C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u w66 cement 2008 3De monumentale Schiehavencen-trale werd gebouwd tussen 1904en 1906. Het complex, in de volks-mond `de Schiecentrale' genoemd,bestond uit een accuhuis, schaftlo-kaal, portiersloge, trafohuis, eenmonumentale turbinehal en eenketelhuis met twee enormeschoorstenen. Vanaf 1996 is deoude elektriciteitsfabriek in fasesgetransformeerd tot multifunctio-neel gebouw voor AV-, film- enICT-bedrijven. Allereerst werd defabriek grotendeels ontmanteld,waarbij kenmerkende elementenzorgvuldig bewaard zijn gebleven.Fase 1 (fig. 1) bestond uit het reali-seren van enkele kantoren en tweetelevisiestudio's van maar liefst1700 m2en 12,5 m hoog, voorzienvan alle denkbare faciliteiten. In1998 startte fase 2 met de heront-wikkeling van het voormalige ac-cuhuis tot een bedrijfsverzamelge-bouw met ruimte voorICT-bedrijven, AV-bedrijven enkunstenaars. Uitgangspunt van ar-chitect Robert Winkel van MEI Ar-chitecten was het stimuleren vanonderlinge samenwerking dooreen open structuur met veel glasen nadruk op gezamenlijke ruim-tes.K r a t o n 2 3 0In fase 3 (2001-2003) is het voor-malige schaftlokaal met behoudvan talrijke oorspronkelijke detailsherontwikkeld tot bedrijfsverza-melgebouw met veel glas en licht.Mediageori?nteerde bedrijven, eencastingbureau en een radio-om-roep namen hier hun intrek. In2005 (fase 3b) is vervolgensSTROOM opgeleverd, het multi-mediahotel met grand caf?/bras-serie.De fases 4a en 4b ten slotte betref-fen twee grootschalige nieuw-bouwcomplexen die tegen de oudeSchiecentrale zijn ontworpen.Fase 4a is afgerond in 2006 enomvat 9000 m2bedrijfsruimte eneen parkeergarage. Het is denieuwe thuisbasis voor RTV Rijn-mond, journalistieke opleidingenen AV-bedrijven en staat inmid-dels bekend onder de naam Kra-ton 230. In fase 4b, dat vanaf no-vember 2007 tot heden in faseswordt opgeleverd, bevinden zicheen supermarkt, 156 woon-/werk-ruimten, twintig kadewoningen,sportfaciliteiten, een binnenplein,buitenschoolse opvang en een par-keergarage.F l e x i b e l e f u n c t i eAanvankelijk was het de bedoelingdit laatste gebouw - bestaande uiteen hoge schijf van zestien verdie-pingen en een lage schijf van ne-gen verdiepingen, met daartusseneen split-level parkeergarage vanvier verdiepingen (fig. 3) - qua in-vulling maximale flexibiliteit meete geven. Door overal gelijke ver-diepingshoogten te hanteren, zou-den locaties gemakkelijk van func-tie kunnen wisselen. De functievan de woon-werkeenheden konbij leegstand worden veranderd inbijvoorbeeld kantoorruimte ofhealthclub. Anderzijds zoudenhele verdiepingen dienst moetenkunnen gaan doen als kantoor-ruimte. Door maximaal gebruik temaken van de IFD-gedachte zoude Mediacampus als stad de tanddes tijds moeten kunnen door-staan.Het oorspronkelijke ontwerpteam- met naast MEI Architecten ookOude Schiehavencentralewordt mediatempelDit voorjaar wordt met de oplevering van fase 4b het renovatieproject van deRotterdamse Schiehavencentrale voltooid. Die laatste fase ging niet zonderslag of stoot van start. De grotendeels stalen hoofddraagconstructie, zoalsontworpen door het oorspronkelijke ontwerpteam, bleek circa 20% boven hetbudget te liggen. Om tot substanti?le besparingen te komen volgde eennieuwe ontwerpfase, maar nu hoofdzakelijk in beton. Ook dit ontwerp bleekte duur en het project werd als `design and built' op de markt gezet. Dit keerlukte de aanbesteding wel.SchiehavenGEBJobsveemSt. Jobsstraat2 |Artist impression fase 4b1 |Ligging en faseringprojectSchiehavencentralefase 1fase 2rocktownlloydstraat 5fase 3afase 3bfase 4afase 4bC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2008 3 67constructieadviseur Pieters Bouw-techniek - stond bovendien eenbeperkte realisatietijd ter beschik-king. Zo effici?nt en integraal mo-gelijk ontwerpen was de insteek.A a n b e s t e d i n g m i s l u k tAls bouwmethode werd gekozenvoor een staalskelet met niet-dra-gende wanden. INFRA+-vloeren,harmonicapuien, overheaddeuren,prefab bergingen en verplaatsbarebinnenwanden verhoogden deflexibiliteit. De eerste aanbeste-ding had plaats in 2004 en resul-teerde in een laagste inschrijvingdie 15 tot 20% boven budget lag!Omdat het project vanuit bin-dende afspraken met de gemeentehoe dan ook moest worden gerea-liseerd, kreeg het ontwerpteam deopdracht het complex opnieuw eneen stuk goedkoper te ontwerpen.De oplossing lag in grootschaligeaanpassing van de hoofddraagcon-structie, inclusief de stabiliteits-kernen, naar beton. Dit ontwerpwerd vervolgens Europees aanbe-steed volgens het principe `designand built'. Hieruit werd aannemerBESIX geselecteerd.B l a n c o v e r l e d e nHet contract was opgezet alsvraagspecificatie, waarin de func-ties van de ruimtes worden be-schreven, maar die vrijheid laat inde realisatie ervan. Dit gaf BESIXde mogelijkheid de constructievolledig te optimaliseren, uiter-aard binnen de vernieuwde bouw-kundige opzet. Voor deze nieuweoptimalisatieslag gaf BESIX op-dracht aan Advies- en ingenieurs-bureau DHV, dat al tijdens de aan-besteding BESIX had geadviseerdmet betrekking tot effici?ntereconstructievarianten. Inschakelenvan een andere constructieadvi-seur, met een blanco verleden,zou de kans op verdere, substanti-ele besparingen verhogen.Deze nieuwe benadering bleeksuccesvol. In plaats van geheel be-tonnen kernen kon per bouwdeel- voor de stabiliteit- worden vol-staan met ??n centrale betonkern,aangevuld met stabiliteitswandenin ??n richting ter plaatse van deandere stijgpunten. Naast de ver-mindering van de hoeveelheidconstructiebeton, werd op dezewijze ook verhinderde vervormingvan het casco tijdens de bouwfasevoorkomen. Ook het promenade-dek op niveau 4 leverde voordeelop. Aanvankelijk was deze meteen aantal dilataties ontworpen,maar in het nieuwe ontwerp res-teerde nog ??n dilatatie. Door hetreduceren van het aantal dilatatieskon bovendien beter aan destrenge tweede draagweg-eis vande gemeente worden voldaan.B o u w v e r g u n n i n gBESIX was tevens verantwoorde-lijk voor het verkrijgen van debouwvergunning, inclusief goed-keuring van Welstand. Aanvanke-lijk keurde Welstand de gevel af.Aanpassing van het ontwerp ennieuwe goedkeuring nam viermaanden in beslag. In overlegmet - en voor risico van - de op-drachtgever zijn deze vier maan-den aan de oorspronkelijke ter-mijn toegevoegd. MEI architectenis aangehouden als adviseur. Hetbouwtechnische ontwerp, inclu-sief brandveiligheidsvoorzienin-gen, vormde het belangrijkste on-derdeel van de aanvraag voorbouwvergunning.In het proces is het aanstellen vaneen andere architect nooit overwo-gen. De meeste architecten zullenniet zomaar met een ontwerp vaneen ander aan de haal gaan, maarwillen hun eigen inbreng zicht-baar hebben. Zijn rol veranderdewel enigszins: van ingehuurd doorde opdrachtgever naar ingehuurddoor de opdrachtnemer, die ineerste instantie vooral op zoek wasnaar (sub)optimalisaties. In zo'nsituatie heeft het voordelen als dearchitect zowel de belangen vande opdrachtgever als die van deopdrachtnemer kent.M i n d e r h i n d e rVanaf aanbesteden tot begin uit-voering bedroeg de voorbereidingongeveer zeven maanden. In dieperiode is het terrein door de ge-meente bouwrijp gemaakt. On-derdeel daarvan was het trekkenniveau 9niveau 8niveau 7niveau 6niveau 16niveau 15niveau 14niveau 16niveau 12niveau 11niveau 10niveau 9hoge schijflage schijf3 |Dwarsdoorsnedehoge en lageschijfC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u w68 cement 2008 3van een groot aantal houten pa-len, die zich hier nog in de grondbevonden. Door de bovengrondseconstructie kon men volstaanmet een open bouwput met eenenkele plaatselijke uitgraving(foto 4).Er zijn drie funderingstechniekentoegepast. Onder de stabiliteitsker-nen bevinden zich boorpalen meteen stalen buis. Deze stalen buisis achtergelaten, zodat het zeerhoog dragende palen zijn. Boven-dien was er op deze wijze geen ri-sico dat er bestaande houten palenin de nieuwe palen terecht zoudenkomen. Het aantal te verwijderenhouten palen werd zo geredu-ceerd. Het overgrote deel, circa80%, betreft boorpalen waarvan destalen buis werd getrokken. Dekadewoningen, die het verst vande bestaande gebouwen liggen,zijn gefundeerd op prefab heipa-len.Logistiek betekende dit een aar-dige puzzel toen de drie machinestegelijk aan het werk waren. Medebepalend daarbij was ook de hin-der voor bestaande gebouwenwaarin zich onder meer opname-studio's en veel it-apparatuur be-vonden. Dit resulteerde in strengeeisen voor geluid en trillingen. Ineen vroeg stadium is met alle be-trokken partijen overlegd en werdeen presentatie gehouden over debeoogde werkzaamheden en teverwachten hinder.De funderingswerkzaamhedenhebben circa drie maanden ge-duurd. Gaandeweg is regelmatigoverlegd om te zien of nog verbe-teringen konden worden aange-bracht. Tijdens de funderings-werkzaamheden zijn nog enkelehouten palen aangetroffen. Al-leen bij de palen met getrokkenstalen buis heeft dit in enkele ge-vallen problemen opgeleverd. Dehouten paal kon weliswaar wor-den weggeduwd bij het inbren-gen van de stalen buis, maarsprong dan weer terug bij hettrekken ervan, waarbij het nogonvoldoende verharde grout vande nieuwe paal werd vernield.4 | Ontgraven van de funde-ring5 |Klimbekisting vooraan inuitvoeringstrajectC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2008 3 69T w e e d e d r a a g w e gDe stabiliteitskernen zijn terplaatse gestort en zo snel mogelijkgerealiseerd, omdat daarin debouwliften waren voorzien. Dekernen zijn met een traditioneleklimbekisting uitgevoerd (foto 5).Inzetten van een automatischeklimbekisting is overwogen, maaruiteindelijk niet rendabel bevon-den. De verdere opbouw van hetcasco bestond hoofdzakelijk uitprefab-betonelementen: kolom-men, balken en kanaalplaten.Ten behoeve van de tweede draag-weg zijn diverse voorzieningengerealiseerd. Zo zijn in de drukla-gen op de kanaalplaten van de on-derbouw, trekbanden aange-bracht; deze trekbanden zijn metwapening geborgd. Door de be-perkte hoogte waarin de trekban-den konden worden aangebracht,zijn voorspanstrengen toegepast.Deze oplossing is ook gebruiktvoor de bovenbouw. Aangezienhier meer tijd voor het uitwerkenvan het ontwerp was, konden destrengen nog onder de kolommenworden doorgevoerd. De strengenkunnen zo niet uit de druklaagworden weggerukt. Naar de uit-voering toe was dit overigens weleen lastige oplossing. De balkenwaarop de kanaalplaten liggen,zijn gespaard ter plekke van destrengposities; deze sparingenmoesten nadien heel secuur wor-den aangegoten. Tevens zijn dezogenoemde hangende koppenvan de hoge schijf voorzien vaneen volledige tweede draagweg.Dit maakte bovendien een gunsti-gere oplossing voor de brandwe-rendheid van de diagonalen mo-gelijk.O p m e r k e l i j k eb r u g c o n s t r u c t i eHet meest opmerkelijke onderdeelwerd de brugconstructie tussen decomplexen van fase 4a en 4b (foto6 en 7). Deze constructie maakthet mogelijk dat men vanuit hetvoormalige schaftlokaal vrij uit-zicht op het water houdt. In hetaanbestedingsontwerp woog deze160 ton, maar door bijkomendetweede draagwegeisen ontstondeen constructie van maar liefst260 ton! Resultaat is dat in de hui-dige ruimtelijke vakwerkconstruc-tie, elke individuele diagonaal kanwegvallen zonder dat de construc-tie bezwijkt. Merkwaardige para-dox van deze oplossing is dat eenvakwerk in eerste instantie niet isontworpen voor een tweede draag-weg.6 |Fase 4a (rechts) sluit aanop fase 4b (links)70 cement 2008 3C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wDeze aanmerkelijke verzwaringhad uiteraard gevolgen voor de op-legging van de brugconstructie.De fundering van fase 4b bezatnog voldoende overcapaciteit,maar het gebouw uit fase 4a wasal in volle ontwikkeling. Gedu-rende zes weken is in intensiefoverleg tussen de constructeursvan beide projecten - respectieve-lijk Pieters Bouwtechniek voorfase 4a en DHV voor fase 4b -naar een oplossing gezocht.De oplegging bij fase 4a wordtverzorgd door twee keer twee ko-lommen. Op de kolommen is eenblok ingelast waarop de brug rust.De brugconstructie kan thermischuitzetten en krimpen, als gevolgvan de teflonoplegging op 4a. Opdeze wijze is gewaarborgd dat al-leen verticale belastingen aan fase4a worden afgedragen. De inlangsrichting voorziene uitzettingvan de stalen buitenconstructiebedraagt 60 mm. Hiermee is infase 4a rekening gehouden, in ver-band met de hier aanwezige bin-nenbekleding. Op fase 4b is debrug opgelegd op grote stalen pro-fielen die in de wand zijn inge-stort (foto 8), waarbij een soort ha-nenkam-lasverbinding is voorzien.` J u s t i n t i m e 'Voor de uitvoering van dit projectzijn vier torenkranen op vaste po-sities ingezet. Twee op de koppenen aan de buitenzijde van het ge-bouw en twee in het gebouw bijde parkeergarage en net naast dehoge en de lage schijf. Alleen inde eerste vier bouwlagen was eengrote sparing voor de torenkranennodig. De beperkte opslagruimtegaf een logistieke uitdaging. Dehele cyclus van kolommen, bal-ken, kanaalplaten moest daardoor`just in time' worden aangevoerden verwerkt (foto 9). Aanvoer viawater was helaas onmogelijk, om-dat de lokale kademuur onge-schikt bleek. Ook de afstemmingtussen enerzijds de uit Belgi? af-komstige kolommen en balken enanderzijds de vloeren was kritiek.De dagelijkse hoeveelheidvloerelementen bedroeg al gauwtien ? elf vrachtwagens vol. Dezekonden moeilijk worden terugge-stuurd, mocht er een kolom ofbalk worden afgekeurd of eenvrachtwagen in de file zitten. En-kele keren moesten kanaalplatendaarom op de bouwplaats wordenopgeslagen.G e f a s e e r d e o p l e v e r i n gIn de aanbesteding was sprakevan vier verschillende varianten,waarin het mogelijk was onderde-len eerder op te leveren. Dit hadwel als consequentie dat zich tege-lijkertijd onderdelen in verschil-lende fases van ontwerp cq. uit-voering bevonden. Dit betekendesituaties waarin een stuk van hetwerk al was goedgekeurd, terwijl7 |Brugconstructie sluitaan op fase 4bC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2008 3 71elders nog werd ontworpen of invoorstudie lag. Tot in de laatstemaanden voor oplevering werdnog tot in detail ontworpen.Een dergelijke opzet slaagt alleenals de constructie een hoge matevan flexibiliteit bezit, ook ten aan-zien van installaties. Dat betekentook soms enige overdimensione-ring. Bij de fundering was dit ze-ker noodzakelijk, maar ook deconstructie bezit marge. Dit lijkthaaks te staan op het scherpe ont-werpen en calculeren dat noodza-kelijk was om binnen het budgette blijven. Toch heeft zich dat inde loop van de uitvoering terug-betaald.D e f i n i t i e v e o p l e v e r i n gAls eerste werd van augustus toteind 2006 de parkeergarage ge-bouwd. Van begin 2007 tot eindseptember 2007 is de ruwbouwvan de hoge en lage schijf ge-maakt. Vanaf start fundering totleggen van de laatste kanaalplaatduurde ongeveer achttien maan-den. De gevels zijn zo snel moge-lijk achter de ruwbouw aan wind-en waterdicht gezet. De afwerkingvolgde direct daarop.De oorspronkelijke opleverdatum1 september 2007 werd verplaatstnaar 1 november door de vertra-ging in de bouwvergunningsaan-vraag.Naderhand heeft de opdrachtgevernog wat gewijzigd en bijkomendeeisen gesteld. Uiteindelijk isdeeloplevering overeengekomen:de supermarkt op 22 november,de parkeergarage op 24 januari, detwintig kadewoningen op 4 en 5februari en de rest is voorzien me-dio mei 2008. nHenk WapperomProjectgegevensproject:Schiehavencentrale Rotterdam, fase4bopdrachtgevers:Ontwikkelings Bedrijf RotterdamProper Stok GroepPWSdirectievoering:BOAG BouwAdviesGroeparchitect:MEI Architecten,Rotterdamaannemer:BESIX Nederland Branch, Barendrechthoofdconstructeur:DHV BV, Den Haag8 |Oplegging op ingestortestalen profielen bij fase4b9 |Stapelen van prefabdraagelementen