? utiliteitsbouw ? architectonisch ontwerp ?ing.M.G.P.NelissenOp 2 oktober jJ. werd met feestelijk vertoon het kunstobject opgeleverd waarmee hetlaagste punt van Nederland een prominent kenteken heeftgekregen. Hetis gesitueerd in"deRotterdamse deelgemeente Alexanderpolderen werd vervaardigd door de Leidse kun-stenaarFrans de Wit. Met een enorme, enigszins hellend opgestelde schotel van 28,5 mdiameter is het gedenkwaardige punt nu ingeschaald.Een mooie opdracht van Centrum Beeldende Kunst in Rotterdam. Jammer evenwel dathet laagste puntvan Nederland zich niet meer in de Alexanderpolderbevindt, zoals inveleschoolboeken sinds 1874 te lezen viel. Uit recente metingen is komen vast te staan datdit punt, op circa 7 m beneden NAp, te vinden isin de gemeente Nieuwerkerk aid Ilssel.Rotterdammers spreken daarom nu van het 'historisch' laagste punt.NEDERLANDS LAAGSTE PUNTINGESCHAALD'VIERKANT EILAND IN DEPLAS' MARKEERT HISTORIEDoorsnede over het kunstwerk (door-snede A-A van figuur 2)Het kunstwerk heeft als vierkant eiland ineen door woonwijken en groenstroken om-zoomde plas de ruimte gekregen. Dat is ookwel nodig voor dit bouwwerk van redelijkeomvang, dat geheel in beton werd opgetrok-ken. Erzijndaarbij diverse technieken toege?past om het betonoppervlak te verlevendi?gen.Het 'Vierkante eiland in de Plas', de offici?lebenaming, is vanaf twee kanten over voet-bruggen te bereiken. En het is beslist eensensatie om daar eens naartoe te gaan. Omeen blik te kunnen werpen op het 'diepste'puntmoeteerst een kleine klimpartij wordenondernomen om de schotelrand te berei-ken.DynamiekOnder in de schotel bevindtzich een vierkan-te opening van 3 x 3 m2 , gevuld met water.Het diepste punt, aangeduid metvier zwartegepolijste granietplaten met een zichtbareopen randvoeg. maaktvanwege de entoura-ge een magische indruk. Het wordt de be-zoeker als het ware plechtig aangeboden opeen reusachtige schaal. Staande op de randdaarvan kan men als beschouwer de afme-tingen op zich laten inwerken. Drie concen-trische ribbels op hetschaalvlak dwingen deaandacht naar beneden (fig. 1).De dynamiek van het kunstwerk, die er toeleidt dat bezoekers omhoog klimmen omeen blikte werpen op datbijzondere punt, er-vaart men al als het eiland wordt betreden.Het oppervlak daarvan bedraagt 52 x 52 m2?De 6,5 m brede waterzijde bestaat uit eenbuitenrand van grof betonpuin en een 3 mbreed wandelpad. Buitenrand en wandel-pad doorlopen beide vierkante omtrekken,die echter ten opzichte van elkaar enigszinszijn verdraaid (fig. 2). Het grove betonpuinreikt tot 0,70 m boven de waterspiegel; hetwandelpad 0,20 m daarboven sluit aan opde beide loopbruggen.hoogste punt 7164+ 7075+1866?27595?pvc 150CEMENT1996j12Bovenaanzicht; wandelpad en schaa/ondersteuningen ver-draaidI///wandelbetonpuin[Kokervormige stalen trapomhullingen roepen een tegendraad-beweging opDe hoekverdraaiing herhaalt zich binnen deomtrek van het wandelpad (fig. 2). Dit vier-kante oppervlak wordt ingenomen door vieroplopende en op elkaar steunende 'balken',die de schaal dragen.Door de hoekverdraaiingen ontstaat een ro-terende beweging naar het middelpunt vande schaal. Een omhoog gerichte bewegingdie wordt versterkt doorhetfeit dat alle vlak-ken binnen de omtrek van het wandelpad af-wijken van de verticale of horizontale stand(fig. 1). Terplaatse van de koppen van devier steunbalken zijn ter overbrugging vanhet hoogteverschil trappen aangebracht,binnen kokervormige stalen frames dieder 45' oprijzen en waarmee een tegen-draadse beweging wordt opgeroepen (foto3).CEMENT1996/12De schaal als hoofdelement van het kunst-werk wordt aan ??n zijde opgetild tot 7,2 mboven de waterspiegel, dat is praktisch opNAP. In de schuine positie is de schaalcies geori?nteerd op de 12-uurstand van dezon ?n op oude begraafplaats tegenover deplas. Over mystiek gesproken!Binnen in de schaal dringen nauwelijks beel-den en geluiden uit debuitenwereld door,zo-dat men er gemakkelijk in gedachten kanverzinken.Materiaal en werkwijzeHetkunstwerk wordt, behalve door zijnvorm-kracht, ook gekarakteriseerd door de uit-drukkingvan het materiaal waaruit hetis op-gebouwd. Dekunstenaar ging in zijn concep-tie uit van schoon beton, maar dan wel op3725+ 3616 +laagste puntondubbelzinnige wijze. Er mocht geen aan-vullend zichtbaar stortwerk aan te pas ko-men en ook geen poetswerk aan het uiterlijkworden verricht.De waterkant bestaat uit een strook gese-lecteerd grof betonpuin in de vorm van oudebeschadigde betonnen paalstukken die ineen regelmatig patroon zijn neergelegd.19utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek?? Groeven in zijwanden en loopvlakken van schaalondersteuningen vormen een patroonvan willekeurig gevormde driehoekenWandelpad 'zweeft' boven puinstapelingHet 3 rn brede wandelpad bestaat uit 230mm dikke betonplaten met de afdruk vaneen ruw-houten bekisting. Het zijn geprefa-briceerde platen, in lengterichting twee aantwee vervaardigd en naderhand in het mid-den langs een ingestorte vellingkant gebro-ken.De naar de puinstapelinggerichte zicht-bare breukrand vormt de overgang van hetgrove puin naar de fijnere betontextuur. Hetoverkragende pad maaktde indrukboven depuinstapeling te zweven (foto 4).De vier hellende steunbalken tussen wan-delpad en schaal zijn respectievelijk 10 en11 m breed. De hoogte, gemeten vanaf dewaterspiegel, loopt van 1,4 m tot vari?rend5,40,4,70,3,80 en 3,40 m. In de zijwandenzijn diagonaal verlopende groeven aange-bracht met een breedte van 140 mmo Dediepte is afwisselend 20 en 40 mm, doordatde planken in de bekisting waarmee dezebanden werden gerealiseerd, elkaar over-lapten. De groefranden zijn met een kangobehakt, waardoor de betonstructuur zicht-baar werd, waarin als grof toeslagmateriaalrood graniet is verwerkt. De loopvlakken vande hellende balken zijn ter wille van de een-heid van het kunstwerk eveneens van groe-ven voorzien, waardoor een patroon van wil-lekeurig gevormde driehoeken is ontstaan(foto 5).Door middel van vierwigvormige gleuven, 29m lang, 0,23 m diep en irtbreedte verlopendvan 0,10 naar 1,50 m, is een duidelijke sepa-ratie aangebracht tussen het omhooggaan-de kunstobject en het daar omheen aange-legde wandelpad (fig. 1). De gleuven, opge-vuld met steenachtig en in specie vastgezetmateriaal, worden tevens gebruikt als afwa-terlngsgoot,Betonnen schaalDe betonnen schaal als 'bovenbouwcon-structie', ondersteund door de vier 'balken',heeft een diameter van 28,5 m met eenrand van 0,90 m breed en 0,60 m dik. De op-getilde kant is 7,2 m hoog, de lage kant 3,7m. De gebogen binnenschaal heeft eenstraal van 19,65 m. Het ogenschijnlijk uitge-hakte gat aan de onderzijde mondt uit in eenput die via pvc-buizen in verbinding staatmet het water rondom het eiland.Deschaal is zowel aan de binnen- als de bui-tenzijde met een bijzondere profilering enoppervlakstructuur afgewerkt. Mede daar-door vormt dit onderdeel van het object ookvanuit de uitvoeringstechniek een interes-sant onderdeel.Allereerst is de mal uitzonderlijk en bestaatuit in vorm gebracht gestabiliseerd zand.Voor de vormgeving, maatvoering en afwer-king werd een speciale installatie ontwor-pen,bestaande uit een centrale mast waar-aan een beweegbare zware schraapbalkwas opgehangen (foto's 6 - 7). Met dezevormbalk werd de getrapt uitgevoerde on-derkant van de schaal in het zandbed uitge-schraapt. Dezelfde balk diende als maat-vaste afrijbalk tijdens het betonstorten, datin een tweetal fasen werd uitgevoerd.De gekozen uitvoeringsmethode heeft dui-delijk invloed gehad op het aanzicht van hetbeton: aan de binnenkant een open struc-tuur; aan de buitenkant moest de schaaldoor de aanhechting van het gestabiliseer-de zand grotendeels worden schoongekapt.Het laatste was nietvoorzien en leverde eenoppervlak met een aards patina op.Eigenlijkwas ook de zeer open structuur aan de bin-nenzijde van de schaal een verrassing.Met de hoedanigheden van beide opper-vlakken was de kunstenaar zeer ingeno-men. Het scala aan bereikbare aanzichtenvan betonoppervlakken is er voor hem rijkerop geworden.20 CEMENT1996j12Afwerken beton oppervlak met ronddraaiende schraapbalkUitvoeringsaspectenHet eiland is als het ware 'in den droge' totstand gebracht. De bouwplaats bestond uitopgespoten zand. Een tijdelijk dijklichaamnaar de walkant toe maakte de toegangmo-gelijk voor het zware materieel.Het kunstwerk wordt gedragen door twee-honderd heipalen. Op deze palen zijn onderde dragende constructiedelen fundatiestro-ken aangebracht. De paalstukken langs dewaterkant rusten op balken diein het gesta-biliseerde zandbed zijn gelegd.De slapheid van de ondergrond maakte hetnoodzakelijk om aan het gewicht van deschaalbekisting beperkingen te stellen. Tij-dens het verharden van het beton mochtenuiteraard geen zettingen optreden. Er zijnverschillende alternatieve mogelijkhedenonderzocht, onder meer het gebruik vantempex blokken, maar uit kostenoverwegin-gen is uiteindelijk gekozen voorgestabili-seerd zand en gedeeltelijk tempex.De benaming 'balken' voor de constructie-delenwaartegen de schaal steunt, moet nietal te letterlijk worden opgevat. In feite is hiersprake van wanden-dek constructies, waar-bij de wanden op funderingsstroken staan(fig.l). Het dek wordt gevormd door geprefa-briceerde kanaalplaten waarop een af-werklaag is aangebracht, waarin de karakte-ristieke figuratie van de groeven zoals in dewanden, zich voortzet. De keuze voor gepre-fabriceerde kanaalplaten kwam eveneensvoort uit de overweging om de zandlaag niette belasten met de bekistingsconstructievan een ter plaatse gestort dek.De afstempeling van de schaal aan vier zij-den geschiedt meteen verzwaarde randbalkaan het dek, die uiteraard de ronding van deschaal volgt.CEMENT1996/12Het reeds genoemde profielijzer bij de ver-werking van het beton was voor de kunste-naar essentieel, omdat het schrapen in eencirkelbeweging aan het oppervlak van deschaal zichtbaar is. Het werken met dezeronddraaiende balk doet denken aan dedraaitafels waarop keramische potten enschalen worden vervaardigd. De open struc-tuur van de binnenschaal is slechts opper-vlakkig. Daaronder heeft het beton de ver-eiste dichtheid en kwaliteit. De betonspeciewerd in lagen gestort en verwerkt. De eerstefase reikte van de put tot de bovenste ribbel,de tweede van deze ribbel tot aan de ver-zwaarde rand. Zoals foto 81aat zien werd debetonspecie tegelijkertijd aan onder- en bo-venzijde metbehulp van trilnaalden verdichtom te voorkomen dat de massa in het op-lopendebetonwerk in beweging zou komen.DetailleringHet aanzicht van beton speelde in de visievan de kunstenaar een belangrijke rol. Daar-om is aan de detaillering veel aandacht be-steed. Zo is bijvoorbeeld achter de wandenvan de balken een groef aangebracht om deaanstorting van het balkendek te maskeren.Dergelijke aansluitingen zijn immers vaakontsierend. De bovenrand van de wanden isnaderhand geslepen om een mooi glad op-pervlak te realiseren. Ook werd de randbalkvan de schaal, die in een houten bekistingtot stand kwam en daardoor een geslotenstructuur heeftgekregen, met een groef vande open structuur van de binnenschaal ge-scheiden.21? utiliteitsbouw ? uitvoeringstechniek?? De betonspecie werd tegelijkertijd aan boven- en onderzijde verdichtBekistingAan de bekisting van de wanden waren veeleisen gesteld. Ondanks het feit dat alleenaan de onderzijde centerpennen mochtenworden toegepast, waar de opgevulde gatennog niet storend :in het zicht komen, moes-ten de wanden in hoge mate vlak zijn. En datbij een vari?rende hoogte van 1,00 m tot4,40 m, Verder mochten er geen kleurver-schillen door stortfronten ontstaan.Gekozen werd voor een lichte en toch stijveen hanteerbare bekisting met aluminium lig-gers en stalen staanders, waarmee alle wan-den konden worden uitgevoerd. De schot-lengte was afgestemd op de multiplexmaaten erwas voorzien in schotten om hetschui-ne verloop van de bovenrand te realiseren,die voor elk van de balken verschillend is. Debekistingwas zodanig berekend en gedetail-leerd, dat de schotten ??nzijdig in strokenvan 0,40 m verhoogd of verlaagd kondenworden om de wand ter plaatse van de stort-fronten goed te kunnen afwerken. Afstem-ming was er ook op de beschikbare kraan-capaciteit.TenslotteRondom de plas bevindt zich een wandel-pad, vanwaar het kunstobject vanuit wisse-lende posities kan worden waargenomen.Het eiland doet vanwege hetaanzicht op depaalkoppen net boven de waterspiegel den-ken aan een drijvend vlot. Daarop manifes-teert zich een boeiende compositie: een wij-kend lijnenspel van hoekige balken, figura-ties door opengewerkte vlakken, tezamenmet de vloeiende rondingvan een hellendeschaal, steeds in wisselende aanzichten. Devier schuine tegendraadse kolommen vanGorten-staal met hun fraaie roestkleur lijkende schaal in zijn positie te fixeren.BetrokkenenHet kunstobject werd uitgevoerd door deRotterdamse aannemer Van Omme & DeGroot.lngenieursburo Bartels, Utrecht, zorg-de voor de constructieve uitwerking. Het be-tonwerk was in handen van Voorbij Beton. Cl-wacon, Rosmalen, adviseerde bij het ont-werp van het bekistingsysteem.22Ligging van 'historisch' laagste punt in de omgevingfoto's 3, 4, 5: Henk van der Veen,Maassluisfoto's 6, 7, 8: Bob de Ruiter; BetonPrismafoto 9: Aeroview Dick Sellenraad, Rotterdam?GEMENT1996/12