ing.J. van OijkeBouwmaatschappij Vermeulen BV,DeventerOntw.ikkelingen in degietbouw als economischebouwwijzeOpkomst gesloten systeembouwDoor het grote na-oorlogse woningtekort ishet denken over industrialisatie van het bou-wen ineen versnelling terecht gekomen.Aanvankelijk richtte men zich op het gebruikvan gestandaardiseerde, veelal geprefabri-ceerde, elementen waarmee variatie en af-wisselende architectuur verwezenlijkt zou-den moeten worden. Industrialisatie in debouw droeg toen het kenmerk van produkt-gericht denken.Die ontwikkeling zette zich door in wat laterde zgn. gesloten systeembouw werd ge-noemd: bouwsystemen waarin de verschil-lende, binnen ??n bedrijf vervaardigde, ele-menten op elkaar aansloten tot een grotergestandaardiseerd geheel. Met politiekemiddelen zoals rneerjarencontracten en ex-tra contingenten, werden deze ge?ndustriali-seerde bouwmethoden gestimuleerd. Datleidde tot het ontstaan van de woningfabrie-ken.Daarnaast ontwikkelde zich in de zestiger ja-ren de gietbouw. Ook hier ging het in eersteinstantie om gesloten systemen, die - even-als die van de prefab-sector - officieel doorde overheid werden erkend.Door deze vormen van bouwindustrialisatiewerd de produktiviteit sterk verbeterd. _Ditkwam tot uitdrukking in een daling van hetaantal benodigde manuren per woning tot800 en in een aantal gevallen zelfs tot circa600.Terug naar variatieHet resultaat van het hier zeer kort geschet-ste proces was dat het kwantitatieve wo-ningtekort zeer sterk werd ingelopen. Menging zich echter steeds meer afzetten tegenuiterlijke verschijningsvormen zoals hoog-bouwen monotonie. Dit leidde tot de intro-ductie van de 'experimentele woningbouw'later uitmondend in het gevarieerde bouwenvan de jaren zeventig. Dit betekende in be-langrijke mate het terugdringen van de ge-sloten systeembouw. De markt accepteerdeniet langer de zichtbare standaardisatie vanhet eindprodukt.Het gevolg: veel variatie in verschijnings-vorm en indeling, aanzienlijk kleinere projec-ten, stijging van de arbeidsintensiviteit eneen daarmee gepaard gaande explosievekostenstijging. In 1980 vergde een woningweer zo'n 1200 manuren en debouwprijs vaneen woningwetwoning, die 20 jaar geledenCement XXXVII (1985)nr. 5circa f 50 000,- kostte, kwam nu opf 100000,-De prefab-woningbouwers konden in dezeontwikkeling niet of nauwelijks overeind blij-ven: de ?ne nade andere woningfabriek werdgesloten. Beter dan de prefab-bouwers -slechts enkele uitzonderingen daargelaten-bleken de gietbouwers op de nieuwe situatiete kunnen inspelen: zij bouwden hofjes,woonerven, ludieke kapvormen. sprongenen al dan niet gebogen hoekafsluitingen.Maar een en ander moest natuurlijk wel be-taald worden, hetgeen dankzij de sterke wel-vaartsontwikkelingeerst niet eens zo'n pro-bleem was; later wel, vooral na de tweedeenergiecrisis eind zeventiger jaren. Met af-gunst keken de bouwers naar de kostenont-wikkeling in andere industri?le sectoren. Zijconstateerden dat de bouw zich uit de marktaan het prijzen was. De noodklok werd ge-luid. Progresbouw propageerde een algeme-ne plaats- en maatsystematiek en vond meeren meergehoor voor haar idee?n over rnodu-laire co?rdinatie, waardoor een echte openbouwsystematiek van de grond zou kunnenkomen.Vanproduktgericht naar procesgerichtdenkenDe produktgerichte systeembouw werd al-dus opgevolgd door een procesgericht den-ken: industrialisatie van de produktie vanbouwonderdelen die binnen een algehelesystematiek kunnen worden samengevoegdtot zeer verschillende bouwwerken. In desterk afgeslankte prefab-sector heeft menhet roer in deze richting omgegooid, waar-door men zich aan de nieuwe situatie heeftweten aan te passen. Degietbouwsector hadzich produktmatig reeds zeer flexibel ge-toond, maar kwam eveneens voor een enormkostenvraagstuk te staan: hoe door een pro-cesmatige benadering de kostenstijging ge-lijke tred te laten houden met die in andereindustri?le sectoren. Dat was een vraagstukwaarvoor de hele bouwnijverheid zich ge-plaatst zag. Verdergaande industrialisatiezal vooral gaan in de richting van het project-ongebonden bouwen. Schaalverkleining, in-delingsflexibiliteit, kwaliteitsverhoging enkostenbeperking zullen in een beheerst pro-ces hand in hand kunnen gaan.GietbouwGietbouw is een produktiesysteem van op297debouwplaats gestorte betonnen draagcon-structies. Kenmerkend is de hoge bouwsnel-heid en het geringe aantal manuren ten op-zichte van het traditionele bouwsysteem. Dekeuze van het te gebruiken bekistingssys-teem is essentieel. In hoofdzaak worden on-derscheiden:het tafel- en wandensysteem;- het tunnelsysteem.Tafe/- en wandensysteemHierbij worden de bekistingen voor de wan-den en vloeren afzonderlijk gesteld. De be-kistingscyclus voor de wanden bedraagt24 uur; dat wil zeggen, elke dag worden dewandkisten ontcenterd en gesteld en wordtde wand gestort.Indien voor de vloeren stalen tafelbekistin-gen worden toegepast is verwarming moge-lijk, waardoor de verhardingstijd van het be-ton tot circa 14 uur wordt teruggebracht.Hierdoor ontstaat voor de vloeren eveneenseen cyclustijd van 24 uur.Bij gebruik van houten tafels wordt het ver-hardingsproces niet door verwarming gefor-ceerd. De houten tafelkist blijft minimaal 5werkdagen staan, om de zesde dag weer tekunnen worden gebruikt. Om eenzelfdebouw-snelheid van bijv. ??n beuk per dag tebehalen, zijn in dat geval derhalve 6 maal zo-veel bekistingen nodig als bij de versneldeverharding met stalen tafels.TunnelsysteemBij het tunnelsysteem worden wanden envloeren als ??n geheel in een tunnelbekistinggestort. Deruimte onder de bekistingsmallenwordt veelal verwarmd om het aantal in tezetten tunnels te beperken, respectievelijkde gebruiksfrequentie ervan te verhogen.Door de verwarming kan al na 14 uur de voorhet ontcenteren noodzakelijke betondruk-sterkte zijn bereikt. De ontcenter-, bekis-tings- en stortcyclus bedraagt aldus 24 uur.Combinatie gietbouw + systeemvloerenGietbouw wordt ook wel toegepast in decombinatie van stalenwandbekistingen voorhet ter plaatse storten van de dragende Wan-den en het gebruik van geprefabriceerde be-tonnen systeemvloeren. Binnen het kadervan dit betoog zal de aandacht in hoofdzaakop de tunnel gietbouw-methode worden ge-richt.Fotoreportage van een dagcyclus opeen tunnelgietbouw-project (foto's 1-8),opgenomen door Cement-fotograaf Bobde Ruiter, op een project vanBouwmaatschappij Vermeulen BV inHouten, bouwplan Geer!.1-4Ontkisten kimmen op verdiepingsvloer.Uitrijden en hijsen tunnelkist.Schoonmaken bekistingTunnelsysteemKenmerkend van het tunnelgietbouwsys-teem zijn:- betondruksterkte na 14 uur verharding mi-nimaal 14 N/mm2;- veelal ongewapende wanden, behoudensstabiliteitswapening in eindwanden of latei-wapening boven wandsparingen;- toepassing van prefab wapeningsnetten,over het steunpunt doorlopend naar het vol-gende vloerveld;- vanwege die doorlopende wapening inzetvan ??n tunnelkist meer dan op grond vande bouwsnelheid nodig is;Cement XXXVII (1985)nr. 5een zetmaat van de betonspecie die eensnelle verwerking mogelijk maakt in de rela-tief dunnewanden. Indien de wanden zijn ge-wapend moet de samenstelling, en met namede maximale korrel grootte van het toeslag-materiaal dusdanig zijn, dat strakke en glad-de wanden worden verkregen.Na het gereedkomen van het casco wordt dewoning zo snel mogelijk wind- en waterdichtgemaakt, teneinde de afbouw ongestoorddoor weersomstandigheden te kunnen latenplaatsvinden, parallel aan de buitenafwer-king. Zo worden de daken met geprefabri-ceerde dakelementen dichtgelegd en de ge-vel gesloten met geprefabriceerde, woning-sluitende binnenspouwbladen. De binnen-spouwbladen worden met beglaasde kozij-nen op de bouwplaats geleverd.Door deze bouwmethode wordt een kortebouwtijd verkregen, wat sterk kostenbespa-rend werkt (kosten van toezicht, rente, risi-coverrekening en algemenebouwplaatskos-ten zijn afhankelijk van de tijd).Door de integratie van gietbouw en montagevan geprefabriceerde elementen, waarbij inprincipe voor de ontwerper vrijheid in vorm-geving en keuze van het buitenmateriaalaanwezig is, kan vooral de ruwbouw zeersnel worden gerealiseerd. Bij de detaillering,speciaal de aansluitingen tussen dak, gevelen vloeren moet daarom aandacht geschon-ken worden aan de montagevolgorde in deknooppunten.298OntwerpaspectenDoor de vrije overspanning van de woning-breedte bestaat er een vrije indelingsmoge-Iijkheidin de woning. Invloeden vanuit hetontwerp, die nadelig uitwerken op de ruw-bouwtijd en daarmee op de kosten van hetcasco, zijn onder meer:Geknikte of verspringende wandenDragende wanden die niet in elkaars verleng-de liggen beperken de uitrijmogelijkhedenvan de tunnelelementen.DetailleringAangestorte penanten aan de bouwmuur,onder de vloeren uitstekende lateien, opqe-storte balken of uitstekende delen boven devloer, damvorming of dikteverandering inbouwmuren werken belemmerd.BloklengteDe bloklengte is van invloed op het rende-mentvan de bekistingsinzet.Onderlinge afstand van de blokkenDe afstand tussen de woningblokken heeftinvloed op de rijtijd van de kranen. Een mini-male afstand is wel nodig om de eindwand-bekistingen te kunnen plaatsen en ontcente-ren.Kraangebruik voor prefab elementenHet incidenteel toepassen van zware prefabelementen kan de inzet van een extra kraanvergen.5-8Stellen en dichtzetten bekisting. Uitleggenvloerwapening en stellen sparingen.Betonstorten en verdichten. AfdekkenbetonoppervlakDetaillering van knooppuntenNiet goed doordachte detaillering vanknooppunten kan een effici?nte uitvoerings-volgorde in de weg staan.Invloed materieelkostenAan bovengenoemde ontwerpaspectenmoet aandacht worden geschonken omdatde ruwbouwfase zowel in tijd als kostenmaatgevend is voor de totale projectuitvoe-ring. Ten aanzien van de kostenopbouw vanhet project moet het volgende worden be-dacht:- het casco is relatief het duurste onderdeelin de kostenopbouw van een eengezinswo-ning, te weten 25 ? 30% van de netto bouw-kosten;de materieelkosten , nl. bekisting en kra-Cement XXXVII (1985)nr. 5nen, het grootste percentage van de kostenvoor het casco beslaan;- door de materieelgebondenheid zijn ervoor het casco vrij hoge, eenmalige aanloop-kosten;- de bouwsnelheid wordt bepaald door dematerieelinzet;- de kosten van projectgebonden bekis-tingselementen, zoals kopschotten en spe-clale elementen, zijn een veelvoud van deniet projectgebonden afschrijvingskostenvan de tunnelelementen.Pro?ectgrootteDoor de hoge kosten van het kapitaalinten-sieve materieel, zoals bouwkranen en bekis-tingen, was aanvankelijk een zekere minima-le projectgroottevereist om economisch ver-antwoord te kunnen werken. Momenteelkunnen met tunnelgietbouw reeds bij projec-ten van enkele tientallen woningen verant-woorde resultaten worden behaald. Daar-voor moet niet projectgericht maar proces-gericht worden gedacht en gewerkt. Bouw-maatschappij Vermeulen realiseert op ditmoment met goed resultaat projecten in eenbouwstroom, waarbij het aantal woningenper lokatie soms zelfs minder dan tien be-draagt.Recapitulerend kan gesteld Worden dat giet-bouw:- een hoge kwaliteit van het casco garan-deert;- een snelle bouwtijd verzekert;299- door de splitsing van drager, afbouweninbouw ontkoppeld een open bouwsysteemmogelijk maakt;- onder bepaalde voorwaarden nauwelijksaan seriegrootte is gebonden.BouwteamZoals uit het voorgaande duidelijk zal zijn,zijn het niet alleen de bekistingspanelen diede betongietbouwmethode tot een systeemmaken. Stedebouwkundige situatie, wo-ningontwerp, materiaalkeuze, constructieveeisen en aansluitend de gehele uitvoerings-planning en werkmethodekeuze van zowelruwbouw als afbouw moeten alle zijn afge-stemd op de mogelijkheid die dezebouwme-thode te bieden heeft. Kortom, door een inte-grale aanpak, waarbij alle betrokkenen reedstijdens de planvoorbereidingsfase rond detafel zitten is het mogeijk de mogelijkhedenvan gietbouw optimaal te benutten om daar-mee een bijdrage te leveren aan verlagingvan de bouwkosten.Het werken in een bouwteam, waarin ont-werp en uitvoering gezamenlijk worden ont-wikkeld, heeft een enorm positieve invloedgehad op de bouw in het algemeen en devolkswoningbouw in het bijzonder. Mededankzij het bouwteam is de woningbouw inNederland ge?volueerd tot een kwalitatiefni-veau dat mondiaal gezien zijn weerga nau-welijkskent.Ontwikkelingen in de gietbouwVan de kostensoorten in een gietbouwpro-9Omschakeling van verticaal transport in dehoogbouw naar horizontaal transport in delaagbouw, met gebruik vantunnelbekistingentafels en wanden ..... _ 1970- inzet 5 wanden en 14 tafels13-bouwsnelheid 2 woningenrtransport richting tafelsject is de manurenpost de meest bepalendebinnen de bouwkosten van een woning. Deontwikkelingen in gietbouw zijn daarom eropgericht geweest arbeidskosten te besparen.Als deze kosten kunnen worden beperkt enuitgewisseld tegen materieelkosten, danwordt het gietbouwproces nog beter be-heersbaar.In de ontwikkelingen in de gietbouw gedu-rende de laatste decennia zijn een aantal fa-sen te onderscheiden.1965-1970De eerste fase, tussen 1965 en 1970, ken-merkt zich door veel hoogbouw. Als bekis-tingssysteem werd vooral de combinatie vanwanden en tafels gebruikt. Omdat niet werdverwarmd, was men afhankelijk van beton-verharding op natuurlijke wijze, veelal 5 da-gen. Bij een produktie van 10 beuken perweek was hiervooreen gelijk aantal tafels no-dig. De verdiepingshoogte was 2,80 m (voorTabel 1Kencijfers ontwikkeling gietbouwalle verdiepingen). Kenmerkend voor dehoogbouw was de geconcentreerde werk-plek. Een toren kraan in vaste opstelling ver-zorgde het overwegend verticale transport.De ploeggrootte bedroeg (excl. vlechtwerk)circa 13 man bij een produktie van 4 beukenper dag ofwel 2 woningequivalenten. E?nman maakte dus 0,3 beuk per dag. De kraanwas beschikbaar voor 2 beuken per dag, of-wel 1 laagbouwwoning equivalent. De totaleinzet bedroeg 2 kranen, ??n voor de wandenen ??n voor de vloeren.1970-1975In de tweede fase, tussen 1970 en 1975, wer-den ook laagbouwprojecten met wanden entafels in gietbouw uitgevoerd, gebaseerd ophet hoogbouwsysteem. Dit leidde organisa-torisch tot grote problemen, met name doorde omschakeling van verticaal naar horizon-taal transport. Veel bedrijven, gespeciali-seerd in hoogbouw, verslikten zich in dit ho-rizontale bouwen.In dezelfde tijd werd in de laagbouw het tun-nelgietbouwsysteem ge?ntroduceerd. Devoordelen hiervan waren:- minder horizontale transportafstanden perbekisting;- minder specifieke bekistingen voor wisse-lende overspanningen. Deze tunnelkistenkonden in veelvouden van 30 cm wordenverbreed, binnen de dagcyclus.Aangezien de verdiepingshoogten voorwoonlaag respectievelijk slaaplaag verschil-den, te weten 2,80 en 2,60 m, waren voorelke laag aparte bekistingen nodig. Verticaleuitwisselbaarheid wasnietrnogelijk. Per laagwerden 3 kisten ingezet.De ploeggrootte bedroeg (excl. vlechtwerk)circa 12 man bij een produktie van 4 beuken(zijnde 2 woningen) perdag. E?nman maaktealdus 0,33 beuk per dag. Doordat het ge-wicht van de tunnel, zeker bij het halttunnel-systeem, en de kraanvlucht veel minder wa-ren dan bij de hoogbouw, werd met veellich-tere kranen gewerkt. De kraaninzet voor devier beuken bleef echter twee stuks bij44 kraancharges per dag. Veelal werd eenderde kraan toegevoegd voor de toppen, da-ken en later de gevelsluitingen.1975?1980In de derde fase, van 1975 tot 1980, bleefhet systeem waarbij de tunnels werden op-gebouwd uittwee halve tunnelelementen ge-handhaafd. Wel werden de halve tunnelele-menten bij het uitrijden gekoppeld met be-hulp van het zogenaamde triangelsysteem.tafels enwanden tunnelgietbouwtot 1970 1970-1975 1975-1980 1980-1985transport verticaal horizontaal horizontaal horizontaalkranen 72 ? 1OOtlm, rail 35t/m, rail rups rupsruwbouw wanden+vloeren wanden+vloeren wanden + vloeren wanden + vloerengescheiden gelijktijdig gelijktijdig gelijktijdigverwarming ja d.m.v. stoom jad.m.v.gas jad.m.v.gas jad.m.v.gascyclus 7 dagen 24uur 24uur 24uurverdiepingshoogten 280cm 280-260 cm 280-260 cm 270cmproduktie 4 beuken/dag 5 wanden 6tunnels 6tunnels14tafelsproduktie 3 beuken/dag 4tunnelsploeggrootte 13man 12man 7man 4manman produktie/dag 0,3 beuk/dag 0,33 beuk/dag 0,57 beuk/dag O,75beuk/dagkraaninzet 2 stuks 2 stuks 1stuks excl. top 1stuks incl. topkraanproduktie 2 beuken/dag 2 beuken/dag 4beuken/dag 3 beuken +toppen/dagCement XXXVII (1985)nr. 5 30010-13Enkele ?eteil? van het bekistingssysteem,van belang voor snel ontkisten,verplaatsen en stellen. Van links naarrechts: uitrij-lier, uitrij-rollen encompensatiecilinder in kraan'Progresbouw-rapport 'Verticale maataf-stemming in de woningbouw', 1975Cement XXXVII (1985)nr.5Op zich leidde dit tot zwaardere te hijsen ele-menten en derhalve zwaardere kranen. Dehalve tunnelelementen bleven gehandhaafdom binnen de dagcyclus op andere over-spanningen te kunnen overgaan en een ge-ringer volume bij transport van werk naarwerk naar werk te hebben.Ten opzichte van voorgaande periodeveranderde de ploeggrootte aanmerkelijk.Deze bedroeg nu 7 man (excl. vlechters) bij4 beuken per dag. E?n man maakte dus0,57 beuk per dag. Doordat de tunnels ge-koppeld werden bij het verplaatsen zakte hetaantal kraancharges tot 18 per vier beuken.De kraan werd wel zwaarder, maar ??n kraanverzorgde nu het transport voor woon- enslaaplaag voor de vier beuken. Een tweede,lichtere kraan werd gebruikt voor toppen,daken en gevels.3011980-1985De vierde fase sterkt zich uit van 1980 totheden. Nog voor 1980 kwam er, mede dank-zij actie van Progresbouw, gelijkheid in ver-diepingshoogten van woon- en slaaplaag'.De elementen, waaruit de tunnel in de dieptewas samengesteld, waren inmiddels ook on-der invloed van modulaire co?rdinatie van2,50 m lengte teruggebracht op 2,40 rn, Deverbetering van de bekistingen zette zichdoor, met name de uitrij- en hijssystemen.De bevestigingen van kop- en randschottenzijn nu zodanig dat met een minimum aanhandelingen ontcenterd en gesloten kanworden. De verwarming is ondertussen over-gegaan van met olie gestookte op met pro-paangasgestookte apparatuur. Hier en daarkan zelfs aangesloten worden op het aard-gasnet. Er wordt niet meer met losse kachelsr-,\\\r-,14Verloop van de manuren-norm voor deruwbouw van eengezinswoningen.Weergegeven is het aantal manuren perbeuk (excl. vlechten en maatvoeren)22,52017,51512,5107,51970 1975 1980 1985gewerkt, maar met stralers die aan de bekis-ting zijn bevestigd.Door gelijkheid in verdiepingshoogte vanwoon- en slaaplaag is een andere organisa-tie-opzet ontstaan. Er is geen noodzaakmeer 4 beuken per dag te produceren. Deprojectomvang neemt af en een snelheid van10 woningen per week per bouwstroom isniet meer zo gewenst. De produktie ligt nuop 3 beuken per dag met 4 tunnels van2,70 m hoogte. De bouwsnelheid zakt dustot 1,5 woning per dag respectievelijk7,5 woning per bouwstroom per week.De ploeggrootte voor woon- en slaaplaagplus toppen kan 4 man bedragen. E?n manmaakt nu 0,75 beuk per dag inclusieftoppen.Doordat het aantal kraanhandelingen perdag exclusief toppen is verminderd tot 14charges, (inclusief toppen 18 charges) endoor verdere verbetering van de uitrij- enhijssystemen de cyclustijden per charge be-duidend lager ligger, behoeft slechts ??nkraan te worden ingezet voor 3 beuken perdag plus de toppen. Voor de geprefabriceer-de gevelsluiting en daken wordt incidenteeleen kraan bijgehuurd. E?n kraan sluit in ??ndag per week vijf woningen wind- en water-dicht af.Zoals uit deze ontwikkeling blijkt, is de ar-beidsproduktiviteit in de gietbouw enorm ge-stegen. Het bleek echter tot voor kort nauwe-lijks mogelijk om met de daling van het aantalmanuren per eenheid produkt de invloed vande stijgende loonkosten te compenseren.1985-....De vijfde fase is die van de toekomst. Watvoor ontwikkelingen zijn te verwachten?Beton zal voor het casco veruit het belang-rijkste materiaal blijven. Misschien dat hetgebruik van bijzondere betonsoorten zal toe-nemen. Beton is samengesteld uit natuurlij-ke, milieuvriendelijke materialen. Daar erevenwel geen onuitputtelijke voorraden zijn,zal voor de toekomst o.a, hergebruik van ma-terialen, worden nagestreefd.In de betonverwerking kan nog enige pro-duktiviteitsstijging optreden door verbete-ring van betonpompen en voortgaandetech-nologische ontwikkeling bij de betonles. Voor het transport zal wellichtkraanver-vangende, multifunctionele hydraulische ap-paratuur worden ingezet, uitgerust met elec-tronische besturing.Cement XXXVII (1985)nr.5Van de materieelkosten zijn de bekistings-kosten het belangrijkste. Daarbinnen vor-men die van de kop- en randbekisting hetvoornaamste bestanddeel, omdat die perproject veel moeten worden aangepast ofaangemaakt. Door verdergaande standaar-disering van aansluitdetails en procesverbe-teringen moeten deze kosten verlaagd kun-nen worden. Deze kop- en randbekistingenmoeten kant-en-klaar van duurzaam, maargoedkoop materiaal op de markt verkrijg-baar worden.De investering in tunnelelementen kan wor-den verlaagd door verkorting van de cyclusof door verlaging van het tempo. De cyclus-tijd bepaalt immers rechtstreeks de tunnelin-zet. De cyclustijd zelf wordt weer bepaalddoor de verhardingstijd van het beton. Totnu toe wordt rnet verwarming in de tunnel-ruimte de verharding versneld. Echter, bui-ten de autonome stijging van de brandstof-prijzen, werken ook de steeds strenger wor-dende veiligheidseisen voor brandstofop-slag op het werk kostenverhogend. Erdienendaarom alternatieven te worden onderzochtals:- toepassen van cementsoorten die snellerverharden of gebruik van een hoger cement-gehalte;- toevoegen van hulpstoffen aan de beton-specie;- gebruik van verwarmde betonspecie;- verwarmen van de bekistingsconstructie.Deze maatregelen kosten geld en moetenderhalve worden afgewogen tegen de lagereinvestering in bekistingspanelen. Bij extreemhoger wordende kosten van verhardingsver-snellende maatregelen zou het alternatiefvan verdubbeling van tunnelinzet bij gelijk-blijvende bouwsnelheid aan de orde kunnenkomen.Qua organisatie is het een streven de thansnog toegepaste- methode waarbij de leidin-gen in het beton worden gestort, verdwijnt.Het inpassen van de werkzaamheden vanelektrici?n en loodgieter in de korte tijd vanbekisten enstortklaar maken, werken sterkverstorend. Nu kan het nog voorkomen dateen stortdagverloren gaat omdat een elektri-ci?n niet komt opdagen.Bij het ontkoppeld bouwen zullen er geenplaatsbepalende leidingen en/of dozenvooraf worden ingestort, maar worden erplintleidingsystemen toegepast. Door de302ontwikkeling van afstandsbediening voorelectra-aansluitingen kunnen volledig lei-dingvrije woningen op de markt worden ge-bracht.ConclusiesDe bouwer manifesteert zich tegenwoordigin de woningbouw als ondernemer die eenkwalitatieve en kwantitatieve behoefte in demarkt signaleert en een zodanig produktie-proces inricht dat hij veronderstelt het pro-dukt binnen de grenzen van kosten en kwa-liteit te kunnen leveren. Naarmate de bouwerdaar beter in slaagt is hij m??r aan te merkenals industrieel ondernemer en naarmate debedrijfstak als geheel daar beter in slaagt isdeze meer aan te merken als bouwindustrie.Uitgaande van deze omschrijving, zijn in detaak van de bouwer een drietal facetten teonderscheiden:- interpreteren en be?nvloeden van demarktsituatie, zowel in kwalitatieve alskwantitatieve zin;- organiseren van de produktie van bouw-werken, het produktieproces;- dragen van verantwoordelijkheid voor kos-ten en kwaliteit van het eindprodukt.Deze facetten brengen de industri?lebouwerin contact met opdrachtgevers en ontwer-pers, technisch adviseurs, toeleveranciersvan halffabrikaten en 'de woonconsument'.Integratie van ieders betrokkenheid is nodigom een gevarieerd eindprodukt tot stand tebrengen met behulp van seriematig vervaar-digde onderdelen. Onderdelen die niet-pro-jectgebonden, van verschillende herkomsten onderling uitwisselbaar zijn. Dat alles metbehoud of zelfs verhoging van de kwaliteit.De gietbouwmethode heeft reeds bewezenzich te kunnen aanpassen aan de verande-rende eisen in de markt, terwijl de kostennauwelijks zijn verhoogd, dankzij allerlei in-noverende ontwikkelingen. Gietbouw zal alssnelle en economische bouwmethode o o kinspelen op de nog komende vragen en ver-anderingen in de markt en zal in deze markthaar plaats waard blijken.