ONDERGRONDS BOUWEN,NIEUWE DIMENSIE INRUIMTELIJKE ORDENINGir.G.Chr.Bouquet, Vereniging Nederlandse Cementindustrie, 's-Hertogenbosch, vice-voorzitter 'scientific committee'ICUSESS '92Ondergronds houwen als extra dimensie hij het voorzien in infrastructureleoplossingen staat volop in discussie. Het vraagstuk kent vele aspecten zoals planning,ontwerp, uitvoering, gehruik, economie, maar ook wetgeving en politiek. Overondergronds houwen wordt in augustus 1992 een internationaal congresgeorganiseerd.Het onderwerp als zodanig is niet nieuw, zoals moge hlijken uit hijgaandeinventarisatie over de huidige stand van zaken hetreffende toepassingen,houwtechnische ontwikkelingen, plannen en haalhaarheidsstudies.Kleine ondergrondseinfrastructuurDe kleine, voornamelijk ondergrondseinfrastructuur, bestaande uit kabels enleidingen zal in de toekomst ingrijpendmoeten worden aangepast en gereno-veerd. Nieuwe communicatiesystemenvragen aangepaste kabelnetten, aan hetbeheer en onderhoud van riolerings-stelsels en het gasdistributienet zullenhogere eisen worden gesteld. Het op-breken van de bestrating bij werkzaam-heden wordt steeds meer onaanvaard-baar geacht als gevolg van onbereik-baarheidvan straten, verlies aanwinkel-De grondgesteldheid en vooral de aan-wezigheid van grondwater, vormt intechnisch opzicht geen belemmeringvOOrhetbouwenvan constructies onderhet maaiveld, maaris welvan invloed opde economie van het ondergronds bou-wen.Ondergrondse bouwwerken kunnen opgrond van hun functie invier categorie~en worden worden onderverdeeld [2]:~ kleine ondergrondse infrastructuur;- grote ondergrondse infrastructuur;~ ondergrondse ruimten voor opslag;- ondergrondse ruimten voor menselij-ke activiteiten.OndergrondshouweninNederland be-tekent bouwen in 'soft soil' condities,metop sommige plaatsen eenslechte totzeer slechte draagkracht van de onder~grond in combinatie met grondwater-standen tot dicht onder het maaiveld.Het ruimtelijke ordenin.gsbeleidvan de Nederlandse regeringwordt gekenmerkt door twee-dimensionaal denken. Dat blijkt zoweluit de 'Vierde nota over de ruimtelijkeordening' als uit de 'Vierde nota Extra'.Kennelijk reikt het voorstellings-vermogen nog niet verder bij het den-ken aan oplossingen met betrekking totmobiliteit en verstedelijking, milieube-leid en de ruimtelijke ontwikkeling vanlandelijke gebieden. Tochzijn de nega-tieve effecten van het snel groeiendeaantal auto's, in combinatie met eenachterblijvende capaciteit van rijkswe-gen en openbaar vervoer, nu reedsmerkbaar. Ze bedreigen de economi-sche positie van Nederland als distribu-tieland in de Europese infrastructuur[1].Denkeninhetplattevlaksluitde poten- 1 Leidingtunnel voor integrale nutsvoorzieningen onder eengezinswoningentie van de 'ruimte onder het maaiveld' zonder kruipruimte [4]uit. Toch dienen zich hier technische en ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~---'economische perspectieven aan, die bijde beleidsvorming niet langer over hethoofd mogen worden gezien.Die perspectieven vormen het onder-werp van dit artikel, alsmede van de in-ternationale conferentie over onder-gronds bouwen ICUSESS '92 die in au-gustus 1992 wordt gehouden aan de TUDelft.66 Cement 1991 nr. 11VloeistofichildmethodeEen betrekkelijk nieuwe bouwmetho-de, geschiktvoor hetaanleggenvan tun-nels onder de grondwaterspiegel inslappe grondlagen, is de vloeistof-schildmethode. Het grote verschil vanhet bouwen met deze boormethode tenopzichte van de conventionele metho~den (opensleuvenofwanden-dak) is datgedurende de bouwperiode het maai-veld in het trac? niet wordt aangetast.De voordelen zijn:- geen kostbare en tijdrovende ontei-geningen voor de te slopen bebou-wing;gelegd. Wel zijn er enkele utilitaire lei-dingtunnels gebouwd, zoals:- leidingtunnels onder het HollandsDiep, de Oude Maas [5], de Mark ende Roosendaalse Vliet in de leiding-straat Pernis - Klundert - Belgi?;- leidingtunnels onder het Amster-dam-Rijnkanaal (Utrecht) en hetSchelde-Rijnkanaal;- leidingtunnels onder de rijksweg bijArnhemeneenstedelijkehoofdweg teUtrecht;- leidingtunnels bij gebouwencom-plexen (VU Amsterdam, TU Delft).Grote ondergrondseinfrastructuurOnder de grote ondergrondse infra-strUctuurwordtverstaan de tunnels met.de bijbehorende voorzieningen voorwegverkeer, trein, metro en (snel)tram.In een paar grote steden in Nederlandwordt ter verbetering van de mobiliteitoverwogen om een metro aan te leggenc.q. het bestaande metronet verder uit tebreiden. Ookhetin tunnels onderenke-le steden doorvoeren van het trac? vande 'Train?GrandeVitesse' (TGV) wordtin Nederland serieus overwogen. Voorde realisering van deze tunnels is de ge-boorde tunnel door middel van devloeistofschildmethode een geschiktebouwmethode.leidingen onder te brengen in een lei-dingtunnel [4].Dezelooptonderdewo-ning door en maakt.deel uit van de fun-dering (fig. 1).Perwoningworden de no-dige nutsvoorzieningen vanuit ??n in-voerpunt van de leidingtunnel afgetakten verticaal verbonden met de 'techni-sche kern' van de woning.De leidingtunnel is toegankelijk en be~loopbaar voor het plegen van onder-houdswerkzaamheden. Dat betekentdat er voorzieningen moeten zijn voorverlichting en continue ventilatie. Inverband met de doorgaans aanwezigehoge grondwaterstand is de waterdicht-heid van de tunnels van essentieel be~lang. Door de leidingtunnels onder dewoonblokken te verbinden ontstaat eennetwerk onder de woonwijk (fig. 2).In Nederland zijn, mede als gevolg vanhet ontbreken van richtlijnen en wetge-ving op dit gebied, tot op heden noggeen leidingtunnels voor woon- enwijkgebonden kabels en leidingen aan- r-~~~~~~~~~~~~~~'"3 Doorsnede boormachine voor dev1oeistofschildmethode2 Netwerk van 1eidingtunne1s onder een woonwijk (4]Voor nieuwbouwsituaties wordt doorKEMA NV te Arnhem voorgesteld omde wijk- en woninggebonden kabels ennering, verkeersopstoppingen, onvei-ligheid alsmede milieu- en geluids-overlast. We kunnen ons dit niet langerveroorloven.D? oplossing voor dit probleem is hetonderbrengen van alle wijk~ en wo-ninggebonden kabels en leidingen inleidingtunnels voor integrale nutsvoor-zieningen. Dit heeft de volgende voor-delen [3]:- betere co?rdinatie bij aanleg, beheerenonderhoudvankabels enleidingen;~ grotere bedrijfszekerheid en veelminderkans op beschadiging, doordatde kabels en leidingen inspecteerbaarzijn en onbereikbaar voor graafma-chines;- geen schade aan wegverhardingen enopenbaar groen als gevolg van werk~zaamheden aan kabels en leidingen,met alle stagnaties vandien.SNIJWIEL DUlKERSSf.UIS BETONNEN SCHILSEGMENTDRUKSCHOT AFVOER BENTONIET EN GROND TOEVOER BENTONIETCement 1991 nr. 11 67~ geen belemmering van het woon- enwerkverkeer;- trac?-keuze is, bij voldoende diepteten opzichte van de funderingen, on-afhankelijk van het stratenplan.De vloeistofschildmethode is voor heteerst beginjarenzeventig toegepast, on-der meer voor een tunnel onder deHamburgse haven en voor metrotun-nels in Antwerpen en Berlijn.Het schild bestaat uit eenholle stalenci-linder, die aan ??n zijde is afgedekt dooreen snijkop ofgraafschijf(fig. 3). Om destabiliteit van de grond voor de snijkopte garanderen, wordt vanaf de achter-kant van de cylinder een steunvloeistof,bestaande uit een bentonietsuspensie, inde ontgravingskarner tussen de schei-dingswand en de snijkop gepompt. Desuspensie voorkornt dat grondwater deontgravingskamer binnendringt. Descheidingswand zorgt ervoor dat in derest van de tunnel onder atmosferischedruk kan worden gewerkt.De draaiende, hydraulisch aangedrevensnijkop woelt de grond los. De grondwordt vermengd met de bentonietop-lossing en afgepompt naar een schei-dingsinstallatie. Hier worden grond enbentonietsuspensie gescheiden, opdatde suspensie weer opnieuw kan wordengebruikt.Het schild beweegt zich in de gewensterichting door computergestuurde vij~zels in de staart van het schild, die zichtegen debetonnen tunnelelementen af~zetten.Door het verplaatsen van het schild endoor de aan- enafvoervan debentoniet-oplossingontstaandrukverschillenindegrond v??r de snijkop. Daarom bevindtzich bij de Duitse variant in de ontgra~vingskamerook nog eenluchtbufferdiede gronddruk constant houdt. Bij deJa-panseversie wordt de druk met pompenop het gewenste niveau gehouden. Deconstante gronddruk is van belang omte voorkomen dat zettingen in de grondoptreden die tot schade kunnen leidenaan de boven ofnaast de tunnel gelegenbebouwing. Zettingen tot circa 10 mmkunnen als maximum worden aange-houden.Direct achter het schild, dat zich meteensnelheidvan circa 15 m perdag doorde grond voortbeweegt, worden tegende wand geprefabriceerde betonnenwandelementen aangebracht, telkensals de tunnel weer 1,5 m is gevorderd.Omdat de diameter van de tunnelwandiets kleiner is dan de geboorde ruimte,wordt grout tussen de geboorde ruimteen de tunnelwand gepompt om zettin-gen te voorkomen.Voor het in positie plaatsenvan de boor-68machine is een bouwput nodigvan circa20 x 40 rn2?Nieuwe tunnels in AmsterdamNa het gereedkornen van de IJ-tunnelen de Metro-oostlijn is de aanleg vangrootschalige infrastructuur binnen degemeente Amsterdam gestagneerd. Indejaren negentig zullenechterweer eengroot aantal projecten worden gereali-seerd, die tot doel hebben Amsterdarnbeter te ontsluiten en het openbaar ver-voer teverbeteren.Voor de IJ-oevers zijnplannen in voorbereiding met weg- enrailverbindingen (IJ-boulevard) envoorts de ondergrondse Noord/Zuid~en OostlWest-railverbinding. Verderwordt ergewerktaanplannenvoor tweeprojecten die gerelateerd zijn aan stads-vernieuwings~ en stadsuitbreidings~plannen:- de V?(lkenburgerstraat)/Ra(penbur-gerstraat)-tunnel, een 2xl strooks au-totunnel die de onderdoorgangMr.Visserplein met de zuidelijke inritvan de IJ-tunnel verbindt;- de Schinkeltunnel, railtunnel onderde hoofdvaarroute de Schinkel.Beide projecten zijn het stadium van dehaalbaarheidsstudies gepasseerd en mo-menteel is het Ingenieursbureau Am-sterdarn bezig rnet het definitief ont-werp.Railtunnel in 's-GravenhageVoor de zuidvleugel van de Randstadzijn momenteel plannen in ontwikke-ling voor een regionaal openbaar ver-voerrailnet 'Randstad Rail'.Op grond van de vervoerspotentie enruimtelijke ontwikkelingen zijn in eer-ste instantie de volgende verbindingenvoor Randstad Rail geselecteerd:- Zoetermeer - Den Haag - Schevenin-gen-haven;- Zoetermeer - Pijnacker - Rotterdam;- Rotterdam - Den Haag - Schevenin~gen-bad;- Delft-zuid - Den Haag - Schevenin-gen-bad.Het is de bedoeling dat in het centrumvan Den Haag de railverbinding tussende Laan van Meerdervoort en het Cen~traal Station, lengte circa 3 km, onder-gronds wordt aangelegd.Grote verkeers- en rai/tunnelsIn Nederland zijn zoals bekend eengroot aantal tunnels gebouwd voor dekruising van de vele rivieren en kanalen[5].Momenteel is de verkeerstunnel in deAIS onder de rivier de Noord in uitvoe-ring [6]. Bij dit tunnelproject zijn deontwerp- en uitvoeringswerkzaarn-heden gewaarborgd door toepassingvan een kwaliteitsborgingssysteem datHLS lijnbeltaand_ - - alternatieven-+-4TVG-trac?-alternatieven inZuidwest-Brabant [7]voldoet aan ISO-NEN 9001.InRotterdam is de spoorwegtunnel on-derdeNieuweMaas, hetNoordereilanden de Koningshaven in uitvoering. Inhet kader van 'Rail 21' wordt de tunnelviersporig uitgevoerd, waarbij het ge-deelte onder de waterwegen en hetNoordereiland wordt gebouwd volgensde afzinkrnethode. De totale lengte vande tunnel, inclusief de op- en afritten,bedraagt 3164 m.Een nieuwe ster aan het firmament vanhet personenvervoer per spoor is de'Train ? Grande Vitesse' (TGV). Aanlegvan nieuwe infrastructuur voor hetTGV-traject Antwerpen-Rotterdam(fig. 4) leidt tot inpassingsproblemen inhet landelijk gebied. Deze problemen,zoals barri?rewerking, landschappelijkeaantastingen geluidshinder, alsmede bijeen directe verbinding tussen Rotter-dam enAmsterdamhet doorsnijdenvande centrale open ruimte, kunnen wor~den ondervangen door een onder-grondseen gedeeltelijk verzonken si~tueringvan het trac?.Bijkomendevoor-delen van deze oplossing, ten opzichtevan de extra bouwkosten, zijn dat ergeen ofslechts in geringe mate een hy-Cement 1991 nr. 11De geschatte opslagcapaciteit voordrijfmest bedroeg in 1989 33,9 miljoenm3, waarvan ruim 75% bestaat uit on-dergrondse constructies. Ondergrondseopslag is vooral interessant in verbandmet:- multi-functionaliteit van het kelder-dek zoals berijdbaarheid en, doordathet mestbassin is afgesloten, tevenseen reductie van ammoniak- engeur-emissie, zonder additionele bouw-technische voorzieningen;- efficiente benutting van het bedrijfs-terrein doordat het kelderdek kanworden benut voor een sleufsilo, erf-verharding offundering van een stal-gebouwofwerktuigenberging (foto 7);- geen ontsiering van het landschap.Deponie voor chemisch afvalVoor de opslag van niet-verwerkbaarchemischafval uit de zogenaamde mid-MestkeldersDe agrarische sector in Nederland ken-merkt zich door hoog ontwikkelde, ef-ficiente vormen van plantaardige endierlijke produktie ten behoeve van demenselijke voedselvoorziening. Hettoenemende milieu-bewustzijn legtvoorwaarden en grenzen op aan de be-drijfsvoering in de landbouw. Een actu-eel thema is de (te) hoge produktie vandrijfmest door de Nederlandse veehou-derij. Deze verpompbare drijfmest is sa-mengesteld uit faeces, urine en restenafkomstig Van diervoedsel, stalstrooiselen water. In toenemende mate wordenin plaats van bovengrondse mestsilo'sondergrondse mestkelders toegepast.ge, gelegen aan de Prins Hendrikkadeschuin tegenover het Centraal Station,heeft een capaciteit van 500 personen-auto's [8].AutobussenDoor het sterk groeiend aantal reizigersis er bij het Centraal Station in Amster-dam onvoldoende ruimte voor de in denaaste toekomst, in verband met 'Rail21', benodigde uitbreiding van het aan-tal standplaatsen.Een ondergronds bus-station v??r het Centraal Station meteen oppervlaktevan 18000 m2, geschiktvoor 54 standplaatsenmoet de oplossinggaan bieden (fig. 5).tectonisch waardevolle locaties autovrijkunnen worden gemaakt.Een goed voorbeeld in dit verband is deparkeergarage onder het Plein in DenHaag.Als gevolg van de meestal aanwezigegrondwaterstand wordt de onder-grondse parkeergarage in de meeste ge-vallen ontworpen met ??n ofsoms tweeparkeerlagen. De constructies worden,indien ter plaatse in de ondergrond eenwaterafsluitende laag aanwezig is,meestal ontworpen volgens het polder-principe, waarbij de grondkerendewanden tot in de waterafsluitende laagreiken. In situaties waarbij geen water-afsluitende laag aanwezig is moet deconstructie worden uitgevoerd als eenwaterdichte bak.De beperking van de diepte van de par-keergarage als gevolg van de opwaartsewaterdrukvervalt grotendeels als de ga-rage wordt gecombineerd met een bo-vengrondse bebouwing. Onder hetnieuwe gebouwvoor het Ministerie vanVROM in Den Haag is een parkeerga-rage gemaakt volgens het polderprinci-pe met een capaciteitvan 700 personen-auto's. Medio 1990 is in Amsterdam deondergrondse Victoria-garage gereedgekomen, bestaande uit een betonnenbak met twee parkeerlagen. Deze gara-5 Situatie van het ondergrondse busstation bij het Centraal Station teAntsterdam-11 600 ~I- _n__::2.21--,..0.13,,-500~-lI 11.o00-1-01~ 13:.::.5:..;:00'--11--'-110:..;:00:.-j-I0----::13:..:5.:.:00'---1-1..:.1.:..:10.:.:00'-+1---.:.13::::?.:.:00'----111 8000 I~ ~1-- -----10:..:S:..;:00:..:0 --_-_--J1 ~Personenauto'sDesterke groeivan hetaantal personen-auto's in Nederland van 4515000 in 1980tot 5371000 in 1989 heeft tot gevolg datde mobiliteit en bereikbaarheid in veelsteden problematisch isgeworden. Ver-betering van de stedelijke bereikbaar-heid, met name van de stadscentra, ismogelijk door onder meer de bouw vanondergrondse parkeergarages. De ten-dens is dat in de middelgrote en grotesteden in toenemende mate gebruikwordt gemaakt van deze mogelijkheid,met als bijkomend voordeel dat archi-potheek wordt gelegd op toekomstigeruimtelijke ontwikkelingen en dat bijeen ondergrondse ligging geen snel-heidsbeperkingen noodzakelijk zijn,waardoor het rendement van de TGVten volle kan worden benut.Ondergrondse ruimten "VooropslagNaar gelang de duur van de opslag zijndeze ruimten onder teverdelen in tijde-lijke en permanente opslag:- tijdelijk personenauto's en autobus-sen, voedsel voor menselijke con-sumptie, dierlijke mest, gas, water,olie, chernicalien;- permanent huishoudelijk-, chemisch-en nucleair afval.6 Dwarsdoorsnede van het ondergrondse busstationI-~~~~~~-~~~-~~~~~~~-~~~-~~~~~~~Hetontwerp is gebaseerd op hetpolder-principe, hetgeen mogelijk is door deaanwezige waterafsluitende Eemk1ei~1---------------_2-.?-?-m-+- -----------------1 laag. Het voordeel hiervan is dat doorhet permanent verlagen van de grond-waterstand binnen de kunstmatige pol-der, bestaande uit de damwandkuip, devloer van de garage niet wordt belastdoor opwaartse waterdruk (fig. 6).Cement 1991 nr. 11 69Nur die W?nde mit Erde bedeektW?nde und Dach mit Erde bedeektHaus z.T. unter Gel?ndeh?heW?nde und Dach mil Erde bedeektHaus ganz unter Gel?ndeh?heKombination von ober- undunterirdischen R?umenDe uitbreidingenvanzowel hetRijksar~chief Noord-Brabant in 's-Hertogen-bosch als de Toneelacademie in Maas~trichtwerdenondergronds gerealiseerd.Bij het Rijksarchief werd recht gedaanaan het bestaande pand van historischewaarde door de uitbreiding van de ar-chiefruimte te situeren in de oude ves-tingwallen van de citadel (foto 11).Bij deToneelacademie is onder het plein tus-sen de historische panden een onder~grondse zaal gebouwd, waardoor dewaardevolle omgeving nauwelijks isaangetast.zuiveringsinstallatie (AWZI) 'Dokha-ven' te Rotterdam [11, 12]. Op het dak iseen park gesitueerd en op enkele metersvan de ondergrondse betonconstructiestaan flats (foto JO). Het bedrijf veroor~zaakt geen hinder door stank, geluid oftrillingen.Een goed voorbeeld van een onder-gronds bedrijfsgebouwis de afvalwater~WerkenBij hetwinkelen in een grootwarenhuisbestaat er geen enkel contact meer metde buitenwereld, doordat gevelwandenworden benut voor schappen, vitrines,toonbanken enz. De gevel Van deze ge-bouwen heeft geen functie meer voorventilatie en lichttoetreding. Functio-neel gezien is er geen verschil met on-dergrondse bouw.Hetzelfde geldt voor een groot aantalbedrijfsgebouwendie op sommige loca~ties het landschap ernstig ontsieren.8 Verschillende c()nstructievormenvan met aarde bedekte huizen [10]In Nederland zijn enkele met aarde be- L-~_~~~~ ~~---'dekte huizen gebouwd. Vermeldens-waardig zijn de patiowoningen in Kra-lingen van architect Rem Koolhaas ende met aarde bedekte bungalow inEindhoven van architect Ad van Empel(foto 9).bescherming van deze lagen tegen ul-traviolette.straling, waardoor een grote-re duurzaamheid wordtverkregen. Ver-der worden de temperatuurschomme-lingen in een met aarde bedekt huis af~gevlakt en zijn er aantrekkelijke bespa-ringen te bereiken op het energiever-bruik van ruimteverwarming. De ver-schillendeconstructievormen, afhanke-lijk van grondwaterstand en hetverloopvan het maaiveld, zijn in figuur 8 weer-1-----~~~~---------1gegeven.Ondergrondse ruimten voormenselijke activiteitenDe stedelijke ondergrond biedt ookruimte aan mensen, om er te wonen, tewerken en te recre?ren. Het lijkt watverder van ons verwijderd, maar tochsluit het idee aan bij de filosofie van het,compacte bouwen' die weervolop in debelangstelling staat. Tot dusver is hier-aan vooral vorm gegeven door hoog-bouwen stadsverdichting.WonenBij 'ondergronds wonen' kan wordengedacht aan woningen die in meer ofmindere mate door aarde zijn bedekt.Bij een hoge grondwaterstand kunnenwoningen op maaiveld worden ge-bouwd om ze daarna met aarde te be-dekken. De voordelen hiervan zijn eengoede geluidsisolatie, kleinere tempera-tuurschommelingen in de onderliggen-de waterdichte lagen op het dak en eendenklasse (C2) is op de Maasvlakte eenC2-deponiegebouwd [9]. De construc~tie bestaat uit een grote betonnen bak,320 m lang, 50 m breed en 12 m hoog,waarin uiteindelijk 210000 m3chemischafval zal worden opgeslagen. Om con-tact tussen grondwater en afval uit tesluitenis debodemvandebakbovenhetgrondwaterniveau aangelegd. Als deC2-deponie vol is zal dezeworden afge-dekt met een laag grond en daardoorvolledig aan het oog worden onttrok-ken.7 Kelder met sleufsU() v()()r de ()pslag van drijftnestfoto: B()b de Ruiter, VNC70 Cement 1991 nr. 11Recre?renBioscopen en concertzalen zijn gebou-wen die uitstekend ondergronds kun-nen worden gesitueerd. Energiebe-sparing op ruimteverwarming is een be-langrijke positieve factor, evenals degoede geluidsisolatie. Voor de uitbrei-ding van de stadsschouwburg 'Casino'in 's-Hertogenbosch is een haalbaar~heidsstudie uitgevoerd voor de bouwvan een ondergrondse muziekzaal on-der het plein (Parade) waaraan zowel destadsschouwburg als de kathedraal vanSint Jan zijn gelegen (fig. 12). Het ont-werp bestaat voornamelijk uit een cir-kelvormige betonnen bak (inwendigrond 58 m!) die als een pneumatischcaisson wordt afgezonken. De opwaart-se (grond)waterdruk moet worden op~genomen door ballasten van het caissonofdoor verankering in de ondergrond.Investerings- enonderhoudskostenHet beoordelen c.q. afwegen van on-dergrondse- versus bovengrondsebouwwerken op stichtingskostenniveauis in principe onjuist. De specifiekevoordelen van ondergrondse construc-ties zoals lagere beheers- en onder-houdskosten, worden op deze wijze tenonrechte buiten beschouwing gelaten.Een belangrijkvoordeel is de energiebe-sparing, doordat het bouwvolume is9 Met aarde bedekt huis aan deErasllluslaan te Eindhoven(architect Ad van Elllpel)omgeven door een uitstekende isolator(grond) met een vrijwel constante tem-peratuurvancirca 11 ?C(fig.13).Ookdebetere tochtdichtheid draagt bij aan hetrelatief lage energieverbruik, waarbijbesparingen van 50% en meer mogelijkzIJn.Door het ontbreken van weersinvloe~den en de daarmee samenhangendesterke temperatuuurfluctuaties en hetontbreken van ultraviolette straling zijnde onderhoudskosten van de construc-tie lager, waardoor ook het afschrij-vingsniveau lager kan zijn.10 MValwaterzuiveringsinstallatie 'Dokhaven' teRotterdalll foto: Aeroview, Dick SellenraadCement 1991 nr. 1111 RijksarchiefNoord-Brabant te 's-Hertogenboschfoto: Peter Blok, Sprang-Capelle71ter. Cement 1991, nr.6.9. Laurens,]., Betonvoor duurzame mi~lieubescherming: C2-deponie Maas-vlakte. Cement 1990, nr.l.10. Ahrens, D., T. Ellison, R. Sterling,ErdbedeckteH?user, Grundlagen- Bei-spiele - Energiedaten, Beton-Verlag,D?sseldorf, 1983. ISBN 3-7640-0169-0(Oorspr.titel: Earth Sheltered Houses.Plans and Designs).11. Van Beek, ].H.M., A.M. Meskers,Th.A. Feijen, AWZI Rotterdam-Dok-haven. Cement 1986, m.l.12. B?daf-Goos, H.FJ.M. e.a., Dokhavenvan haven tot afvalwaterzui-veringsinrichting. ZuiveringsschapHollandseEilanden enWaarden, Dord-recht, ISSN 90-9001913-8.13.Carmody,].,R.Sterling,ErdbedeckteGrossbauten, Grundlagen - Beispiele -Energiedaten. Beton-Verlag, D?ssel-dorf, 1989. ISBN 3-7640-0250-6(Oorspr.titel: Underground BuildingDesign. Commersial and InstitutionalStructures).A~g. Sept. Okt. Nov. Dez. Jan. Febr. M?rz Apr. Mai Juni Juli A~g.I-11 I.Y?~r~'??I , ?~""j f I?....l..?..?????......~ .' ~.' ;-- I-~~ .... "I- . , Ir-I..... ......r---k 1.????? 1,'1 , 'I- I ....... ........ .... r" I-"'1-----" I~."L............!erat,\1II-II '8,Om??'--'"I~ V13.2m;'_IO,8ml-------I- iO,lm i???..?r??????!'-rl I i302010-30-20Noort, Integrale Nutsvoorzieningen,onderzoek naar toepassingsmo~gelijkheden. Ingenieursbureau Boors-ma BV, Drachten, 1988.4. Meijer, S., A.MJ. Nieuwenhuijzen,M.A.W. van Schaik, JJ. Verhulsdonck,Uitgangspunten en programma van ei-sen voor E-woningen, civieltechnischeen bouwkundige aspecten. Rapportnr.94712-CBP-90-915, Kema Nv, Arn-hem, 1991.5. Stiksma, K., Tunnels in the Nether-lands, underground transport connec-tions. Uitg. Rijkswaterstaat, Ballast Ne-dam Beton en Waterbouw BV, DirkVerstoep BV, Hollandse Beton- en Wa-terbouw BV, Van Hattum en Blanke-voort BV, 1987, ISBN 90-6618-536-8.6. Janssen, WP.S., Noordtunnel: oost-westverbinding in Randstad. Cement1991, nr.9.7.RuimtelijkeVerkenningen 1990,Jaar~boek Rijksplanologische Dienst. Minis-terie van VROM, 's-Gravenhage, 1990,ISBN 9012-064961.8. Huijben, RNJ., Victoriagarage, on-dergrondse parkeergarage aan het Wa-Literatuur1. Transport in a fast changing EuropeRapport: Group Transport 2000 Plus,december 1990.2. VonMeijenfeldt,EJenHJ.B.Z.Trim-bos, DiepbouwinNederland: eenintro-ductie. Stichting NOVA TERRA,'s-Gravenhage, 1987.3. Boorsma, ].G., K. Boorsma, AJ. vanDe conferentie is van belang voor eenbrede doelgroep bestaande uit overheid,Kamers van Koophandel en Fabrieken,koepelorganisaties, opdrachtgevers,bouwadviseurs, aannemers, financiersen politici.Internationale conferentie overondergronds bouwenOp iniatief van ir.HJ.BZ. Trimbos,ir.EJ. von Meijenfeldt en prof.irH.P.S.van Lohuizen van de Stichting NOVATERRAwordtinsamenwerking met deVereniging Nederlandse Cementin- L-_ _~~ ----~~~~~~~--_-_-_ _-.......Jdustrie en de TU Delft van 2 t.m. 7 au-gustus 1992 aan de TU Delft de 'Sth In-ternational Conference on Under-ground Space and Earth ShelteredStructures' - ICUSESS '92 gehouden.Tijdens deze conferentie zullen de ver~schillende aspecten van ondergrondsbouwen aan de hand van de thema'splanning, ontwerp en gebruik, uitvoe-ring, economie, wetgeving en politiek,worden belicht.Een ander, wellicht moeilijker te kapi-taliseren voordeel, is de verticale multi-functionaliteit van het grondgebruik.Bij ondergronds bouwen kan het maai-veld bovendeze constructievoor anderebestemmingen worden gebruikt, waar-door de grondkosten in principe laagkunnen zijn. Het is dan ook niet meerdan redelijk dat gemeentelijke overhe-den bij ondergrondse projecten waarbijhet maaiveld voor andere functies be-schikbaar blijft, een speciaal laag tariefals grondprijs hanteren.Mede vanwege het voordeel van dezemultifunctionaliteit wordt voor de op~slag van drijfmest door de agrarischeondernemerin toenemende mate geko-zenvoor de ondergrondse opslag inkel- I---~~~~--------~~-r~~~~~~~~-~~~~-__jders. Juist in een bedrijfstak waar de 12 Artistimpression van de 13 Demping van debouwinvesteringen sterk onder druk ? ondergrondse muziekzaal onder ? temperatuurvariatie bijstaan blijkthetondergrondsealternatief de 'Parade' te 's-Hertogenbosch toenemende gronddekking [13]in toenemende mate de meesteconomi- I---------_--=__--~~-L~~~~--='--~~~~~~-~__jsche oplossing. Hetzal duidelijkzijn datbij alternatieve plannenwaarbij bouwenin de ondergrond tot de mogelijkhedenbehoort, behalve de bouwkosten ook debeheers- en onderhoudskosten moetenworden gekapitaliseerd en door middelvan een discontering van kosten en ba-ten. de plannen op hun economischemeritus moeten worden beoordeeld.72 Cement 1991 nr. 11