C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2001 8 39K a r a k t e r i s e r i n g v a n d em a r k tWoningbouwNederland heeft een relatief grootbouwvolume. Zo heeft bijvoor-beeld het Verenigd Koninkrijkbijna viermaal meer inwoners alsNederland en is toch het aantalnieuwbouwwoningen per jaarjarenlang slechts tweemaal de pro-ductie in Nederland geweest. InNederland is in de woningbouw-markt de inspraak van de consu-mentveelbeperktergeweestdaninandere Europese landen. Dit komtmede door het beperkte grondaan-bod en het relatief kleine aandeel`eigen initiatief'. Daar komt mo-menteel snel verandering in. In denabije toekomst zal de markt nietmeer overvraagd zijn. Aanbiedersmoeten dan gaan concurreren endat leidt uiteraard tot een beterluisteren naar de consument.UtiliteitsbouwDe utiliteitsbouw is erg hete-rogeen. Scholen zijn niet met zie-kenhuizen te vergelijken enwoningen niet met industriehal-len of agrarische gebouwen. Tochkan men ook in de utiliteitsbouween trend naar klantgerichtheidwaarnemen. Kantoren dienenimmers ook na afloop van hethuurcontract bruikbaar te zijn enmomenteel worden scholen al zoopgezet dat ze eventueel geschiktzijn te maken voor bijvoorbeeldwoningbouw, de zogenoemdeschoolwoningen. Het hybride ge-bouw (wonen en werken tegelijk)heeft al zijn intrede gedaan.O n t w i k k e l i n g e n i n d em a r k tDe totale vloerenmarkt in Neder-land bedraagt met wat schomme-lingen gemiddeld ruim 33 mil-joenm2 perjaar.Eendeelvandezemarkt wordt ingenomen doorzogenoemde vloeren op staal(zandbed). Denk maar aan indus-triehallen, gebouwen voor opslagenlogistiek,agrarischegebouwenenz.De markt voor prefab vloersyste-men kan worden geschat op circa15 miljoen m2 per jaar.Tot aan de grote woningbouw-stromen vanaf 1950 werden vloe-ren veelal in hout uitgevoerd.Daarna heeft beton gedomineerd,allereerst vanuit de gietbouwme-thodiek. De vloeren werden hier-bij in het werk gestort, met uit-zondering van de begane-grond-vloeren, die vrijwel altijd werden(en worden) gemaakt met prefabsysteemvloeren (foto 1).Vanaf begin jaren zestig werd eensubstantieel deel van de woning-casco's ook gerealiseerd in prefabbeton. Vanuit die systematiekkwamen vanaf circa 1970 ookprefab systemen voor verdiepings-vloeren sterk op en ontstondenmengvormen met gietbouw enlater in combinatie met wandengestapeld van kalkzandsteenblok-ken of -elementen. Sinds circa1980ishetaandeelgietbouwindewoningbouw teruggelopen. Deafgelopen jaren is een redelijk sta-biele verdeling in de woning-bouwmarkt ontstaan, met 65%gestapeld met kalkzandsteen,25% gietbouw, 5% prefab betonen 5% overig.Circa tweederde deel van de giet-Ontwikkelingen in prefabvloersystemenir. J.J.N. Lichtenberg, A+De vloerenmarkt is sterk in beweging. Na vele jaren van relatieve stilstand zijnde laatste twee jaar betrekkelijk veel vernieuwingen te melden. Vanuit de rolals productontwikkelaar is A+ bij diverse van deze ontwikkelingen betrokken.In deze bijdrage wordt een overzicht gegeven van de vloerenmarkt, alsmedevan de nieuwe ontwikkelingen op dit gebied. Opvallend is dat leidingen en hetvloergewicht daarbij een belangrijke insteek vormen.1 | Zelfs in het gietbouw-proces worden op debegane grond systeem-vloeren toegepastC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2001 840bouwwoningen wordt uitgevoerdmet tunnelbekistingen, dus metvolledig in het werk gestortevloeren. Afzonderlijke tafelbekis-tingen zijn zeldzaam geworden.Gietbouw met wandbekistingenwordt meestal gecombineerd metbreedplaatvloeren plus in hetwerk gestorte druklaag.Tabel 1 geeft een overzicht van degangbare prefab vloersystemenen de afzet daarvan in de woning-en utiliteitsbouw. Het beeld isrepresentatief voor de afgelopenperiode t.m. 2000. Hoewel breed-plaatvloeren in feite een meng-vorm zijn tussen prefab en `in hetwerk gestort', zijn deze wel in ditoverzicht meegenomen. Opval-lend is dat breedplaat- en kanaal-plaatvloeren tezamen de marktdomineren.I n n o v a t i e sDe markt verandert zoals gezegdsnel. Dit geschiedt onder invloedvaneendrietalbelangrijketrends,die hierna kort worden bespro-ken.? Vraag naar flexibiliteit.? Duurzaam bouwen.? Ontwikkelingen in de arbeids-markt.FlexibiliteitHet verhaal is bekend. Gebouwenzijn over het algemeen star,terwijl het gebruik van gebouwenjuist divers en zeer dynamisch is.Dat begint al tijdens het ontwerp-proces als toekomstige gebrui-kers hun wensen wijzigen enhuurders vaak zelfs niet eensbekend zijn. Maar ook tijdens deuitvoering is er vaak een grotebehoefte de koers bij te stellen.Huurders weten dikwijls nog nietonmiddellijk hoe zij het beschik-bare vloeroppervlak moeten in-delen, laat staan dat ze precieskunnen bepalen waar de elektri-sche aansluitingen, communica-tievoorzieningen, verlichting, kra-nen, afvoeren, toiletten enz. moe-ten komen. Vaak vertrekt menvaneenbasisenwijzigtmenlater.Zo ontstaan verlengkabels enluidsprekerdraden over de vloeren kabeltjes aan het plafond.Nog ingrijpender is het natuurlijkvast te moeten stellen dat gebou-wen na twintig tot vijfentwintigjaar gewoon niet meer redelijker-wijs aan nieuwe eisen aangepastkunnen worden en dat slooponvermijdelijk is.Een probleem in de woningbouwdat hiermee samenhangt, is datdoor de jaren heen een steedsmeer gedifferentieerde vraag isontstaan. Het standaardgezin uitdejaren'60(tweeoudersmettweekinderen) is niet meer het uit-gangspunt van het hedendaagsewonen. Corporaties worden he-den ten dage voor dit probleemgesteld. Denk daarbij onder meeraan:? ouderen (tweepersoons eneenpersoons huishoudens)? verzorgingsbehoeftigen;? tweeverdieners;? thuiswerkers;? gezinnen uit andere culturen;? studenten.Met name professionele beleg-gers en corporaties onderkennendeze problematiek inmiddels. Alshuurders na een aantal jaren ver-trekken, is de kans dat de corpo-ratie een passend gezin heeft vooreen specifieke woning kleiner,tenzij deze gemakkelijk is aan tepassen.Overigens beperkt de flexibili-teitsvraag zich niet tot woningen.Huurcontracten in de kantoren-markt lopen vaak niet langer dandrie tot vijf jaar. Bedrijven zijnVloerproducten Woningbouw Overige (kantoren etc.)(overspanning 5-6 m.) (overspanning 6-14 m.)Breedplaatvloer 5,5 0,5Kanaalplaatvloer 2,5 2,0Ribben vloer 1,0 1,0Combinatievloer 1,5 0,1Diversen 0,2 0,9TOTAAL 10,7 4,5Tabel 1 |De markt van de prefabvloeren naar deelmarkt envoorkomende producten(in m2x 106) gemiddeldevan 1995-2000C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2001 8 41veel dynamischer geworden inrelatie tot groeien, reorganiseren,verhuizen enz. Het hybride ge-bouw, waarbij zelfs wonen enwerken uitwisselbaar zijn, is danook een logisch gevolg van deflexibiliteitvraag. Scholen moetenom te bouwen zijn tot apparte-menten en in gebouwen moetenmeerdere activiteiten naast elkaarkunnen plaatsvinden.Leidingen spelen in relatie totflexibiliteit een belangrijke rol.Kinderen bouwen met LEGO infeite al industrieel, echter leidin-gen komen in LEGO niet voor.Was dit wel het geval en we stellenals eis dat de leidingen niet in hetzicht mogen blijven, dan zou ookmet LEGO het probleem niet zijnopgelost en zou net als in de bouwmet name de afbouw van hetLEGO-huis een wirwar van activi-teiten, disciplines, afstemverlie-zen, faalkosten en vertragingenopleveren (fig. 2).De vloer lijkt het bouwdeel bijuitstektezijnomdeleidingknoopop te lossen. De vloer grenstimmers gegarandeerd aan elkeruimte en vooropgesteld dat devloer voorzieningen voor leidin-gen biedt, kan het leidingpro-bleem aldus worden opgelost endaarmee een basis worden gelegdvoor industrieel bouwen.Duurzaam bouwenDubo is nog steeds een actueelonderwerp. De markt is nog zoe-kende naar meetbare beoorde-lingsgrootheden op gebouwni-veau. Op materiaal- en compo-nentniveau zijn er inmiddelsbeschikbare methoden en ook opgebouwniveau zijn diverse reken-methodieken in ontwikkeling.Echter op basis van overheids-druk en bewustzijn in een deelvan de markt is ook zonder reken-methoden al aandacht ontstaanvoor onderwerpen als:? energie (EPC, EPA, CO2-reductie, enz);? minder materiaalgebruik(dematerialisering);? flexibiliteit (volgt hierna).Met betrekking tot materiaalge-bruik valt nog op te merken, datde vloer een zeer wezenlijk onder-deel vormt van de gebouwmassa.Op basis van een gemiddeld rij-enhuis moet dit worden geschatop maar liefst 60 ? 65% (!) van hettotale gewicht van de woning.Voor gestapelde bouw op basisvan een beton- of staalskelet (duskolommen in plaats van wanden)ligt dit percentage nog hoger.Gewichtsbesparing in de vloerheeft dus een direct effect op hetgewicht van het gebouw.Voor met name woningen metkalkzandsteenwanden heeft ge-wichtsbesparing in de vloer uiter-aard ook een aanmerkelijk ge-wichts- (en kosten-)besparend ef-fect op het casco en de funde-ring.Ontwikkelingen in de arbeids-marktMetselen, stukadoren, tegels zet-ten enz. zijn alle activiteiten waar-voor steeds moeilijker mensenzijn te krijgen. Ook de tegen-vallende instroom bij de vak-opleidingen voorspelt geen ver-betering voor de toekomst.Tegelijkertijd krijgen veiligheiden gezondheid op de werkpleksteeds meer aandacht, terwijl debouw in dit kader een slechtereputatie heeft. De bouwvakkerstaat laag op de sociale ladder enhet is dus ook niet vreemd dat hetbouwvak niet populair meer is.Het werken op de bouwplaats isook lang niet altijd effici?nt.Reeds duidelijk merkbaar is datveel werk naar de fabriek (voor-fase) verschuift. `Industrieel bou-wen' is de kreet die daarbij naarboven komt. Industrieel bouwenheeft echter meer nog dan prefab,vooral met logistieke kenmerkente maken. Om tot een industrieelproces te komen is het aantrekke-lijk om een serieel bouwproces natestreven.Dittegenoverhetparal-lelle proces dat kenmerkend isvoorhettraditionelebouwen.Ookhier spelen de installaties, die tra-ditioneel sterk verweven zijn methet bouwkundige, een crucialerol. Door deze te ontkoppelenvan de bouwkundige activiteitenkunnen ze in ??n keer wordengemonteerd en wordt ook hetbouwkundige deel opeens eenveel eenvoudiger in bouwdelen teontrafelen geheel (foto 3). Bou-wen ? la LEGO is dan wel moge-lijk.2 | Bouwen met LEGO issimpeler dan de uitein-delijke praktijkC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2001 842N i e u w e v l o e r c o n c e p t e nSinds twee jaar zijn diverse nieu-we vloerconcepten op de marktverschenen. Een overzicht:BubbleDeckEen variant op de kanaalplaat-vloer, waarbij in plaats van hollekanalen, kunststof ballen in devloer zijn opgenomen. Deze lei-den tot een aanzienlijke gewichts-besparing. Een kenmerk is voortsdat de vloer na volstorten in hetwerk, ??n geheel vormt zondervoorkeursoverspanningsrichting.Met name de gewichtsbesparingheeft geleid tot toepassingen in dehoogbouw. Er is inmiddels ookeen variant met opvulblokken vankunststof schuim op de markt.WingvloerDe Wingvloer (BetonSon) betrefteen breedplaatvloer die partieel isopgehoogd met een kanaalplaat-vloer. De holle zones zijn bedoeldvoorleidingen.Doorkanalenover-dwars kan men ook in diameteren richting beperkt met leidingenoversteken. De afdekking wordtgerealiseerd door een afwerkvloer(anhydriet) te storten, respectie-velijk te vloeien, over een plaataf-dekking over de holle ruimten.VBIVBI heeft twee nieuwe systemenop de markt, beide gebaseerd opde kanaalplaatvloer. Bij de lei-dingvloer kunnen in bepaaldedelen van de vloer in de fabriek opbestelling zones vrijgemaakt wor-den (beton wegnemen) voor lei-dingen. Met de appartementen-vloer kunnen woningscheidendevloeren worden gemaakt, met eenoverspanning tot 11 m en zonderconstructieve tussensteunpunten.Daarmee ontstaan nieuwe moge-lijkheden voor het ontwerpen vanappartementen met een totalevrije indeelbaarheid.IBC/OrionBeide bedrijven worden hier in??n adem genoemd, omdat zeeen vergelijkbaar concept voeren.Hetdoelbijdezevloerenisgerichtop het verplaatsen van installatie-werk naar de voorfase. Beslissin-gen over de plaatsen van de aan-sluitpunten dienen in een zeervroeg stadium te worden geno-men.StaalplaatbetonvloerDeze ontwikkeling wordt in ditkader vermeld, omdat ze ook kanleidentotgewichts-respectievelijkmateriaalbesparing,entotminderhoogte en dus ook indirecte mate-riaalwinst oplevert (gevels, kolom-men enz. minder hoog alsmedelichter uitgevoerd).Cepezed?Corus?Van Dam (IDES)Het betreft hier een lichte stalenvloer, die voorziet in ruimte voorbedrading. Het doel is hoogte-winst, lichter bouwen en flexibili-teit. De overspanningsmogelijk-heden zijn beperkt.SteelframeDiversebedrijven(ookSadef)pro-pageren de toepassing van koud-gevormde profielen als `balklaag'in vloeren en vloerelementen.Met name gewichtsbeperking enefficiency vormen de aanzet voordeze filosofie.ISBEen stalen vloer, ontwikkeld inhet kader van een totaal concept(ISB = Innovatief Systeem vanBouwen). Het systeem is bedoeld3 | Steeds meer fabrikantenleveren vloerelementeninclusief leidingen, zodathet werken op de bouw-plaats simpeler wordtC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gPrefabricagecement 2001 8 43om leidingen in de vloer weg tekunnen werken. Ook hier warende overspanningsmogelijkhedenbeperkt. Het product is nooit opde markt verschenen, maar vorm-de wel de aanleiding voor de ont-wikkeling van Infra+ (zie hierna).Infra+Ditsysteem,opdemarktgebrachtdoor PFL, is een betonnen schil-vloer met stalen ribben die naarboven uitsteken, waarbij in het lijfgaten zijn voorzien voor leiding-doorvoeren. De vloer wordt afge-dekt met een topvloer.De vloeren kunnen worden sa-mengebracht in een overzicht.Zoals al werd geconcludeerd zijnde meeste nieuwe vloeren metname gericht op gewichtsbespa-ring en/of leidingflexibiliteit. Metdat gegeven kunnen de bespro-ken vloeren ook worden inge-deeld in een 2x2 matrix (tabel 2).T e n s l o t t eNaast voordelen roept lichterbouwen ook vragen op. Die vra-gen richten zich in hoofdzaak opde thermische massa van hetgebouw en de geluidsisolatie tus-sen ruimtes.Thermische massaTraditioneel dekken we beton afmet akoestische plafonds. Daar-door blijft de beschikbare thermi-sche massa in die gevallen vrijwelongebruikt. Leidingen in de vloerbetekenen echter dat het verlaagdplafond overbodig wordt. Afge-zien van de hoogtewinst heeft ditals voordeel dat het beton actiefdeelneemt aan het warmteop-slagvermogen. Voorts is van zo-wel Infra+ als de Wingvloer be-kend dat in het beton leidingenkunnen worden opgenomen voorhet realiseren van plafondverwar-ming en ?koeling. Dit biedt mo-gelijkheden om bijvoorbeeld eenwarmtepomp, gekoppeld aanaardwarmtewisselaars, toe te pas-sen. Aldus gaat de aarde danregelbaar meedoen in de thermi-sche massa van het gebouw.GeluidsisolatieLucht- en contactgeluid zijnbelangrijke items. Enkelschalige,lichtere vloeren zullen in het alge-meen een slechter resultaat ge-ven.Alleenincombinatiemeteenkostenverhogende,zwevendedek-vloer of een akoestisch isolerendplafond is dan een oplossing mo-gelijk.Overigens geldt dit met namevoor woningbouwtoepassingenen specifieke utiliteitsgebouwencq. functies, waarvoor bijzondereakoestischeeisengelden(scholen,bibliotheken, spreekkamers enz.).Voor andere gebouwen zijn deeisen minder scherp.Concepten als dat van Van Damen Infra+ hebben als specifiekkenmerk dat het dubbelschaligesystemen zijn. Daarmee zijn on-danks het lichte gewicht, evenalsbij een ankerloze spouwmuur,toch zeer hoge geluidsisolatiesmogelijk. 1 Breedplaatvloer2 Kanaalplaatvloer3 BubbleDeck4 Wingvloer5 VBI-leidingvloer6 Nehobo-vloer7 Orion/IBC8 IDES9 Steelframe10 Infra+?1?6?2?7?5?9?8?3?10?4lichtzwaarstarflexibelTabel 2 | Positionering verschillende vloersystemen (bron: SBR)