A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO nd ergrond s bou wencement 2006 8 17Om de ondergrondse optie een serieuze kans te geven,zijn opdrachtgevers nodig met durf, lef en creativiteit.Maurits Rubinstein, uitgever van `luisterboeken', is zoiemand. Al meer dan tien jaar werkt hij aan de verwezen-lijking van zijn droom: het realiseren van een mysterieuzeChocoladefabriek, ge?nspireerd op het wereldberoemdeboek `Sjakie en de Chocoladefabriek'. Met de ontdekkingvan een braakliggende spoortunnel in de nabijheid vanzijn kantoor, vlakbij het Centraal Station van Amsterdam,vielen alle puzzelstukjes op hun plaats.Rubinstein liep al langer rond met het idee een plekin Amsterdam te cre?ren waar kinderen kunnenspelen in een leuke, maar technische omgeving. Deverbinding met chocolade ontstond toen hij eenhoorspel over `Sjakie en de Chocoladefabriek' aanhet produceren was. Rubinstein: "Chocolade is derode draad, maar parallel daaraan gaat het om edu-catie. Je amuseert je, maar tegelijkertijd leer je ookiets. Het is dus geen pretpark als Six Flags of Dis-neyland, maar ook geen Nemo, dat met zijn proef-jes doen het andere uiterste is. De Chocoladefabriekzit er tussenin."Een belevingsmuseum dus, waarin het productie-proces vanaf de cacaoboon tot en met de chocolade-reep op alle mogelijke manieren wordt uitgelegd."Het heeft wel een hoog museaal karakter; het ver-telt de geschiedenis van de oorsprong van de boonin Zuid Amerika tot de verwerking ervan in Europa,met name de Nederlandse toepassing. Het musealekarakter is echter ondergeschikt aan het plezier.Kinderen komen er om een reis te beleven door diewereld, volwassenen kunnen ervoor kiezen om ietste leren over de geschiedenis en scholieren kunneneen educatieve wandeling maken."H u i s v e s t i n gDat De Chocoladefabriek in een bijzondere omge-ving zou moeten worden gehuisvest, stond voorMaurits Rubinstein van meet af aan vast. Zijn oogviel direct op het karakteristieke, uit 1887 daterendepand dat zijn eigen uitgeverij van de gemeenteAmsterdam huurde (foto 1). "De gemeente had ditpand aangekocht omdat het spoor zou worden uit-ONDERGRONDALS ULTIEMEOPLOSSING1 |Huidige situatie boven-gronds2 |Initiatiefnemer MauritsRubinstein staat de perste woord in de voormali-ge tramtunnelA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO ndergronds bou wen18 cement 2006 8gebreid. Het was de bedoeling dit te slopen en totdie tijd werd het verhuurd. Wij hebben er tien jaargezeten."Voor de ontwerpen en de technische zaken zochtRubinstein contact met Hans Fleur. Fleur: "Hetpand was oorspronkelijk gebouwd als ijskelder voorde visafslag en als remise/werkplaats, inclusieftwee directiewoningen. Het zijn relatief grote, openverdiepingen, met een normale verdiepingshoogte.De kelder onder het pand is vrij zwaar uitgevoerd,en een van de weinige droge kelders in Amsterdam.Het is heel degelijk gebouwd en ??n van de eerstekelders waar beton is gebruikt."Bij nadere uitwerking van de plannen bleek hetcirca 1000 m2vloeroppervlak tellende pand alsnel veel te klein te zijn. De zoektocht naar eenandere locatie begon. Rubinstein: "Het moestvooral een spannende locatie zijn. We hebbenverschillende bijzondere locaties onderzocht,maar geen enkele combinatie van locatie +gebouw sprong er echt bovenuit." Het begon er alsomber uit te zien, toen hij vanuit een raam inzijn werkkamer een luik in het spoortalud zag."Ik ben daar toen ingeklommen en ontdekte eengat van een meter doorsnede. Toen ik vervolgensnaar beneden ging, dacht ik aanvankelijk belandte zijn in een kelder van een gebouw dat ooitgesloopt was. Die kelder was echter ruim 150 mlang, dus het moest iets anders zijn! Ik dachtmeteen: dit is absoluut de ultieme oplossing(foto 2). Een oud gebouw bovengronds met deuitstraling van een bonbondoos, en ondergrondsde beste en lekkerste chocoladefabriek van dewereld (fig. 3). Die fabriek is namelijk voor hetoog niet zichtbaar. Als je die wilt zien, heb jegeluk, maar je moet wel diep in de aarde afdalenom in die geheime fabriek terecht te komen (fig.4). Dat beeld was direct helder. Op dat momentzag ik totaal geen beperkingen."3 |De Chocoladefabriek;bovengronds de uitstra-ling van een bonbondoosA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO nd ergrond s bou wencement 2006 8 19T u n n e lBeperkingen zijn er natuurlijk wel, maar die zitteneerder in de onmogelijkheid verder ondergronds tekunnen uitbreiden, omdat het spoor en anderebebouwing dan in de weg zitten. Rubinstein: "Detechnische beperkingen die wij tegenkomen wor-den hoofdzakelijk door de omgeving opgelegd, metname door het spoor en de grote veiligheidseisendie ProRail stelt. Het vergt nogal wat rekenwerk omaan de voorschriften te voldoen." Fleur: "Uiteraardzijn er ook bouwkundige beperkingen, maar diehebben te maken met bijvoorbeeld vluchtwegen enbrandveiligheid. Dergelijke voorzieningen zou jeoverigens bovengronds ook moeten treffen."Fleur schat de ruimte ondergronds iets groter indan bovengronds. "Maar wat is eigenlijk de defini-tie van een tunnel? Een deel van deze tunnel ligt opmaaiveld en er ligt een dijk over. Die kun je afgra-ven en je kunt er vervolgens weer ramen inmaken."De tunnel is ongeveer twaalf jaar oud en was aan-vankelijk bedoeld als aanzet voor de IJtram. Datplan is afgeblazen en sindsdien heeft de tunnelgeen functie meer. Ook is het pand inmiddels rijks-monument en is sloop van de baan.B o u w k u n d i g o n t w e r pHet gehele ontwerp doet De Chocoladefabriek zelf.Rubinstein: "Dat k?nnen we niet uitbesteden. DeChocoladefabriek is een project dat vanuit deinhoud wordt gestuurd en die inhoud is bepalendvoor wat de schil daaromheen moet uitstralen. Hetproject is in al zijn facetten doordrenkt van chocolaen daarom is het heel lastig om disciplines die heeldicht aan het concept komen, van buitenaf daarbijte halen. Constructieve en uitvoeringstechnischekennis moeten we natuurlijk wel inhuren, maar diedisciplines zijn niet direct bepalend voor de sfeervan het project." Fleur: "En zelfs daarin sturen wijnog heel wat bij. We zeggen bijvoorbeeld: `Mis-schien moet je die constructie niet alleen in hetzicht laten, maar ook in een zodanige vormgevinggieten dat hij nog beter aansluit op het industri?leproces dat De Chocoladefabriek wil laten zien'. Datis een verdiepingsslag die de meeste doorsnee pro-jectontwikkelingen niet kennen. Bij De Chocolade-fabriek is het heel belangrijk dat alles in de juistesfeer gebeurt. Daarom bemoeien we ons overalmee."De ingehuurde kennis voor het bouwkundig ont-werp komt van Tebodin en BAM. Rubinstein: "Hetcontract met hen is geen contract opdrachtgever-opdrachtnemer, maar een samenwerkingsovereen-komst. We proberen mensen in het team op tenemen en vanuit de bijbehorende discipline naarhet project te kijken. Deze manier van samenwer-ken leidt tot zeer goede resultaten. We zoeken par-tijen die bereid zijn om vanuit ??n gedachtegoed4 |Tunnel fungeert als toe-gangspoort tot defabriek5 |3D-schets met deelsopengewerkte tunnelA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO ndergronds bou wen20 cement 2006 8een duurzaam en kwalitatief zeer hoogwaardig pro-ject te ondersteunen. Daarbij wordt geen enkeleconcessie gedaan aan het oorspronkelijke idee. Opdeze wijze zijn al heel veel partijen voor ons afge-vallen. Of ze pasten niet bij het project of hun voor-waarden stonden ons niet aan. Die afweging gebeurtwel telkens op inhoudelijke gronden. Het is eigen-lijk een heel ouderwetse benadering, maar De Cho-coladefabriek is dan ook een oerouderwets project.Alleen al qua belettering en marketing strookt hetniet met de huidige opvattingen van ver doorge-voerde huisstijlen. We gaan er zelfs geheel tegenin.Het is d? voorwaarde om iets authentieks te krij-gen."F a n t a s i eBij een project als De Chocoladefabriek draait allesom visie. Rubinstein: "De ondergrondse ruimteheb ik omarmd omdat dat de ultieme oplossingvoor het project is, niet omdat het de oplossing voorons ruimteprobleem op deze locatie bood. Als wehier bijvoorbeeld over bouwgrond op maaiveld zou-den hebben beschikt, dan zouden we waarschijnlijkniet voor deze locatie hebben gekozen. Het is decombinatie van een monument, een tunnel diefabriek wordt en een ligging aan het spoor, tussenhet IJ en het Centraal Station in. Dat is voor ditproject de absoluut beste locatie. Uiteraard zijn erbeperkingen, Amsterdam is namelijk vol. Eigenlijkwil je een zekere vrijheid die je op die plek niethebt, maar de uitbreiding ondergronds was wel hetstartsein om de fantasie echt volledig los te gooi-en."Fleur: "Op maaiveldniveau zie je alleen een gebouwmet schoorsteen; je hebt geen weet van wat erondergronds allemaal gebeurt. Aan het eind van detunnel halen we 40 m tunnelwand weg en plakkener een gebouwtje aan vast (fig. 5). Dan krijgen weeen ruimte van 19 m breed en 12 m hoog. Daarkunnen we de grote attracties neerzetten: de diversemolens en de grote chocolademachines. Daar gaatook een transportbaan doorheen; allemaal onder-gronds (fig. 6). En het spannende is: er rijdt gewooneen trein overheen, waarvan je de trillingen merkten het geluid hoort."Rubinstein: "De fabriek wordt ingericht puur enalleen om te laten zien hoe je chocolade produceert.We zijn een tractatiepark en kiezen voor een fabriekuit de periode 1880-1930, omdat het productiepro-ces uit die tijd heel spannend is om te laten zien enwe dus een sprookjesachtige sfeer kunnen oproe-pen. Als je tegenwoordig een fabriek ingaat, merkje nauwelijks nog of er chocola of chips wordtgemaakt."R e a l i s a t i eJuist vanwege de vele details in het concept, vergthet gehele ontwerpproces meer tijd dan gebruike-lijk. Rubinstein: "We zitten er feitelijk nog mid-denin. Het voorwerk van VO heeft veel tijd gekosten is zojuist afgerond. Voordat we nu een DO kun-nen maken, moeten we nog wat onderzoeken doennaar bijvoorbeeld milieu en bestemmingsplan.Daarom introduceren we eerst een DO-, waarin wede uitgangspunten helemaal vastleggen. Daarvoortrekken we drie maanden uit. Daarna gaan we het`absolute' DO gereedmaken en dat willen we in hettweede kwartaal van 2007 indienen. In het najaarvan 2007 zou de bouw dan kunnen beginnen."De directie mikt er uiteindelijk op dat de deurenvan De Chocoladefabriek in het tweede kwartaalvan 2009 opengaan, na een bouwtijd van ongeveerachttien maanden. Vanaf dan moeten per jaar 300tot 400 000 mensen het tractatiepark bezoeken (fig.7). Rubinstein: "Iedereen is ervan overtuigd dat diteen leuk project is, voor kinderen en van kinderen.Het is geen standaardontwikkeling die gedrevenwordt vanuit het oogpunt van winstmaximalise-ring. De winstmaximalisering van De Chocoladefa-briek is het plezier van de kinderen en de anderebezoekers." nMeer informatie:www.dechocoladefabriek.nlHenk Wapperom7 |Tractatiepark voor jongen oud6 |Om ruimte te cre?renvoor de eigenlijkefabriek wordt een deelvan de tunnelwand weg-gehaald