42011boekbesprekingBoekbespreking 91Meesterwerk in de betonarchitectuurIn 1928 kreeg de architect Jan Duiker(samen met Bernhard Bijvoet) deopdracht om voor de Amsterdamsediamantslijpers (stof, tbc) een sana-torium te ontwerpen. De gebouwenzouden voor een`beperkte levens-duur'worden ontworpen. Nu wetenwe dat een zonnestralend, prachtigwit hoofdgebouw en een Dressel-huyspaviljoen zijn behouden. Ditdoor zorgvuldige restauraties doorHubert-Jan Henket en Wessel de Jon-ge. Kenmerkend zijn de witte beton-nen gevels met de kenmerkendestrakke lichtblauwe lijnen van stalengevelkozijnen. De ronde geveldelenvan het hoofdgebouw en het span-nende trappenhuis van het Dressel-huyspaviljoen zijn markante voor-beelden, zo passend bij dit modernemonument.Naar aanleiding van de restauratievan het gebouw is de uitgave Sana-torium Zonnestraal ? geschiedenisen restauratie van een modernmonument, verschenen. Het boekvertelt het verhaal van de ontwikke-ling van de gebouwen, de opleve-ring, het verval en het lange procesvan herstel. Bij het lezen ervanbegrijp je al gauw waarom`Sanato-rium Zonnestraal'een plaats verdientop de werelderfgoedlijst van Unesco.De verwevenheid van mensen metde gebouwen, al 80 jaar lang ?pati?nten, artsen, bouwkundigen,mecenassen, bouwers en overheden? dat maakt`Zonnestraal'tot eenunieke geschiedenis en erfenis inNederland. De vele foto's, de illustra-ties maar vooral (voor ons techneu-ten) de vele tekeningen maken hettot een prachtige documentatie.Goed toegankelijk door hoofdstuk-ken als:`Wie is wie'en een duidelijkchronologisch overzicht. Prachtigzijn de apart ingebonden oorspron-kelijke foto's, schetsdetails en teke-ningen.Zonnestraal is destijds gebouwd inde stijl van het`Nieuwe Bouwen'. In1962 had de architect Jaap Bakemaal verklaard (p. 241):"Wij kunnen dehelderheid van Zonnestraal niet mis-4201192boekbesprekingBoekbesprekin Boekbesprekingsen". Bruno Reichlin stelt (p . 241) datZonnestraal thuishoort in de onmis-kenbare meesterwerken van dearchitectuur van de twintigste eeuw,op het zelfde niveau als bijvoorbeeldhet Bauhausgebouw (Walter Gro-pius) en de kapel te Ronchamp (LeCorbusier). De belangrijke geschie-denis van Zonnestraal is vervlochtenmet het ontstaan van de sociaalde-mocratie, de verzorgingsstaat en debaanbrekende opvattingen overmoderniteit in Nederland.Natuurlijk ga je in het boek op zoeknaar het waarom van de witte gevelsen de zachtblauwe gevelstijlen. Inhoofdstuk 4.5 wordt dit uit de doekengedaan. Veel van de gevelvlakken zijnvan beton of voorzien van pleister-werk en in een witte kleur (oorspron-kelijk witkalk) afgewerkt. Dit om zui-verheid en reinheid uit te drukken. Deblauwe gevelstijlen zoeken het con-tact met de blauwe luchten.BetonconstructieAls betontechnicus ben je natuurlijkook ge?nteresseerd in de betoncon-structies. De draagconstructies wor-den in een apart hoofdstuk behan-deld. De bouwkunst van Zonnestraalkenmerkt zich vooral door de toenrevolutionaire scheiding van dedraagconstructie en de overigebouwkundige constructies. Dit voor-al door de inzichten van ir. Jan Wie-benga als een van de eerste echtebetonconstructeurs. De samenwer-king tussen Duiker en Wiebenga hadook al een heldere (skelet)draag-structuur opgeleverd bij de Van Nel-lefabrieken. Ontwerp en uitvoeringvan betonconstructies waren toengebaseerd op de GBV van 1918. Wes-sel de Jonge omschrijft (p. 112) opeen boeiende wijze hoe de uitvoe-ring in 1927 verliep. Bij de restaura-ties moest men vaststellen dat erplaatselijk geen hogere kwaliteitaanwezig was dan B10! Dat was bijde Van Nellefabrieken aanzienlijkhoger. Er is nog een prachtige filmbeschikbaar over de uitvoering vanbetonconstructies in die (van Nelleen Zonnestraal) dagen. Veel traditio-nele bekisting, verdichting met por-latten en dekkingblokjes van hout.RestauratieTijdens de ruwbouwfase van Zonne-straal ging er veel mis, en het toe-zicht schoot tekort. De mortel was teweinig gemengd en er werd te veelwater toegevoegd (p. 024). In deloop der jaren ontstond er schadedoor chloride-indringing en verge-vorderde wapeningschade door car-bonatatie. Tijdens mijn loopbaan bijABT had ik gelegenheid om bij Zon-nestraal een indruk te krijgen van deschade aan de betonconstructie.Deze schaden waren zo ver gevor-derd dat de wapening op plaatsenvolledig was doorgeroest en ineen-storting volgde; de ogenschijnlijke`dood van een betonconstructie'.Toch volgde restauratie. Deze is bij-zonder duidelijk beschreven inhoofdstuk 4.3. Ingegaan wordt op deparadox om een`wegwerpgebouwuit 1928'toch volledig te behouden.Het gebouw heeft een uitzonderlijkewaarde binnen de groep gebouwendie de`Moderne Beweging'in Neder-land tot stand heeft gebracht. Boei-end worden de`ingreepmodellen'omschreven. Hoe om te gaan met dearchitectuurhistorische beleving ende gebruiksprestaties volgens onzehuidige normen en inzichten.De restauratie van het hoofdgebouwis in 2003 voltooid. De restauratievan (het casco van) het Dressel-huyspaviljoen in 2008.Bij de beschouwing van het monu-ment Sanatorium Zonnestraal kun jeje afvragen welk toekomstig monu-ment nu wordt gebouwd of de afge-lopen jaren is opgeleverd. Welke pro-jecten zijn het waard om in de toe-komst monument te wordengenoemd? En hoe vinden we dannog documenten of tekeningenterug, nu we ons in het digitale tijd-perk bevinden? Ontwerpers koesteruw schetsen, bouwers bewaar uwtechnieken. Vooral ook voor recen-senten die uw monument latermogen beschrijven. Dit boek is eenprachtig voorbeeld hoe te documen-teren. Henk Oude KempersSanatorium Zonnestraal ?geschiedenis en restauratievan een modern monumentauteurs Paul Meurs en Marie-Th?r?se van Thoor (red.)uitgave NAi Uitgeversaantal blz. 280ISBN 978-90-5662-695-2prijs 45,00