Uitgangspunten destijds waren: competitief bouwenmet deze elementen, ook voor kleinschalige projec-ten, gevarieerde stedenbouwkundige schakelingen,aanpasbare dragers, samenwerking tussen kleine engrotere bouwbedrijven (ontwerpers, studiebureaus,producenten, aannemers), hoge technische kwaliteiten kostenbesparingen.De kern van het betoog was dat de brug tussen dewereld van `ontwerpers' en die van `producenten/aannemers' verbeterd diende te worden. Beide ble-ken hun eigen bekommernissen te hebben en ken-den de wensen en mogelijkheden van de anderepartij onvoldoende. Deels ontbrak de tijd om samennieuwe oplossingen te bestuderen, maar daarnaastwerden producenten en aannemers door de marktverplicht om kosteninformatie af te schermen, omtechnischeverbeteringennietdoortespelenaancon-currenten.P r o c e s o p t i m a l i s a t i eDeresultatenvanhetonderzoekwerdensamengevatintweedocumenten,iedermeteeneigendoelgroep:een `ontwerpgids' voor architecten en een `elemen-tencatalogus'vooraannemers/producenten.Uitgangs-punt was dat deze documenten het mogelijk zoudenmaken dat ieder zijn proces kan optimaliseren endaarbij op basis van een aantal afspraken rekeninghoudt met de mogelijkheden van de andere partij,zonder zich te moeten inlaten in detail met de werk-zaamheden van de partners in het bouwproces.Iedere producent kan een `soepel ombouwbaarbekistingsysteem' ontwikkelen dat toelaat gevari-eerde dragers voor woningbouw te produceren tegenlage kosten.Kosten kunnen worden gedrukt door:? een (beperkte) ??nmalige basisinvestering in hetbekistingsysteem die de kosten per element voorbekistingmaterieel reduceert;? een ??nmalige voorstudie die de studiekostenvermindert;? goedkoper be- en ontkisten per element;? grotere afzet omdat ook kleine projecten kunnenworden gerealiseerd;? de verdere afbouw kan modulair;? elektrische leidingen kunnen worden ingewerkt;? systematische oplossingen voor flu?da-leidingenkunnen worden uitgewerkt;? beperkte stock reduceert rentekosten;? enz...Om toe te laten dat alle elementen van een dergelijksysteem in dit `ombouwbaar bekistingsysteem' zou-den kunnen worden geproduceerd, moest de ont-werper zich houden aan een aantal maatafspraken,zoals beschreven in de `ontwerpgids': een horizon-taal lijnenraster voor de structuur (0,60 x 0,60 m2),een inbouw-lijnenraster, plaatsingsafspraken voorelementen, uitgewerkte oplossingen voor een aan-tal `bouwknopen' en generieke regels voor andereaspecten. De maatafspraken waren in eerste instan-tie uitgewerkt voor `geprefabriceerde elementen inA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 818Architectuurkwaliteit en Maatordening: terugkijken en vooruitblikkenOPEN SYSTEEMBOUWNOODZAKELIJKprof.dr.ir.-arch. F. De Troyer, KU Leuven, Faculteit Toegepaste Wetenschappen,departement Architectuur, Stedenbouw en Ruimtelijke OrdeningExact twintig jaar geleden werd in een dubbelartikel in Cement onder de titel"Structurele betonelementen voor woningen in Open Systeembouw" [1] verslag uit-gebracht van een onderzoek bedoeld om de kansen voor betonelementen in hetmarktsegment woningbouw te verhogen via `Open Systeembouw'. De precieze voor-stellen heeft de sector niet opgepikt, voornamelijk als gevolg van de recessie die desociale woningbouw in Belgi? in de daaropvolgende jaren doormaakte. Met het oogop de huidige trend naar verdere individualisering is de boodschap evenwel nogimmer actueel.gesloten bouwsysteemniet-gemoduleerdstedebouw standaard gebouwenproducent specifieke elementenaannemer assemblage op de werfarchitect 1 versievele soorten gebouwenstandaard polyvalente onderdelenpre-assemblage en assemblage op de werfvariatie en flexibiliteitgemoduleerdopen bouwsysteembeton', maar waren wel z? bedacht dat de ontworpendragers ook met andere bouwsystemen op een effi-ci?nte manier konden worden gerealiseerd: flexibelebekistingsystemen voor in situ beton en RATRAD(=RATionele TRADitonele stapelbouw met grotereblokken en daarop afgestemde componenten zoalslateien, schoorsteencomponenten, trapcomponen-ten,...). Dergelijke `Open Bouwsystemen voor beton-elementen' werden dus gekaderd in een aanpak van`Open Industrialisatie' [2].Twintig jaar later lijkt dit onderzoek ??n van de veleresearch-projecten naar `Open Systeembouw' die indie periode in meerdere landen in Europa werdenopgezet. De problematiek zit reeds samengebaldin de term `Open Systeembouw'. In die woorden-combinatie zit de spanning vervat tussen `openheid,flexibiliteit, aanpasbaarheid,...' enerzijds, en `syste-matisch, afgesproken, geordend,...' anderzijds. Eenproblematiek met twee aspecten: maatafspraken enarchitectuurkwaliteit, en informatie-uitwisseling inde bouwsector.Staan we twintig jaar later veel verder?M a a t a f s p r a k e n e na r c h i t e c t u u r k w a l i t e i tEind jaren zeventig was het evident dat grootscha-lige hoogbouw en monotone laagbouwwijken on-herbergzaam waren. Enkel een bouwtechnologie diegevarieerde woontypes, geschakeld in complexe ste-denbouwkundige patronen kon leveren, had eenkans. In het begin van de jaren tachtig kwam hetverwijt van de `nieuwe truttigheid': het kunstmatiginbouwen van variatie, het nabootsen van schijnbareingrepen van bewoners, het onechte beeld van eengegroeid stadsfragment. De jaren negentig warengekenmerkt door de `grootse stedenbouwkundigegeste': zuivere grote volumes, duidelijke assen enasverdraaiingen, pleinen op basis van geometrischefiguren, symmetrische composities en doorbrakendaarin,...Dit overzicht is te schetsmatig, maar brengt ons weltot de vraag: "Wat is nu essentieel om architectuur-kwaliteit mogelijk te maken?" "Aan welke maataf-spraken is behoefte?" Een (definitieve) uitspraakdoen over architectuurkwaliteit lijkt, zeker in hetkader van dit artikel, niet haalbaar, maar wat meeris, is ook niet wenselijk. De zoektocht naar kwaliteitverliep in het verleden als een slingerbeweging.Laten we voor de toekomst geen fase `invriezen' alseeneindoplossing,maarlatenwehetzoekenvaneenactuele synthese als mogelijkheid inbouwen. Zowel`kleinschaligheid, herkenbaarheid, aanpasbaarheid'als `stedelijke compositie, grootschalig volumespel,leesbare assen' hebben hun rechten. En dit is dusessentieel: "Maatafspraken moeten vele keuzesmogelijk laten en de altijddurende zoektocht naarkwaliteit kansen geven."M a a t a f s p r a k e n e n d e ` b o u w k n o o p 'Is maatafspraken opstellen dan zo moeilijk? Waaromhebben we voor heel Europa niet allang een eendui-dig afsprakenstelsel? De belangrijkste verklaringvoor het feit dat men geen eensgezindheid heeftkunnen bereiken, ligt erin dat men het probleem vande `bouwknoop' eerst heeft ontkend en daarna optwee zeer uiteenlopende manieren heeft aangepakt.Hoopvol is dat computers ons zullen dwingen bij deopbouw van digitale gebouwmodellen het probleemvan de bouwknoop door te hakken.Hoe kan het probleem van de bouwknoop kortsamengevat worden? Het is in wezen zeer eenvou-dig en evident, maar als men het in zijn algemeen-heid bespreekt wordt het abstract en moeilijk grijp-baar. Omdat het essentieel is om te begrijpenwaarom internationale normen voor maatafsprakenzo algemeen blijven dat concrete toepassingen uit-blijven, is aansluitend aan dit verhaal een kaderstukingevoegd.Wat betreft de bouwknoop zitten Nederland enBelgi? duidelijk op een ander spoor. De belangrijk-ste verklaring ligt in de aard en de omvang van debouwopdrachten.IndeBelgischesituatie(methoofd-zakelijkkleinschaligebouwopdrachten,meestalzelfsindividuele woningbouw) is het belangrijk explicieteregelsvoorrastersenplaatsingsafsprakentehebben,waarbij alle details van de bouwknoop zijn opgelost.In de Nederlandse benadering, met meer groot-schalige projecten, kan het volstaan om elemententoe te wijzen aan een materiaalstrook. Op die manieris er een kader voor communicatie gecre?erd. Laterbeslist men hoe met paselementen en passtukkende bouwknoop wordt gedetailleerd.cement 2001 8 19A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wgesloten bouwsystemen half-open systemen open industrialisatieeerst een ontwerp eerst een ontwerp eerst een systeemdan een systeem dan een systeemdan gevarieerde projectensteeds toelevering van derdenmassaproductie voor dat onderwerp massaproductie voor dat onderwerpopen concurrentie tussentoeleveranciersblijvende open concurrentietussen toeleveranciersNederland op een zijspoorMijn indruk is dat Nederland hierbij op een zijspoorzit. In het kader van de verdere informatisering ishet belangrijk om duidelijk te maken hoe een schets-ontwerp kan worden vertaald naar in detail gespe-cificeerde bouwdelen. Meerdere `vertaalvarianten'kunnen dan automatisch worden vergeleken.M a a t a f s p r a k e n e n ( e l e k t r o n i s c h e )i n f o r m a t i e - u i t w i s s e l i n gIn een versnipperde bouwsector is elke partnerafzonderlijk, in zijn eigen hoekje begonnen aan hetinformatiseringproces. Slechts in een latere fasegroeide het inzicht dat het telkens herinvoeren vaneen beschrijving van hetzelfde project aanleiding gaf?n tot extra kosten, ?n tot een langere procestijd ?ntotfouten.Integratievianeutraleuitwisselingsforma-ten is essentieel, maar blijkbaar niet altijd eenvoudig.Historisch gezien zijn ontwerpers gestart metCADrafting: een elektronische variant van de teken-tafel. Het probleem van de bouwknoop werd duide-lijk bij de `clean-up'-functies voor L-, T- en X- aan-sluitingendieinmeerderepakkettenterbeschikkingkwamen: men tekende in ??n beweging een samen-gestelde wand (bijvoorbeeld een spouwmuur metbuitenblad, isolatielaag en binnenblad) en aan dehoekpunten werden de wandaansluitingen automa-tisch correct getekend. Men tekende de voorstellingdie ook via de tekentafel werd afgeleverd, er daarbijvanuitgaande dat `de praktijk' weet hoe die lijntjesmoeten worden vertaald in steenverbanden, in `terplaatse gestort beton', ...Voordeproducentenvanprefabsystemeniseender-gelijke grafische voorstelling onvoldoende. Ook bijhen, zoals bij ontwerpers, is de informatisering bin-nengedrongen via niet-grafische toepassingen: voor-raadbeheer,klantenadministratie,personeelsbeheer,boekhouding, planning, ... Op een bepaald ogenblikontstaat echter de behoefte om het grafische en hetalfa-numerische te integreren.Met een typisch Belgisch voorbeeld kunnen we dittoelichten: een systeembouwer die zich bijna uit-sluitend richt op de markt van ge?ndividualiseerdevrijstaande woningen; slechts een kleine fractie vande omzet is kleinschalige groepsbouw. In veel geval-len komt de mogelijke opdrachtgever aankloppenmet een ontwerp voor hem op maat gemaakt dooreen architect die niet vertrouwd is met het bouw-systeem. De studiedienst van de systeembouwerdient het plan (licht) aan te passen om rekening tehouden met de beperkingen van het bouwsysteem.Slechts een beperkt aantal systeemeisen is bindend:modulatie van de gevelsteen, vaste verdiepings-hoogte, ... . Deze `aanpassingen achteraf' kunnenworden vermeden als vanaf het eerste ontwerp reke-ning wordt gehouden met de randvoorwaarden vanhet bouwsysteem.Vanaf het uittekenen van het ontwerp binnen hetCAD/CAM-systeem ontstaat een aantal mogelijkhe-den [4, 5, 6, 7]:? Grondplannen kunnen zeer snel wordengeschetst, waarbij door het computerprogrammawordt gesignaleerd waar de systeemregels nietworden gerespecteerd. Wanden en openingenworden voorgesteld door vlakken. Essenti?lekenmerken worden opgevraagd of via voorinstel-waarden (voorlopig) toegekend.? Deze schets kan automatisch worden vertaald ingedetailleerde plannen en sneden. De kenmer-ken van de componenten zijn bepaald via desysteemregels. Tot welke graad van detailleringwordt getekend, kan worden ingesteld.? Meteen kunnen van een aantal plattegrondendetailtekeningen worden gegenereerd die nodigzijn bij het productieproces: bekistingstekenin-gen voor betonwanden (met specifieke randbekis-tingen, leidingtrac?s voor elektra, ...); productie-plannen voor houten dakschilden (met positie vanstijlen en regels, goot- en nokaansluitingen, ...).? In eenzelfde operatie worden stuklijsten gegene-reerd: wapening, componenten elektra, raam- endeurtypes, ...? Op basis van de omschrijving van raam- en deur-types met hun afmetingen kunnen bestandenworden aangemaakt die de frees- en zaag-machines aansturen voor houten schrijnwerk-elementen.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 820Schets met relevantgeachte parametersgeselecteerd uit mogelijk-heden van systeemDankzij systeemafsprakenautomatisch opgebouwdegrondplannen volgensgewenst detail? Een gedetailleerde uitvoeringsplanning kanworden opgesteld, inclusief de optimalisatie vande bezetting van de bekistingtafels via een aantaldenkregels waarop manueel nog kan wordeningegrepen.Enkel omwille van de precies geformuleerde sys-teemafspraken kan de automatisering zover wordendoorgedreven.Bepaaldeproducenten(bijv.vanhoutenramen) lanceerden de slogan: "Maatwerk tegen deprijs van serieproductie". Wie van nabij toekijkt, ont-maskert dit snel als een reclamekreet: vergelijkt meneen situatie waarbij `in serie geproduceerde ramen'passen in ruwbouwopeningen met een situatiewaarbij elke opening moet worden opgemeten, elkeafmeting ingevoerd, alle profielen in reeks gemaaktmaar op de specifieke lengte afgezaagd, de juistecomponenten verzameld om het raam te assemble-ren, het specifieke element getraceerd op stock, deverzending naar de bouwplaats en eventueel de tus-sentijdse stapeling afhankelijk van de montagevolg-orde gebeurt, ...Als variatie `voorspelbaar' wordt gemaakt, kan ditveel goedkoper worden gerealiseerd. Met `voorspel-baar' wordt bedoeld: varianten uit een vooraf gede-finieerd gamma. Elk bouwsysteem beperkt hetgamma van mogelijkheden en laat daardoor toe aan-gepaste productierobots te maken. Hoe meer varia-tie een robot aan kan, hoe duurder hij is. Robotsworden goedkoper, maar deze wetmatigheid blijft inde toekomst gelden.V o o r u i t b l i kGrootschalige woningbouwprojecten, kenmerkendvoor Nederland, zijn uitzonderlijk in Belgi?. Vrij-staande woningen ontworpen volgens de individu-ele wensen van de bouwheer, zijn in Belgi? jaren-lang een groot marktsegment gebleven. Dit verklaartgrotendeelseenandereaanpakvoormodulairemaat-afstemming: via materiaalstroken enkel de positievan elementen regelen en op die manier slechts eenkader scheppen om keuzes te maken voor passtuk-ken en paselementen is niet haalbaar bij individuelewoningbouw. Systeembouwers hebben oplossingenvoor alle interne bouwknopen uitgewerkt, dit wilzeggen voor alle componenten onderling die ze zelfmaken of laten maken. Voor externe componentengelden de basisafspraken die in de norm zijn vast-gelegd.Elk bouwsysteem legt beperkingen op. Door die be-perkingen wordt het mogelijk productie en bouw terationaliseren. Welke beperkingen men oplegt, iseen onderdeel van de prijs/kwaliteit-concurrentietussen bouwsystemen. CAAD, bij ontwerpers, eninformaticatoepassingen, bij systeembouwers, heb-ben de mogelijkheden verlegd. De wetmatigheid datmeer flexibiliteit tot relatief duurdere robotten leidt,zal ook in de toekomst blijven gelden.De oude generatie CAAD-pakketten zal in de vol-gende jaren de baan moeten ruimen voor pakkettenop basis van `intelligente objecten': wanden, ramenen deuren, balken, vloeren en kolommen die zichaan elkaar aanpassen. Deze aanpassing is meer danhet correct uittekenen van L-, T- en X-verbindingen.De regels van elk open bouwsysteem leggen vast hoeaansluitingen dienen te gebeuren. Deze regels zijnvooraf bestudeerd, zodat sterke rationalisatie bij pro-ductie en bouw mogelijk wordt. Vermoedelijk biedtde Belgische benadering van modulaire maataf-stemming hierbij een strategische voorsprong. Er isevenwel nog een hele weg af te leggen vooraleer`Intelligente bouwcomponenten' zouden kunnenworden uitgewisseld die op elkaar inwerken volgensde regels van verschillende open bouwsystemen.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 8 21L i t e r a t u u r1. Delrue, J. e.a., Structurele betonelementen voor woningen in opensysteembouw (I en II). Cement 1981 nrs. 7 en 8.2. De Troyer, F., System Building or Industrialised Building: a reviewof approaches and a vision for the future. in: Sarja, A., (editor),Open and Industrialised Building. London, E & FN Spon, June '98.3. NBN 04-001: Maatafstemming voor gebouwen, Basisbegrippen ?gebruiksbeginselen ? voorkeursmodulen. Brussel, BIN, 1981.4. Depoortere, D., Opstellen van een 3D-gebouwmodel, in het kadervan een open bouwsysteem, waaruit productie- en kostengegevensvoor beton- en schrijnwerkcomponenten afgeleid worden. K.U.Leuven, Afdeling Architectuur, Leuven, 1996.5. Manhaeve, E., Afleiding van productiegegevens voor geprefabri-ceerde dakspanten en dakschilden uit een 3D-gebouwmodel. K.U.Leuven, Afdeling Architectuur, Leuven, 1997.6. De Win, T., Integratie van ontwerpprogramma's en productie bijeen prefab bedrijf: transformatie naar een ander softwareplatform.K.U. Leuven, Afdeling Architectuur, Leuven, 1998.7. Popelier, F. en J. Quartier, Integratie van een CAAD-programmain een open bouwsysteem: gevallenstudie. K.U. Leuven, AfdelingArchitectuur, Leuven, 1999.Automatisch gegenereerdeproductieplannenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 822Als men maatafspraken opstelt voor kleine componenten(bakstenen, snelbouwblokken, ...) wordt men meestal nietgeconfronteerd met het `bouwknoop'-probleem. Men heeftenkel een `voeg'-probleem. Dit is duidelijk te beschrijvenvia concepten als `marges' en `co?rdinerende volumina'.Een co?rdinerend volume is een theoretisch volume rond eenbouwdeel (zie fig. A) dat we als volgt kunnen beredeneren.Bij elke productie treden maatafwijkingen op. Men kan diebeperken, maar dit verhoogt meestal de productiekosten.Vandaar dat men bereid is een bepaalde afwijking te aan-vaarden. Naast de afwijkingen van de lengtemaat is hetmeestal zo dat de eindvlakken van, bijvoorbeeld, een balkvor-mige component nooit perfect haaks zijn. Meestal zijn ze ookniet perfect vlak: ze vertonen een zekere ruwheid. Al dezefouten worden opgevangen in de voeg. Ook fouten die ont-staan bij het uitzetten op de werf en bij het monteren van com-ponenten moeten in de voeg kunnen worden weggewerkt.Daarnaast moet de voeg de tijdens het gebruik onder invloedvan allerlei belastingen (mechanisch, thermisch, hygrisch,...)te verwachte bewegingen opvangen. De voeg moet dus ener-zijdsruimgenoegzijnomaldiemaatvariatietoetelaten,maarmag anderzijds ook niet te ruim zijn. Voegmateriaal moetervoor zorgen dat de eisen gesteld aan het geheel wordengehaald. Dit betekent bijvoorbeeld voor een buitenwand:waterdichtheid, winddichtheid, geluidsdichtheid, drukweer-stand,.... Te nauwe voegen maken het aanbrengen van voeg-materiaal vaak dan weer moeilijk.Het probleem van de voeg vergt dus in heel wat gevallen naderonderzoek. Door het begrip `co?rdinerend volume' kan hetprobleem precies worden gesitueerd en ook duidelijk onder-scheiden van het bouwknoop-probleem. Aan elke zijde vanbijvoorbeeld een balkvormig bouwdeel wordt een marge geas-socieerd. Deze marge is het deel van de voeg conceptueel ver-bonden met dat eindvlak van de component om rekening tehouden met de hoger vermelde maatvariatie. De marge issoms groter of kleiner in de verschillende richtingen, bij-voorbeeld de marge onderaan een wandpaneel (waar een heelstelsysteem is voorzien) in vergelijking met de marge boven-aan (waar een koude opleg van de vloerplaat wordt aanvaard).Dergelijke co?rdinerende volumina zijn dus 100% maatvast,perfect haaks en volledig vlak. Als alle maten van die voluminaveelvoud zijn van 1M kunnen zij perfect in een ruimtelijkraster op basis van 1M worden ingepast. De streefmaten bijproductie kunnen worden afgeleid door aangepaste marges tevoorzien. Deze marges hangen af van materiaaleigenschap-pen, productiewijzen, montagetechnieken, toekomstige om-gevingsvoorwaarden,...Alle componenten in figuur A worden getekend met eenbepaalde marge (voor de verdere omschrijving van het bouw-knoop-probleem is het niet belangrijk hoe groot de marge is).De vlakken van de co?rdinerende volumina vallen samen metde rasterlijnen.BouwknopenWat er gebeurt als men maatvariatie beperkt door gebruik temaken van multi-modules, is geschetst onderaan figuur B.Alle componenten hebben hier dezelfde dikte en lengte als deovereenkomstige componenten van bovenaan.De componenten werden geplaatst zodat de aslijn in de langs-richting van hun co?rdinerend volume samenvalt met de ras-terlijn van het multi-modulair raster. Bij deze schets zijn erheel wat co?rdinerende volumes die overlappen. Dit is uiter-aard fysisch niet mogelijk. De overlappingen die moetenwordenopgelost,noemenwebouwknoop-problemen.Metan-dere woorden: het probleem dat niet alle lengtematen vanV o e g e n e n b o u w k n o p e n : n a d e o n t k e n n i n g d e v e r w a r r i n gABA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2001 8 23co?rdinerende volumina veelvoud kunnen zijn van de multi-modules. Sommige zullen langer of korter moeten zijn om-wille van de aansluiting met andere componenten, "omwillevan de bouwknoop". Soms is de aansluitsituatie nog com-plexer: deels langer en deels korter, met een passtuk,...Er zijn telkens meerdere oplossingen mogelijk (fig. C):? Men kan co?rdinerende volumina plaatsen zodat niet hunaslijn samenvalt met de rasterlijn maar een of anderereferentielijn samenvalt met de rasterlijn.? Men kan co?rdinerende volumina plaatsen zodat hetgrensvlak in langsrichting samenvalt met de multi-modulaire rasterlijn.? Men kan een multi-modulair raster onderbreken over eenbepaalde zone. Deze zone is dan bijvoorbeeld net zobreed als de dikte van het co?rdinerend volume.De keuze voor bepaalde rastertypes en plaatsingsafsprakenmoet worden gemaakt als een schets op een schetsontwerp-raster verder wordt uitgewerkt. Hierbij komt het erop aan hetoverzicht over het geheel te bewaren. Bepaalde regels zullende afwijkingen voor ??n familie bouwdelen beperken (bijv.vloerplaten), maar de afwijkingen omwille van de bouwknoopverschuiven naar andere delen (bijv. wanden).Zeer lang bij het formuleren van modulaire maatafsprakenheeft men het onderscheid tussen `voegproblemen' en `bouw-knoop'-problemen niet gemaakt. Als deze toch werdenvermeld, werd gedaan of het een afwijking was die slechtssporadisch voorkwam. Vooral producenten van grote elemen-ten (kamergrote wanden, structurele vloerplaten, balken enkolommen)wordenerechterpermanentmeegeconfronteerd.Bouwknoop-problemen komen boven op de voegproblemen.? De afwijkingen tussen streefmaten bij fabricage enmodulaire maten omwille van voegen is een kwestie vanmillimeters tot centimeters.? De afwijkingen omwille van bouwknopen tussen multi-modulaire maten op basis van het schetsraster en matenvan het co?rdinerend volume is een kwestie van meerderecentimeters tot decimeters.De Belgische norm NBN B04-001 (3) van 1981 beschrijft hetvoeg-enbouwknoop-probleemenlegtvoorkeursmodulesvastvoor verschillende soorten afmetingen: technische, functio-nele, ruimtelijke en structurele.Bouwknoop: oplossingen kiezen met kennis van zakenAfronden van technische maten naar een veelvoud van eensubmodule betekent meer materiaalverbruik. Vooral voorvloeren en balken betekent dit extra eigengewicht en dus extrabuigmomenten. Steeds dienen besparingen in productie doorhet volgen van een maatsystematiek te worden afgewogentegen andere extra kosten.Sommige maten kunnen bij de productie moeilijk wordenaangepast (de dwarsdoorsnede van een extrusieprofiel, eenoppervlak gegoten tegen een ruimtelijk complexe bekistings-mal,...). Anderematenkunnenheelgemakkelijkwordenaan-gepast (de lengte van een extrusieprofiel, de tussenafstandtussen ruimtelijk complexe zijmallen van een I-balk,...). Het isvaak een goede zaak de afwijkingen omwille van de bouw-knoop op te vangen via eenvoudig aanpasbare maten in pro-ductie. Inzicht in de bouwknoop-problematiek en de aanpas-singsmogelijkheden van een productietechniek moet toelatenhierover correcte beslissingen te nemen.Na de ontkenning: de verwarringNadat men jarenlang het belang van de bouwknoop had gemi-nimaliseerd, werd de problematiek vanaf het midden van dejaren zeventig centraal geplaatst: DACH-groep (Deutschland?Austria?ConfederatioHelvetica),Nederland(VanRanden),Frankrijk (ACC ? Association pour la Construction en Com-posants, ...). De spraakverwarring bij ISO-initiatieven werdonoverbrugbaar omdat onder de term `co?rdinerend volume'twee verschillende concepten schuilgingen (fig. D): volumeinclusief `zone voor passtukken' (co?rdinerend volume 1) envolume inclusief `marges' (co?rdinerend volume 2). componentAcomponentA3MCo?rdinerendvolume 13M x 18MCo?rdinerendvolume 29/5M x 18MCD