D e f a c t o r t i j dIn de afgelopen jaren zijn er zowel in Nederland alsBelgi? heel wat projecten in schoon beton gerealiseerd.Gebouwen zien er direct na de bouw op hun best uit;dat is vaak ook het moment waarop foto's voor de tijd-schriften worden gemaakt. Maar dan gaat de factortijd een rol spelen: veroudering eist zijn tol. Hoe staandiverse schoon-betonprojecten er na een aantal jarenbij? Enkele architecten benoemen hun favorieteschoon-betonproject en lichten toe waarom oud schoonbeton ook mooi kan zijn.De vele gezichten van betonJo Janssen, Jo Janssen ArchitectenVia de media bereiken ons beelden van projecten gevan-gen in de zon en strijklicht langs schoon-betonwanden.Indien we lyrisch zijn over deze beelden, gemaakt de dagna oplevering, ben ik steeds weer verbaasd hoeveel men-sen teleurgesteld zijn wanneer ze vervolgens het gebouwter plaatse bezoeken. Het feit wil dat het beeld dat ze tezien krijgen, niet overeenkomt met het beeld dat op hunnetvlies staat en in de loop der tijd is geromantiseerd enge?dealiseerd. Is dit beeld van beton, bemiddeld via demedia, beton op z'n best? Schoon beton moet onder alleomstandigheden mooi zijn; bij regen, in de winter en naverloop van jaren.Bij de vraag om het favoriete project uitgevoerd inschoon beton te benoemen, en vervolgens te bear-gumenteren waarom verweerd schoon beton mooikan zijn, dacht ik allereerst aan een van de projectendie ik de laatste jaren in Zwitserland heb bezocht. Devraag is of deze gebouwen op een interessante wijzeverweren en het verouderingsproces de textuur vanbeton zelfs mooier zal maken. Mijn gedachtengingen uit naar projecten zoals het betonhuis vanBearth & Deplazes in Fl?sch (2001), het museum LaCongiunta (1992) van Peter M?rkli, het KirchnerMuseum in Davos (1992) van Gigon/Guyer, hetSchulhaus Paspels (1998) van Valerio Olgiati of hetVolta Schulhaus (2000) te Basel van Miller & Ma-ranta.ImperfectieAl deze projecten hebben met elkaar gemeen dat zebeton laten zien in een natuurlijke toepassing: dikkemuren met de imperfectie ontstaan door het gietenvan een substantie in een houten c.q. stalen bekis-ting, gemaakt door mensenhand onder verschil-lende weersomstandigheden. Het zijn geen prefab-betonelementen die in een fabrieks- of labora-toriumomgevingzijnvervaardigd.Dedetailleringenaansluiting aan andere materialen gebeurt op eenlogische en bouwtechnisch verantwoorde wijze. Hetbetonhuis van Bearth & Deplazes heeft bijvoorbeeldeen dakrand die duidelijk oversteekt over het dak eninhetzonlichteenschaduwrandlangsdegevelwerpt(foto 1). Er wordt niet geprobeerd om een minima-listisch dakranddetail te maken. Bij het zien van eendergelijk detail weet je onmiddellijk dat er een gelijk-matige verwering zal ontstaan, die het huis nogcement 2004 810OUD SCHOON BETONKAN OOKMOOI ZIJNA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u w1 |Door de overstekendedakrand zal het beton-huis van Bearth &Deplazes gelijkmatigverweren, wat het huisnog mooier maakt enbeter laat passen binnenhaar omgevingfoto: Ralph Feinermooier maakt en beter zal laten passen binnen haaromgeving. Zo zou je van alle hierboven vermeldeprojecten een opsomming kunnen maken waaromdeze gebouwen in de loop der jaren alleen maarmooierzullenworden,entotdeconclusiekomendatdit te maken heeft met vakmanschap, zowel materi-aalkennis als detaillering.Maar als we deze projecten zouden tonen en be-schrijven dat ze mooi verouderd zijn, zou mij tegen-geworpen kunnen worden dat de leeftijd van dezegebouwen nog erg jong is (vari?rend van drie tottwaalf jaar) en er nog geen bewijs is van hun daad-werkelijke verwering.Dit realiserend, gingen mijn gedachten naar tweeandere projecten, die uiteindelijk zo voor de handliggen, dat je niet bewust bent van het feit dat ze zijnuitgevoerd in schoon beton. Tijdens een studiereisnaar Brazili? raakte ik onder de indruk van de logicaen ogenschijnlijke eenvoud van een aantal projecten,voornamelijkuitgevoerdinbeton.Hetgingerineersteinstantie niet om dat de uitvoering schoon beton is,eerder het feit dat het beton is. Het is zeer zeker niethet ge?sthetiseerde beton dat ons via foto's vanuitJapan bereikt, maar de toepassing beton als structuurenalsmiddelomruimtetecre?ren.Aanhetzichtwerkvan het beton is te zien dat deze is vervaardigd doormensenhanden, al dan niet vakmensen, hetgeenresulteerde in een niet-ge?sthetiseerd beton.Zichtbare gebouwstructuurEen van de meest imposante gebouwen is de `Facul-dade de Arquitetura e Urbanismo da Universidade deS?o Paulo' (FAUUSP) uit 1961, ontworpen doorVilanova Artigas. Dit gebouw, dat de architectuurop-leidingherbergt,isgeheelinbetongerealiseerdenver-keert veertig jaar na oplevering in een fantastischestaat, mede dankzij de verwering. Het gebouw is eenstructuur van een betondak, opgebouwd uit liggers enals geheel rustend op kolommen, die een overdekteruimte cre?ert. Deze ruimte is op entreeniveau volle-digopenenbiedtdemogelijkheidhetgebouwtebetre-den en naar de diverse studio's te gaan via hellingba-nen en trappen zonder deuren tegen te komen.De grote overdekte binnenruimte, waar de con-structie van de overspanning in het plafond c.q. dakafleesbaar is en het daglicht filtert, functioneert alsverzamelplek voor grote manifestaties of lezingen.Deze langgerekte, overdekte hal wordt aan weerszij-den geflankeerd door drie verdiepingen, opgehan-gen aan de kolommenstructuur. Deze verdiepingenzijn door grote hellingbanen, gelegen in de hal, metelkaarverbonden(foto2,fig.3).Visueelisereeninte-ressant zichtcontact in het gebouw, doordat devloeren aan weerszijden van de hal een halve ver-dieping verschoven zijn. In combinatie met de halontstaat zo een enorm ruimtelijk effect en het gevoeldat de ruimten in elkaar doorlopen.Beton is toegepast om de structuur van het gebouwvorm te geven en deze zichtbaar te maken. Ditgebouw heeft zowel de exterieure invloeden - winden regen - als ook de invloeden van het interieur -leerlingen die vrij bewegen en verbouwingen - over-leefd en zal ook de komende jaren deze invloedenwaarschijnlijkweerstaan.DeFAUUSPiseenschool-voorbeeldvanruimtelijkecontinu?teit,naveertigjaarnogvolledigintactennogsteedsfunctionerendzoalshet is ontworpen.Eenheid van natureHet andere gebouw is het Cimitero Brion in San Vitodi Altivole van Carlos Scarpa, gerealiseerd in 1975.Ook bij dit gebouw of complex van gebouwen, ont-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2004 8 112 |`Faculdade deArquitetura e Urbanismoda Universidade de S?oPaulo' (FAUUSP) uit1961. De verdiepingen inde grote overdekte bin-nenruimte zijn doorgrote hellingbanen,gelegen in de hal, metelkaar verbonden3 |Schets van FAUUSPworpen als grafmonument voor Giuseppe Brion,denk je niet direct aan het materiaal schoon betonals je er bent. De uitvoering in beton is gewoon aan-wezig en gaat een dialoog aan met de omgeving. Degebouwen, gegroepeerd binnen de door een omlig-gende muur gecre?erde oase, staan in een grasveldmet een vijver erdoorheen. De natuur binnen dezemuren raakt de gebouwde omgeving van beton aanen zorgt ervoor dat deze verweert. Het een sluit hetander niet uit, er ontstaat als van nature een eenheidbinnen deze kerkhofmuur. De natuur heeft directeinvloed op de verwering van het beton, en zorgt datde `esthetische waarde' van het beton langzaam zalvervagen (foto 4).Bouwen met mensenDe genoemde projecten hebben met elkaar gemeendat ze handelen over architecten die specifiekeruimten cre?ren waarin een programma is verwerkt.In Nederland is dit meestal andersom: ten eerstewordtvanonsverwachtdatweprogramma'sbouwenen vervolgens moeten we proberen ergens binnenhet gebouwde programma nog iets van ruimte voel-baar te maken. Alle middelen, die ingezet wordenom ruimte te cre?ren, worden vervolgens gezien alsdecoratie, omdat ze niet nodig zijn voor het realise-ren van het programma. Mede hierdoor verliest dearchitectuur zijn vakmanschap.De toepassing van schoon beton als bouwmateriaalbij bovengenoemde projecten lijkt logisch en is nietesthetisch bedoeld. We proberen soms met z'n allenregels op te stellen, waaraan iets moet voldoen omhet predikaat `esthetische kwaliteit' te mogen heb-ben, terwijl wordt vergeten dat we aan het bouwenzijn. Bouwen bestaat in hoofdzaak uit denken, doenen leren van ervaringen. Volgens mij moeten wemeer accepteren dat we bouwen met behulp vanmensen, en dat klinische formules of regels en meet-apparaten niet kunnen bepalen of iets wel of geenkwaliteit heeft. Ook voor veroudering van materia-len moeten we geen regels opstellen of trucs beden-ken. Bewust omgaan met de middelen die we willeninzetten is een eerste vereiste.Beton is niet gelijkmatig en nooit hetzelfde, het lijktwel of het zijn eigen weg zoekt. Door zijn ongelijk-matigheid en het niet `plastic' zijn, veroudert ditmateriaal op een eigen manier. Men kan ook bewustzorgen dat materialen verweren, zoals wij gedaanhebben bij een woonhuis in Maastricht: een ver-diepte patio, uitgevoerd in beton, waarin een vijveruitmondt en het water van de vijver langs de beton-wand naar beneden valt. Vervolgens zal een deel vandewandbegroeidrakenmetklimopenzalhetprocesvan verwering zijn eigen gang gaan (foto 5). Hier-voor is geen predikaat of recept `kwaliteit' van toe-passing, behalve mijn eigen. Het resultaat moetiedereen zelf beoordelen.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2004 8124 |De natuur heeft eendirecte invloed op deverwering van het betonen zorgt dat de `estheti-sche waarde' ervan lang-zaam vervaagt5 |Door water en begroei-ing zal het verwerings-proces zijn eigen ganggaanfoto: Kim ZwartsAtlantikwallDirk Jan Postel, Kraaijvanger UrbisIn de duinen bij Wijk aan Zee liggen naast elkaar driebunkers van de Atlantikwall, in 1942 gebouwd als stelselvan Duitse verdedigingswerken langs de gehele Europesekust. Het zijn bijzondere voorbeelden van beton dat fraaiveroudert. Zoals wel vaker in de Nederlandse conditieslijkt het beton zijn schoonheid onbedoeld te hebbengekregen, zij het dat enkele factoren zeker positief heb-ben bijgedragen: de natuurlijke omgeving, de wens duur-zaam (voor circa 1000 jaar...) te bouwen, en de strengebuitenlandse supervisie.De beide bunkers aan de zijkant hebben prachtiggedetailleerde openingen, die in een art deco-gebouw niet zouden misstaan (foto 6). Om ondui-delijke reden is het beton aan de zeezijde voorzienvan een grauwe raaplaag, die door stuifzand is uit-gesleten tot een patroon als koraal. Op het betongroeien mooie korstmossen (foto 7).De middelste bunker is meer een klein fort met eengietstalen geschutskoepel. Het gebouw heet inmid-dels `Het Bolwerk' en doet dienst als bar en ont-moetingscentrum. Er zijn drie niveaus op split level,"waardoor het geheel een open karakter krijgt", zomeldt de brochure. Geruststellend is ook dat mobielbellen onmogelijk is door de dikke wanden.Zo biedt dit voormalig mitrailleursnest als ontspan-ning een weerbarstige schoonheid. Het camoufla-gepatroon dat ooit diende om het gebouw onzicht-baartemaken,isinvrolijkekleurenovergeschilderd.De wind heeft de duinen z? veranderd dat de zee -ooit het focus van de geschutspoorten - niet meerzichtbaar is.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2004 8 137 |Korstmossen op hetbeton6 |Bunker in art-decostijlNoorderpoortcollege in GroningenKlaas Paul de Boer, Team 4 ArchitectenDoor de keuze van de gemeente Groningen om architectHenri Ciriani als supervisor voor de nieuwbouw van hetNoorderpoortcollege (10 000 m2) aan te stellen, werdimpliciet de beslissing genomen het gebouw in schoonbeton uit te voeren. Was dit vooraf bekend geweest, danzou de gebruiker zeer zeker een blokkade hebben opge-worpen, terwijl achteraf de reacties op het ontwerp vanzowel eindgebruikers als ook overheden zeer positief zijn.Alles weten maakt niet gelukkig.Als projectarchitect werd Team 4 Architecten gecon-fronteerd met de wens van specialistisch materiaal-gebruikmeteenzeerexacteproportionering.Binnende vier heldere plattegronden, ruimtelijk verbondendoor diverse betonnen vides, had Ciriani de wens omalle zichtbare elementen volgens de tweede reeks(Modulor) van Le Corbusier te dimensioneren. Daar-bij bleef het monoliete karakter uitgangspunt, zodatde gebouw- en materiaaldilataties zoveel mogelijkmoesten worden gemaskeerd. Het Nederlandse kli-maat en het Bouwbesluit lieten nagenoeg geen kou-debruggen toe, zodat er gekozen moest worden vooreen ter plaatse gestorte spouwmuur in een wittebetonsoort. Financi?le redenen waren de oorzaakvan het knippen van het programma; zo werd hetrationele gedeelte van het gebouw - de lokalen -gemaakt van prefab beton en een puivulling van alu-minium (foto 8). Het organiserende deel van deschool werd naar buiten gekeerd, in een geluidsbe-laste zone gelegd en van een zware ter plaatse ge-storte gevel voorzien (foto 9).ProefwandIn verband met de geschetste problematiek werdenin de besteksfase specialisten ingeschakeld om totde juiste besteksomschrijving te komen. Op basisvan dit bestek is het werk gegund. Juist na de aan-besteding zijn we in de mallemolen van alle `beton-experts' terechtgekomen, waarbij wij van de ene ver-bazing in de andere vielen. Onbekendheid met dematerie en risicomijdend gedrag van de uitvoerendepartijen bleken de dragers van vele initiatieven dieuiteindelijk resulteerden in een voorstel zelfverdich-tend beton toe te passen. De geproduceerde proef-wand vertoonde echter een ongecontroleerde hoe-veelheid krimpscheuren terwijl de uiteindelijke prijsmeer dan het dubbele was van de aanbesteding.Uiteindelijk zijn de ter plaatse gestorte gevels uitge-voerd volgens het bestek en is alleen tijdens de uit-voering de begane grondgevel voorzien van een `on-zichtbare' anti-graffiticoating. In de zomer van 2000kon het gebouw worden opgeleverd. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2004 8149 |Het organiserendegedeelte werd naar bui-ten gekeerd en van eenter plaatse gestortegevel voorzien, in een`wild verband' vanbekistingsplaten waarbijop ogenschijnlijk wille-keurige hoogte center-pengaten zijn aange-bracht8 |Het rationele gedeeltevan het gebouw - delokalen - werd gemaaktvan prefab beton en eenpuivulling van alumini-um