I IARCHITECTONISCHONTWERP IPREFABRICAGEOPMERKELIJKE GEBOUWENIN EN OM PARIJSBegin november 1988 bezocht de STUPRE (Studievereniging voor Prefabricage)Parijs en omgeving. De stad heeft veel te bieden aan ge?nteresseerden in modernegebouwen en de toepassing van beton daarbij. Enkele van de bezochte projectenhebben in Cement al de aandacht gekregen. Dat zijn La Grande Arche en het nieuwehoofdkantoor van het Franse aannemersconcern Bouygues. Dit laatste opvallendeproject heeft al de benaming 'Petit Versailles' gekregen. Beide bouwwerken zijngoede voorbeelden van zowel gedurfde bouwtechnieken als de wijze waarop betonniet alleen constructief, maar ook in het zicht tot uitdrukking kan worden gebracht.Dit verslag bevat enkele reisimpressies.Tijdensde Stupr?-excursiewas de? aandacht sterk gericht op de es-thetische kwaliteit van beton-oppervlakken. Andere bouwculturenbrengen andere toepassingsvormen metzich mee. Wat betreft het gebruik vanbeton als bekledingsmateriaal is inFrankrijk veel te zien wat in Nederlandminder gebruikelijk is. Met name geldtdatvoor de afvverking die zowel robuustkanzijn als zeerverf~nd. Gepolijstbeton?s een voorbeeld voor het laatste. HetwordtinParijs heelvaakaangetroffenin 1--------~--~~~~-~--~----~-~~-___4openbare gebouwen waarvan het nieu-we Ministerie van Financi?nen de Op?-ra aan de Place de laBastille goede voor- 1-~~~~~~~~----~~---~-~-~----~~___4beelden zijn. Het reisgezelschap teldeeenaantalbetonfabrikanten.Interessantwas te constateren dat deze 'specialisten'in sommige gevallen niet meer in staatbleken om aan het oppervlak te beoor-delen ofhier nu sprake was van een be-tontoepassing dan wel van een ofanderbekledingsmateriaal uit natuursteen.Een van de bezoeken betrofhet CERIB,het Franse onderzoekcentrum voor debetonwarenindustrie in Epernon, ca. 60km buiten Parijs. In dat centrum werdenige algemene informatie verstrektomtrent de toepassing van prefabricagein Frankrijk.De omzet van de leden be-draagt minder dan het dubbele van diein Nederland (hier ruim 1,5 miljard gul-den). Ons land kent een hoge graad vanprefabricage, ook voor draagstrllcturen.Waarschijnlijk is het aandeel van betonals bekledingsmateriaalbinnende totaleprefabricage in Frankrijk aanzienlijkgroter dan in Nederland. Het CERIB,een semi-overheidsinstelling die zichbezig houdt met toegepast wetenschap-pelijk onderzoek en studie, kwaliteits-controle en kennisoverdracht, is tevens2 Detail binnengebied van LesArcadesCement 1989 nr. 6 15IARCHITECTONISCHONTWERP IPREFABRICAGEbevoegd om prefab-betonprodukrenvan een certificaat te voorzien. In ditverbandis hetopmerkelijkdatslechts 25tot 30% van alle prefab-leveranciers inaanmerking kan ofwil komen voor eencertificaat,ook al wordt deverstrekkingervan door de gehele industrie bekos-tigd. Het geeft te denken overde waardedie men in Frankrijk aan certificatentoekent. Niettemin geeft het geprefa-briceerde betonnen gevelelement er deindruk dat op dit gebied veel expertisevoorhanden is, zoals uit de beschrijvingvan de hierna volgende projecten mogeblijken.Woongebouwen van BofillDe naam Ricardo Bofill heeft ook inNederland een bekende klank gekre-gen. Daar hebben de plannen van de ge-meente 's-Gravenhage voor een wo- f-'-----~~-------------~----~~--~-___lningbouwprojectvandeze architecton-der meet aanbijgedragen. In de gebrui~ I----------'''----'------------~------------"---Ikelijke zin van het woord kan de Span-jaard van geboorte eigenlijk geen archi~tectworden genoemd.Hij draagtidee?naan die binnen een team worden ge-evalueerd. Daaronder bevinden zicharchitecten en constructeurs. Bofin alsbevlogen 'visionair' is geen gemakkelij-ke man. Dat bleekvroeger alhetgeval tezijn, want geen enkel opleidingsinsti-tuut voor architectuur voldeed aan zijnverwachtingen. Ook de Franse betonin-dustrie heeft hem leren kennen als eenveeleisende man. Alles in zijn werk isopgebouwd uit beton en kenmerkendvoorhemis dathij daarbij veelvuldig ge-bruik maakt van vormen en ornamen-ten uit het klassieke verleden.Ten zuid-westenvanParijs, inSt. Quen-tin-en-Yvelines, in de buurt van Ver-sailles heeft hij een woningcomplex ge-realiseerd dat de bijnaamVersailles pourLe Peuple heeft gekregen. Het projectbestaat uit drie delen: Les Arcades duLac, Le Viaduc en als laatste Les Tempsdu Lac. Door de klassieke vormgevingdoet het zeer monumentaal aan. Hetproject is gesitueerd aan een groot, na-derhand gegraven rechthoekig meer.Een van de blokken is geheel los van deoverigegehouden door deze in het meerte projecteren.De andere blokken wor-den van het meer gescheiden door eenbredegroenstrook enzijn carr?- en hoe-f~zervormiggeschakeld met straatjes enbinnenpleintjes. De bouwhoogte vari-eert van vier tot vijf bouwlagen. Ken-merkend is het nagenoeg ontbrekenvande balkons in de gevels waardoor als hetware een gladde gevel ontstaat.Aan de buitenzijde van het deel Le Via-4 Overgang Le Theatre naar Palaciod'Abraxis16 Cement 1989 nr. 6duc valt de bovenste laag op die als eenband over de bouwblokken heenloopt,als het Ware gedragen door de sterk ver-ticaal gedetailleerde gevelfragmentenvan de bouwlagen daaronder. Achterdezeband bev?ndtzich afwisselend al ofgeen verdieping.In het binnengebied van Les Arcades duLat gaan de gevels en de bestrating quakleuren materiaalgebruikvaakinelkaarover en geven dit deel van de wijk eensterk stedelijk karakter. Bij een van deronde binnenpleinen dragen de arcade-vormige siergevels met grote en kleinebogen een bovenbouw van gevelfrag-menten in afwisselend prefab-elemen-tenvantegelwerken siergevelwerk. De-ze gevels sluiten weer harmonisch aanop de gevelfragmenten van de aanlig-gende straten.Cement 1989 nr. 6De rose-rode kleuren geven het projecteen bijna theatraal karakter.Opvallend is de grote mate waarin vanprefab gevelelementen gebruik is ge-maakt. Daarin behalveeengrotevariatiein afmetingen ook wisselende sierbe-ton- en bekledingstechnieken in ver-schillende kleuren. Het totale projectkrijgt door de afwisseling van de fijnedetaillering van raampartijen, accentu-ering in de sierelementenen het toepas-sen van op sommige hoeken grotereprefab bouwdelen een evenwichtig ka-rakter.De uitdrukking theatraal past bij BofilLIn Mame-Ia-Vall?e, een andere voor-stad van Parijs, staat een wooncomplexdat de naam Les Espaces d'Abraxisdraagt. Het complex bestaat uit driebouwdelen: Le Theatre, Palaciod'Abraxisen l'Arc. Bij aankomst wordtmengeconfronteerd meteen rond frontdat een bescheiden klassiek aanzienheeft. Opvallend zijn de zuilen die al-leen uit eenvoetstuken kapiteel bestaanen de schacht missen.Oe vaalbruine kleur van het geheel isverkregen door. het gebruik van ge-kleurd toeslagmateriaal in combinatiemetlichtcement.Als afwerkingwerdende elementen licht gezandstraald envoorzien van een vernislaag tegen graf-fiti. In het centrale gebouw is een beterekwaliteit toeslagmateriaal gebruikt,waardoor er een klein kleurverschil metde omringende gebouwen is ontstaan.De kolommen waren aanvankelijkblauw. De kleuring was bereikt met be-hulp van een kleurstof op kobaltbasis,wat erg duur blijkt te zijn. Mettertijdechteris dezekleurgediffundeerd zodater nu weinig kleurverschil is met de restvan het gebouw.De gevelelementen zijn niet-dragenduitgevoerd. Doordat deze elementen ingrote series konden worden geprodu-ceerd, zijn ze betaalbaar gebleven. Erwerden zowel houten als stalen mallengebruikt. Polyester bleek te duur te zijn.Het binnenplein maakt een overweldi-gende indruk. Deze heeft de vorm vaneen arena gekregen met bijbehorendeamfitheateropbouw, een indrukwek-kende trappartij, een tempeltje endital-les omringd door een bouwwerk metzuilen van glas over de volle hoogte van10 verdiepingen, een zware kroonlijstmet cypressen op het dak en kolossalehoekkolommen waarin de noodtrap-pen zijn ondergebracht.Al met al een bouwwerk dat diepe in-druk achterlaat, maar zeer verschillendwordtbeoordeeld.Zowel inpositievealsnegatieve zin. Hoe de bewoners er overdenken is niet bekend. Wel wordt ge-constateerd dat het bewonersverloopgroot is.Hetgeheel kwam tot stand ineen perio-de van 2jaar (1980-1982). Al met al zijner 2000 elementen verwerkt die in ge-wicht vari?ren van 2 tot 3 ton en zijnvervaardigd in 20 verschillende bekis-tingen. Het betonoppervlak vertoonttot nu toe tegenover atmosferische in-vloeden een bevredigend gedrag.Wooncomplex van NunjezManoio Nunjez is een vroegere mede-werker van Bofill, die voor zichzelf isbegonnen. In Marne-Ia-Vall?e, niet vervan Les Espaces d'Abraxis verwijderd,valt van hem een wooncomplex te be-wonderen van dezelfde uitzonderlijk-heid als het werk van zijn vroegere5 Overzicht Les Arenas de Picasso17Nieuwe Op?ra BastilleOp 14juli van ditjaarwordt, ter vieringvan de 200e herdenking van de Franserevolutie, het nieuwe Operagebouw of-ficieel in gebruik genomen. Een inter-nationale prijsvraag resulteerde in debekroning van het ontwerp van de Ca-nadese architect Carlos Ott.Er moet een vloeroppervlakte van150 000 m2worden gerealiseerd, hoe-wel de ruimte aan hetBastille-plein be-perkt is. De ruimte wordt grotendeelsingenomen door twee grote zalen, eenamfitheater, de toneelopbouw, een par~keerkelder en verder foyers, restaurantsen repetitielokalen.waarschijnlijk niet ten goede zal komen.Hetbewonersverloop blijkthier minderopvallend dan in Les Espaces d'Abraxis.Wel moet hierbij worden opgemerktdat de bewoners voor een belangrijkdeel uit buitenlanders bestaan die zichin het algemeen niet de luxe kunnenpermitteren van een woning naar eigenkeuze. .In totaal zijn in dit complex 3200 ele-menten verwerkt, waarvoor ca. 60 be-kistingen zijn gebruikt. De kleur wordtbepaald door het toeslagmateiiaal als-mede hetcementdatvoor 50% uitwit en50% uit grijs portlandcem?nt bestaat.Evenals bij hetvorige projectzijn de ele-menten gezandstraald en voorzien vaneen vernislaag tegen graffiti.Om redenen van betaalbaarheid zijn dewoningen eenvoudig van afwerking,wat de leefbaarheid door geluidoverlastwerk, de mooie gebogen vormen en an-dere fraaie details die herinneringen op~roepen aan de Art Nouveau.Het grote plein komt wat steriel overvanwege het volledig ontbreken vanenige begroeiing. Het oppervlak is gro-tendeels belegd met kiezelstenen waar-~oor het als speelplaats weinig geschiktIS.IARCHITECTONiSCHONTWERP IPREFABRICAGEwerkgever. Het complexdraagtde naamLes Ar?nes de Picasso en bestaat uit tweetegenover elkaar gesitueerde bouwvo-lumes die grotendeels de vorm hebbenvan gigantische droogtrommels. Tussenbeide is een plein gesitueerd als eenSpaanse arena, omzoomd met een arca-de van elegantevooruitspringende pila-ren. De kleur van het gehele complex isromig-beige. De trommelvormige ge-vels met ronde glasvensters hebbenwei~nig relatie met de woonappartementenerachter. Dat leidt tot bizarre oplossin-gen van bijvoorbeeld kamers zonderdaglichtopeningen. Het ondergeschiktzijn van het wooncomfort aan de uiter-lijke vormgeving is in Nederland vol-strekt ondenkbaar.Wat opvaltis de perfectie van het beton-De draagstructuur bestaat uit een terplaatse gestort gewapend-betonskelet.De keuze voor ter plaatse storten werdmede ingegeven door de noodzaak vanisolatie tegen geluid binnen het gebouwzelf, als tegen geluid van buitenaf vanomliggende straten en ondergrondsemetro's. Bovendien is binnen het ge-bouw sprake van vele verschillen inoverspanningen, belastingen en vormenvan vloeren en wanden. Het dak van detoneelopslag en van eenvan de grote za-len wordt uitgevoerd met stalen span-ten.De bouwputisomgevendoor belendin-gen en wegen, waardoor het noodzake-L~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~lijk was een tijdelijke geschoorde dam-wand aan te brengen. Het gebouw rustop een paalfundering ter lengte van 20tot 25 m.De kern van het gebouw wordt ge-vormd door de grootste zaal met 2700zitplaatsen, met daarin grote uitkragen-de balkons die een goed zicht op het to~neel waarborgen. De afwerking is vaneen hoog niveau. De ruwebetonwandenzijn bekleed met blauwgrijs graniet. Devloeren en balkons zijn bekleed met ei~kehout. Het plafond bestaat uitgebogenstalen frames, waarop achter een glazeninvulling de belichting is aangebracht.Tevens worden deze frames gebruiktvoor bijstelling van de akoestiek. Ombinnen dezelfde periode een afwisse~lend programma mogelijk te maken,kunnen op het hoofdtoneel12 verschil-lende decors worden ingeschoven, dieover twee verdiepingen achter dathoofdtoneel opgesteld staan.De afmetingen van deze decors bedra-18 Cement 1989 nr. 6VerantwoordingAan dit verslag hehben bijgedragen:ir.F.WJSmolders (ABT),irAC.Lindhoud (Grabowsky & Poort),ir.G.MJNieuwenhuijzen (GeNieCon-sult), ingJP.Straman (TU Delft) eningJP.Welberts (ABT).Tevens werd een reisverslag geraad-pleegd van het Delftse Betondispuur.M.G.P.Nel?ssenHet houwterrein beslaat een oppervlakvan 48 500 m2? De netto vloeropper-vlakte bedraagt 80% van de bruto vloer-oppervlakte. Op hasis van het prijspeilvan 1983 bedragen de kosten per m2vloer f 2625. De totale bouwkosten ko-men op globaal f 1 miljard.over.de Quai de la Rap?e gebouwd. Datbetekent een overkluizing met eenoverspanning van 70 m. Het gebouw~einde komt in de Seine te staan. Voor deaansluiting van bouwdeel A op C kwamaan het andere einde over de Rue deBercy eenzelfde overkluizing tot stand.Voor deze overspanningenzijn in de bo-venste gebouwverdiepingen stalen vak~werken aangebracht, die een construc-tieve eenheid vormen met dehetoncon-structie van vloeren, balken, kolommenen kernen. De lagere verdiepingen zijndaaraan opgehangen. Op de uitkragen-de vloerconstructies boven de Seinekomt hetwerkappartementvoor de mi-nister. Speciaal voor hem wordt op hetdak een helihaven aangelegd.Ookhij dit gebouw treftmenveelvuldiggevels aan die met gepolijste betonele-menten (40 mm) zijn bekleed.Nieuwbouw Ministerie van Finan-ci?nAls consequentie van de beslissing doorpresident Mitterand in 1981 om het ge-hele Louvre als museum te hestemmen,moest worden voorzien in een nieuwelokatie voor het Ministerie van Econo-mie, Financi?nenBudget. Datwerd eenlokatie bij Bercyaande oostzijdevanPa-rijs, gelegen langs de Seine. Deze keuzewerd mede bepaald door het feit dat deminsteri?le gebouwen over het alge-meen sterk aan de westzijde van de stad 8 Be?indiging gebouw voorzijn geconcentreerd. Ministerie van Financi?n in deOok ten behoeve van dit ministerie Seinewerd een prijsvraag uitgeschreven, L-,.fo_t_o_'s_:_ir_._w:_._C_J_._D_r_ie_s_s~en~~~~~~-Jwaarop 137 aanbiedingen werden ont-vangen. Gekozen werd voor het ont-werp van de architecten Chemetov,Huidobro en Duhart-Harosteguy.Het complex is verdeeld in de driehouwdelenA,BenC.Hetsluitaanop dereeds tot stand gebrachte bouwdelen Den E. In de toekomst komen er 4700ambtenaren te werken op een totaalnuttig vloeroppervlak van 216 000 m2?De bouwtijd werd bepaald op 44,5maanden.Het nieuwe ministerie maakt deel uitvan een reeks monumentale gebouwenlangs de Seine. Daarbij zijn de bouwde-len A enB loodrecht op de rivier gesitu-eerd om redenen van het Bercy metro-viaduct dat het beschikbare bouwter-rein aan de ooszijde hegrenst. Teneindeeen 'markante toegang' tot het Parijsecentrum te realiseren werd bouwdeel AHet gebouw is omgeven door een glas-vliesgevel waardoor er veel contact metbuiten ontstaat. In de omgevende ruim-ten is veelvuldig gebruik gemaakt vanw?t engrijs gepolijst beton als afwerkingop vloeren en wanden. In het oog sprin- f--o-~~~~~---~~~~~~~~~-~~~~~~~~~~~~---lgen de gepolijste betonbekledingenvoor de ronde kolommen, uitgevoerdals halve schalen, en de trappen methor-dessen en borstwering. In het amfithea-ter is zelfs de akoestische bekleding vanbeton.Ook buiten het gebouw is grijs gepolijstheton een veelgebruikt materiaalMet de bouwvan de opera is een bedraggemoeid van ca. f 700 miljoen, watneerkomt op een gemiddelde prijs vanf 4650 per vierkante meter.gen 20 x 20 x 15 m. Zij worden aange-voerd overrails envia een draaischijfdietevens het hefplateau vormt. De wisse-ling van deze decors gaat snel, zowelvoor de grote zaal als voor de (eveneensgrote) repetitiezaal. De grote zaal en hetdaaronder gelegenamphitheater zijnomgeven door foyers, hars en enkeleontvangstruimten.Cement 1989 nr. 6 19