopgenomen, een inpandige laad-en losruimte en voldoende ruim-te voor opslag van decorstukkenen tribune-elementen. Om bo-venstaande functies volledig tekunnen gebruiken, staat gelijktij-dig gebruik van de zalen hoogop de verlanglijst. Het benodig-de bruto vloeroppervlak bedraagt3900 m2.De architect krijgt het huidigeonderkomen van de Stichting inde monumentale panden Prinse-gracht 10 en 12 ter beschikking,inclusief de tuinen erachter, eentotaal oppervlak van 1250 m2.B o u w k u n d i g o n t w e r pHet uitgebreide programma vaneisen leidt tot de conclusie datelke beschikbare kubieke metergebruikt moet worden. Gekop-pelde functies zijn dicht bij elkaargeplaatst om transportruimte teminimaliseren. Bij de eerste ont-werpen worden de zalen op hetvrije perceel gepland en de monu-mentale panden worden ingerichtvoor het dagcaf? en de perso-neelsruimten. Na diverse afwe-gingen van het budget versus hetbehaalde niveau van de eisen kiestde opdrachtgever voor een ingrij-pender, maar helder ontwerp. Dekleine zaal komt in het monu-mentale pand nummer 12 (fig. 1).De bestaande constructie van hetpand moet hierdoor worden ver-wijderd. Monumentenzorg geeftaan dat de voorgevel in elk gevalbehouden moet blijven. Twee op-ties zijn mogelijk: tijdelijke sloopaanhetbeginvandeuitvoeringenwederopbouw met de vrijgeko-men materialen ?f handhavingvan de gevel. Kostenanalyse geeftaan dat tijdens de uitvoering hetlaatste aantrekkelijker is. De gevelPaard op holir. L.P. de Jonge en ing. M.P.J.B. Koch, Royal HaskoningStichting Cultureel Centrum `t Paard is reeds lange tijd een begrip in DenHaag. De Stichting biedt een platform waarin uitvoerende kunst een centraleplaats heeft. Zwaartepunt van haar activiteiten is het verzorgen van concer-ten van voornamelijk Nederlandse popartiesten. De bestaande huisvestingvoldeed echter niet meer aan de huidige eisen. Met de realisatie van het nieu-we centrum beantwoordt 't Paard aan de toegenomen vraag vanuit de arties-tenscene naar middelgrote concertzalen. Ontwerpbureau OMA van RemKoolhaas is door de opdrachtgevers de Stichting en de Gemeente Den Haaggevraagd om de nieuwbouw vorm te geven. Een niet geringe opgave, aange-zien de concertzalen in het hartje van Den Haag komen, direct in een monu-mentale omgeving tussen woningen.Prinsegracht 14Prinsegracht 12Prinsegracht 10Langebeestenmarktkleine zaalvloer grote zaal backstagekleedkamers e.d.podiumnoodtrappenhuisbestaande bebouwingbestaandebebouwingbestaande bebouwingtraforuimtejazzcaf?dagcaf?studentenhuisvestingAA19000 78001445017210111751 | Overzicht ontwerpC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2003 542wordt door de aannemer stevig instabiliserend steigerwerk gezet(foto 2).De kleine zaal laat zich het bestomschrijven als een betonnendoos op poten. Door de specifiekevorm en posities van de kolom-men hangt het blok als een drei-gende betonmassa in de ruimte.Een aparte ervaring voor ieder diehetpandviadehardstenenentree-deuren binnenkomt (foto 3).De grote zaal komt op dezelfdehoogte en rust op betonwanden.Hiermee is inpandig een laad- enlosruimte gecre?erd voor eenvrachtwagencombinatie van 18meter (fig. 4).Naast de gevels van de monu-mentale panden aan de Prinse-gracht (foto 5) heeft het centrumnog ??n straatgerichte gevel aande Lange Beestenmarkt. Om dezegevel een passend uiterlijk tegeven heeft de architect gekozenvoor een beplating van corten-staal, een gedeeltelijk corrode-rende beplating die perfect aan-sluit bij de ruigere kant van demuziekscene (foto 6).K l e i n e z a a lVanaf de entree is goed te zien datde kleine zaal gebouwd is als eenbetonnen doos die constructiefvolledig gescheiden is van deoverige bouwdelen. Aan weerszij-den ervan zijn de oude gevels vanpand 12 nog te zien (foto's 7 en 8).Zes kolommen ondersteunendeze`zwevende'constructie.Dezekolommen staan relatief ver naarbinnen, maar door de hoge bij-drage van het eigen gewicht vande constructie ten opzichte van deveranderlijke belasting, blijft hetgeheel in evenwicht.Een geprefabriceerde betonnentrap in de centrale entreehal geefttoegang tot de kleine zaal. Dezeruimte wordt naast concertzaaltevens gebruikt als filmzaal. Aande zijde van de buitengevel is eentussenvloer aangebracht. Dit bal-kon is bereikbaar voor publiek enbiedt verder plaats aan een dj- eneen projectieruimte. Een beton-nen uitbouw zorgt voor meervloeroppervlak en de achterwandvan glazen bouwstenen voor dag-lichttoetreding (fig. 4, foto 8).De in het werk gestorte zaalvloer,met aan de onderzijde fraai afge-ronde randen, heeft een oplo-pende dikte van 350 mm aan debuitenzijde tot 600 mm in hetmidden. Om de vervorming vande vloer te minimaliseren zijn dewanden momentvast aan de vloerverbonden. Het dak van de kleinezaal bestaat uit kanaalplaten meteen druklaag en dient als trekele-ment tussen de wanden.Desamenwerkingtussendevloer,de wanden en het dak zorgt voorde benodigde stijfheid van de ge-hele zaalconstructie. Met behulpvan een 3D-platenprogrammazijn de optredende vervormingenvan de zaalvloer getoetst.G r o t e z a a lBij het ontwerp van de grote zaalis rekening gehouden met dehoge capaciteit van 1100 mensen.Het beschikbare oppervlak voorde zaal is echter beperkt. Om vol-doende oppervlak en volume tecre?ren, heeft de architect ge-kozenomdehoogteintegaan.Dezaal wordt op drie niveaus voor-zien van balkons. Bij het binnen-kantoorbetonwandkanaalplatengrote zaaltechniek balkonkleine zaalentreegarderobetechniekexpeditieruimtebalkonveerelement veerelement17200 144502 | Stabiliserende hulpconstructie in uitvoeringsfasefoto: D. Vanbeurden3 | Robuust en modern aan de binnenzijde4 | Dwarsdoorsnede over de kleine en grote zaalC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwcement 2003 5 43lopen van deze zaal valt direct decompactheid van het geheel op.Vanaf het podium is goed te ziendatbinnenhetbeschikbaregrond-oppervlak een volwaardige con-certzaal is gerealiseerd (foto 9).Voor extra vloeroppervlak zijntussen de balkons op niveau 1 en2 verplaatsbare stalen platformsgemaakt. Deze platforms `rijden'in de flenzen van stalen liggers,die door middel van aangelastestekken aan de randen van debalkons zijn gekoppeld. Dezebalkons zijn 3 meter breed. Zezijn gedeeltelijk ingeklemd in dewand en worden verder onder-steund door relatief slanke, stalenkolommen, die gevuld zijn metbeton. De inklemming is vol-doendestijfom,bijbezwijkenvande stalen kolommen door brand,de balkons te dragen.De architect wilde aan de podi-umzijde van het onderste balkongeen dragende kolommen, diehet zicht op het podium belem-meren. Besloten is om de balkonsop te hangen aan stalen schoren(foto 10). De schoor bevindt zichboven het tweede balkon en is netonderhetderdeniveaugekoppeldaan de wand. Deze ophangcon-structie geeft puntlasten lood-recht op het vlak van de wand. Hetbalkon op niveau 3, in gebruik alstechniekvloer, fungeert als ver-stijving van de zaalwand en mini-maliseertdevervormingenvandewand door de hoge trekbelasting.Dit uitkragende balkon met eenbreedte van 2 meter is overigensvolledig ingeklemd in de wand.In het definitieve ontwerp wasvoor de vloer van de grote zaal eenmonoliete in het werk gestortebetonvloer voorzien. Om tijd engeld te besparen is door de aan-nemer voorgesteld deze vloer inkanaalplaten met ge?ntegreerdestalen liggers uit te voeren. Eenin principe eenvoudig ontwerp,maar vooral het koppelen van delosse elementen tot ??n stijveplaat bleek een tijdrovende klus.Hoe dan ook, het eindproduct iseen prima vloer die aan alle akoe-stische eisen voldoet en daarbijvoldoende sterk en stijf is.De dakconstructie van de grotezaal bestaat eveneens uit kanaal-platen. Deze hebben een over-spanning van bijna 15 meter.Deze dakconstructie doet even-eens dienst als vormvast elementvoor het horizontaal stabiliserenvan de wanden.A k o e s t i s c h e s c h e i d i n gAkoestische isolatie is een mustvoor het popcentrum. De con-certzalen moeten gelijktijdig ge-bruikt kunnen worden en daar-naast mag de omgeving geen8 | Pal achter de monumen-tale gevel is de nieuw-bouw van de kleine zaal9 | Podiumgevoel, uitzichtop de arena10 | Bij het podium geenkolommen op de vloerfoto's: tenzij anders vermeldRoyal Haskoning5 | Monumentaal aan debuitenzijde6 | Functioneel beton vanbinnen, ruige beplatingvan buiten7 | Nieuwbouw ontmoetoudbouwC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2003 544geluidshinder ondervinden. Ge-kozen is voor het doos-in-doosprincipe. Hierbij worden de con-certzalen als geluidsdichte bin-nendozen uitgevoerd, akoestischvolledig ontkoppeld van elkaar ende omgeving.Hetontkoppelenvandezalenmetde omgeving vraagt om een niet-gebruikelijke oplossing, uniekvoor Nederland. De zalen wordenopgelegd op grote veerpakketten,trillingsisolatoren (fig. 11). Dewanden en vloeren van de zalenmoeten voldoende massa heb-ben, minimaal 600 kg/m2. Degevel van het gebouw dient alsbuitendoos en heeft een mini-male massa van 400 kg/m2. Dealdus opgebouwde combinatiebinnendoos ? spouw ? buiten-doosbiedthetpopcentrumdever-eiste geluidsisolatie.Het gekozen principe heeft in hetbuitenland al enige bekendheid.Zo zijn The Bridgewater Hall, eenconcertzaal voor 2400 gasten inManchester (Engeland) en LeCorum / L' Auditorium Berlioz inMontpellier, een congres- en con-certzaal voor 2000 bezoekers, uit-gevoerd met dezelfde trillingsiso-latoren. Saillant verschil met onsproject is dat de oplossingen inEngeland en Frankrijk gerichtzijn om het omgevingsgeluidbuiten de zalen te houden, terwijldeze oplossing gericht is op hetbinnenhouden van het concertge-luid. Ter indicatie: De geluiddrukmoet teruggebracht worden van100 dB(A) in de zalen tot 50 dB(A)buiten de gevel.T r i l l i n g s i s o l a t o r e nEen trillingsisolator bestaat uitspiraalveren tussen twee stalenschaalelementen. Het aantal ve-ren in een element is afhankelijkvan de belasting die erop werkt ende in te stellen eigenfrequentie.De trillingsisolatoren wordenzodanig onder de zalen geplaatst,dat de indrukking van de verenoveral nagenoeg gelijk is. De ver-houding tussen belasting ofmassa (m) en veerstijfheid (k) isbij elke isolator gelijk en evenzode individuele eigenfrequenties(fe):Het bepalen van de aan te nemeneigenfrequentie bleek een heleopgave. Enerzijds speelt een zohoog mogelijke eigenfrequentiein verband met een dansendemensenmassa, anderzijds een zolaag mogelijke in verband met delage frequenties uit de muziek.Het systeem is zo opgezet dat hetveersysteem ingesteld is op circa4 Hz. Dynamische 3D-berekenin-gentonenaandatdezekeuzevoorzowel muziekfrequenties als fre-quenties uit dansende mensenverantwoord is. De hoge massavan de zalen en de mate van eigendemping hebben hierin eengunstig effect.Bij de kleine zaal worden zes veer-elementen gebruikt die los opde kolommen staan. Bij de grotezaal zijn 28 elementen gebruikt.De belasting op de verschillendeelementen is bepaald met eeneindige elementenberekening,waarbij de stijfheid van de onder-steunende wanden en kolommenis meegenomen.Verder zijn de elementen stijfgenoeg om de horizontale krach-ten uit de bovenconstructie zon-der veel vervorming door te ge-11 | Opbouw veerelement(documentatie Gerb)1. drukverdelingsplaat2. veerschaal3. voorspanbout4. moer5. verankering12 | Lossen van de veer-elementen tijdens deuitvoeringfoto: D. VanbeurdenkA mfe= _____2pC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gUtiliteitsbouwcement 2003 5 45geven aan de stabiele draagcon-structie. Hiermee is de stabiliteitvan de zalen gewaarborgd.De veerelementen worden in defabriek met enkele bouten voor-gespannen tot 90% van de per-manente belasting en hebbenhierdoor een vervorming van cir-ca 15 mm. De leverancier plaatstde elementen en hierop wordt deconstructie verder opgebouwd.Als de permanente belasting na-genoeg volledig aanwezig is, ver-wijdert de leverancier de voor-spanbouten (foto 12). Omdat heteigen gewicht de voorspanningopheft,zijndeboutenrelatiefeen-voudig los te draaien. De bijko-mende veranderlijke belastingzorgt voor een additionele gelijk-matigezakkingvandegehelecon-structie van slechts 2 ? 3 mm.Deze zakking is beperkt, omdatde bijdrage van de veranderlijkebelasting op de totale belastingzeer klein is.U i t v o e r i n gHet bouwen in een beperkteruimte vereist niet alleen in deengineeringsfase veel denkwerk.De uitvoerende partijen hebbenqua werkvoorbereiding de nodigelogistieke problemen op moetenlossen. De beperkte ruimte op hetbouwterrein maakt dat er weinigtot geen opslagmogelijkheid is(foto 13). Dit gegeven plus desmalle aanvoerroute via de LangeBeestenmarkt vraagt om eenstrakke planning van aanvoer vangeprefabriceerde betonelemen-ten en andere grote onderdelenzoalsstalenliggers,kolommenengrote hoeveelheden bekisting.De in het werk gestorte construc-tieonderdelen blijven voor hetovergrote deel zichtbaar. Dit ver-eist extra zorg voor het kist- enstortwerk. In het zicht blijvendestortnaden zijn tot een minimumbeperkt en heeft geresulteerd infraai uitziende, strakke wandenen vloeren.Voor het op hoogte fabriceren vande dikke betonvloer van de kleinezaal was een woud aan stempelsnodig. Dit stempelwerk diende ineerste instantie om het gewichtvan de vloer tijdens de stort- enverhardingsfasen te dragen. Devloer, de zaalwanden en de dak-constructie moeten samenwer-ken om de gehele constructie als??n vormvaste doos te laten wer-ken. Daarom is het stempelwerkpas verwijderd nadat de completezaal gereed was.Het nieuwe pand voor StichtingCultureel Centrum`t Paard Trojeis opgeleverd in maart 2003. Demedewerkers van 't Paard zijndirectbegonnenmetdeinrichtingen alle licht- en geluidapparatuur.De Stichting kan trots zijn ophaar nieuwe, ambitieuze onder-komen, waarbij betrokkenen eringeslaagd zijn iets groots te cre?renop een relatief klein oppervlak inde binnenstad tussen monumen-tale panden in (foto 14). Projectgegevensopdrachtgever:Stichting Cultureel Centrum 't Paarden Gemeente Den Haagontwerp:Office for Metropolitan Architectureen Bureau Bouwkunde Rotterdamdirectie:HTV Architectenadviseurs:Constructeur: Royal HaskoningInstallatietechniek: GaljemaAkoestiek: Prinssen & Busuitvoering:Aannemer: HBG UtiliteitsbouwInstallatietechniek: Steegman en TIBNTheatertechniek: StakebrandInwendige renovatie: Schakel & Schrale13 | Bouwen in beperkteruimte aan de LangeBeestenmarkt (links)foto: D. Vanbeurden14 | Popconcertzaal in debinnenstad (rechts)