? ? algemeen ontwerp ? duurzaamheidir.P.A.Lanser, Vereniging Nederlandse CementindustrieEind 1997 vond in Utrecht het eerste LCA-examen van de Betonvereniging plaats. De af-korting LCA staat voor milieukundige levenscyclusanalyse. De relatie tussen de Beton-vereniging en het onderwerp LCA is het object van de analyse: het materiaal beton.Waarschijnlijkvond in Utrechtzelfs het eerste LCA-examen terwereld plaats! Verschillen-de universiteiten en hogescholen in binnen- en buitenland hebben het onderwerp LCA'swel in het onderwijsprogramma staan, maar er wordt - voor zover bekend - niet apart overge?xamineerd. In het cursorisch onderwijs is er momenteel een groeiend aanbod vancommerci?le LCA-opleidingen.lngeengeval wordteen cursus afgesloten met een toets.Deze bijdrage aan Cementgaat in op vragen als 'Waarom organiseert de Betonverenigingeen LCA-cursus?' en 'Waarom zelfs een apart LCA-examen?'MEESTE LeA-CURSISTENDOORSTAANEERSTEEXAMENGLANSRIJK.0 Ook een 'duurzame' oplossing als eenbetonweg is niet uitgezonderd van een mi-Iieudiscussie46In de huidige praktijk zijn hetvooral de produ-centen die zich samen met al of niet profes-sionele adviseurs bezighouden met devraag of een product als milieuvriendelijk teclassificeren is en hoe de milieubelastingvan nieuwe producten eventueel kan wor-den verminderd [1]. Deze vraagstellingkomt voor in de sfeer van verpakkingen enconsumentengoederen, in de chemischesector, maar ook in de bouwen bij bouwma-teri?len. Betonproducten zijn niet uitgezon-derd van deze milieudiscussie (foto 1).LeerdoelenHet uitvoeren van milieukundige levenscy-clusanalyses (LCA's) is een activiteit die ze-ker niet uitsluitend in Nederlandwordt beoe-fend. Gesteld kan worden dat LCA's in allemoderne industrielanden een toenemenderol spelen. Evenmin ziet het ernaar uit datLCA's binnen afzienbare termijn 'uit de mo?de' zullen raken. De ontwikkelingen wordenvooral gesteund door internationale con"cerns met relatief grote R&D- en marketing-afdelingen. Het blijken vooral die bedrijvente zijn die in staat zijn ingewikkelde maat-schappelijke kwesties en consumenten-vraagstukken na relatief grote voorinveste-ringen in kennis en onderzoek, om te zettenin praktische verbeteringen en communica-tievoorsteIlen.Het verrichten van milieugerichte analyseskrijgt momenteel een toenemend tech-nisch-wetenschappelijk karakter. Zowel detheorie als de hulpmiddelen worden thans inhoog tempo verder uitontwikkeld.LCA's zijn in het algemeen te complex om zelangs de weg van het intu?tief leren in de vin-gers te krijgen. Om een tCA uit te voeren isniet alleen een goed inzicht gewenst in detheoretische en methodologische achter-gronden van LCA's, maar zijn eigentijdsehardware met dito programmatuur noodza-kelijk. Daarnaast zal men moeten beschik-ken over adequate invoergegevens, eenpraktische vaardigheid in het omgaan metde programmatuur en het vermogen om deuit de berekeningen verkregen resultaten teinterpreteren en kritisch te beoordelen. Deleerdoelen van decursus sluiten hierop aan.CEMENT1998/6CursusAan betonproducenten wordt steeds vakerde vraag gesteld: wat is 'de LCA' van uw be-ton? Waar de vraagsteller misschien alleeneen klok heeft horen luiden, verdient de ant-woordgever in de betonsector trefzeker teweten waar de klepel hangt.De Betonvereniging is in 1996 door de Vere-niging Nederlandse Cementindustrie (VNC)gevraagd om een LCA-cursus te ontwikke-len. Deze cursus is een uitvloeisel van hetDIK/LCA-project 1), waarin het Betonplat-form 2) samen met een drietal adviseurs on-der meerwerkte aan de ontwikkelingvan hetprogramma Simapro 4.0, d? standaard inLCA-programmatuur.De cursus is in de eerste plaats bedoeld voorproducenten van betonmortel en betonwa-ren. Beoogd is echter om de komende cur-sussen uit te breiden voor ontwerpers, con"structeurs, architecten, aannemers en op-drachtgevers. De LCA-cursus omvat ??n he-le lesdag (van negen totvijf),eensyllabus enenkele handleidingen, een sofwarepakket,een huiswerkopdracht en een examen. Omvier weken na de lesdag aan het examendeel te nemen, is voltooiingvanhet huiswerkzinvol en dus vereist. Een vooropleiding opminimaal HBO-niveau is wenselijk. Omdat debasis software wereldwijd wordt gebruikt, isenige kennis van de Engelse taal vereist.De cursus vindt plaats in het midden van hetland. Bijzonderheden over de cursus zijn teverkrijgen bij ing.M. van der Vliet van de Be-tonvereniging. De software die bij de cursuswordt gebruikt en de betonmilieudatabasezijn verkrijgbaar bij het bureau PR? in Amers-foort. De betonmilieudatabase is ook apan:verkrijgbaar bij VNC.Opbouw examenExamens hebben tot doel te testen of eencursist in staat is om aan de opgegeven eind"termen te voldoen. De eigenlijke vraag isdan: waarom ZOu de cursusleiding eindter-men willen stellen?Het effect van een examen valtgewoonlijk indrie onderdelen uiteen:1. De cursist zal veel eerder geneigd zijn omde kennis actief op te nemen. De kennis-opnamehouding en het leerrendementzijn doorgaans beter dan zonder examen.Het Betonplatform vindt LCA's zeker geenvrijblijvende zaak voor de betonsector envindt het dus ook van groot belang dat deverkregen LCA-kennis zo goed mogelijkbeklijft.2. De cursusleiding heeft met het exameneen mogelijkheid om vastte stellen wat ervan de cursus is overgekomen en de cur"susinhoud eventueel bij te sturen. Geble-ken is inmiddels datmen het examen nietzal halen wanneer men zich hiertoe nietop adequate wijze voorbereidt.3. Het cursuscertificaat waarborgt naar debuitenwereld toe dat de cursist aan deexamenvereisten heeft voldaan. Hetgeeft meer in hetbijzonder aan dat de ge-slaagde verstandig en deskundig te werkzal gaan. De titel 'LCA-specialist' is nietwettelijk beschermd, maarde waarde vaneen BV-diploma heeft zich in de markt in-middels ruimschoots bewezen.Wat wordt op het examen zoal getoetst?Hierin wijkt het LCA-examen nauwelijks afvan elk ander examen. Kennis, vaardigheiden inzicht zijn de basis voor zelfstandig ver-der werken in dit probleemveld.De opgedane theoretische kennis wordt ste-vig getoetst met multiple-choicevragen. Devaardigheid moet blijken uit het ingeleverdehuiswerk. Het inzicht komt uitgebreid aan deorde in open vragen.leder van de vier docenten brengt zijn ofhaar eigen vragen in hetexamen in. De theo-rie wordt getoetst door dr.R.Heijungs van hetCentrum voor Milieukunde in Leiden. Hetvoorbereiden en uitvoeren van tCA's wordtgedoceerd door drsASchuurmans van hetbureau INTRON. Het beoordelen van de re-sultaten van tCA-studies (fig. 2, foto 3) enhet communiceren over LCA's door ir.P.A.Lanser van VNC. De vaardigheid om met demeegeleverde software om te gaan, wordt inhet schriftelijk examen getoetst door me-vrouw D.Hes van bureau PR?.Als men geslaagdis kan men inprincipe zelf-standige verkenningen op tCA-terrein uit-voeren. Voor een ander deel van de cursis-ten biedt de opgedane kennis het gereed-schap om een serieuze gesprekspartner tezijn voor kritische, milieukundige specialis-ten, want ook voor bedrijven die overwegenom LCA's te l?ten uitvoeren, is de cursus zin-vol: de communicatie met de LCA-specialistzal aanmerkelijk soepeler verlopen, waar-door de kans op teleurstellingen en bescha-digde verwachtingen sterk afneemt.Navolgend worden zes vragen uit de eerstetwee examens behandeld. Bij de antwoor-den worden opmerkingen geplaatst (cursiefgezet) over de onderliggende bedoeling vande vraag en wat de cursisten van het ant-woord hebben gemaakt.1) De afkorting DIK is een acroniem voor hetconsor-tium van DHV/AIB, INTRON en KEMA.2) Het Betonplatform is de naam van het regulieroverleg tussen de Stichting Zand, de Stichting Grind,de VOBN. de BFBN en VNC.@ Staafdiagram waarin de milieu-effecten van de verschillendeopties met elkaar worden vergelekenCEMENT1998/6? Ter plaatse gestorte betonwand in een woningbouwproject:grind of betongranulaat?47? ? algemeen ontwerp ? duurzaamheid@ Zelfs als twee brugontwerpers een zelfde brug tekenen, is het resultaat verschillendWat zou in het geval van verf een goedefunctionele eenheid zqn?A. 100literverfvan eenbepaalde kwaliteit.De functie is niet beno?md; het is eenanalyse-eenheid, geen functionele een-heid.B. 100 m2met een bepaalde kwaliteit ge-verfde muur.Komt beter in de buurt van een functione-le eenheid, echter de bepaling van t?dontbreekt.e. 100 m2gedurende twintig jaar met eenbepaalde kwaliteit verf bedekte muur.Dit was het juiste antwoord. Een goedeomschr?ving van de functionele eenheidis essentieel voor LCA-studies.D. 100 m2 gedurende twintig jaar niet eenlaagje van 1 mm van een bepaalde kwali-teit verf bedekte muur.De toevoeging 'met een laagje van 1 mm'l?kt zinvol, maar is overbodig gelet op dedaarop volgende tekst 'van een bepaaldekwaliteit'. De cursisten die niet het ant-woord Cgaven, kwamen meestal op 0 uit.Geef commentaar op de reclameleuze datLCA objectieve en wetenschappelqke ant-woorden oplevertIn de media wordt nogal eens discussie ge-voerd over de objectiviteit en de weten-schappelijke onderbouwing van LeNs. Deessentie van een wetenschappelijke proefof analyse is, dat deze herhaalbaar is en dater hetzelfde resultaat uitkomt. Wanneertwee verschillende onderzoekers of bedrij~ven dezelfde LCA uitvoeren, komt het meerdan eens voor dat de uitkomst dan toch ver-schillend is. Dit heeft te maken met de in-voergegevens, systeemgrenzen, afkap-enallocatieregels. Binnen een LeA moet -elkeonderzoeker verschillende keuzes makenen de kans dattwee verschillende onderzoe-kers tot precies dezelfde keuzes komen, isbijzonder klein. Bijvoorbeeld net zo klein alsde kans dat twee brugon1werpers dezelfdebetonbrug zullen tekenen (foto 4). Er be-staan w?l richtlijnen voorhetmaken van keu-zes in het LeA-proces en die keuzes dienenook goed te worden gedocumenteerd. Maarvolledige objectiviteit bestaatniet. LCA's be-naderen die objectiviteit wel.Een betonmortelbedrqf dat een LCA uit-voert, vraagt zich af of een bepaalde hulp-stof wel of niet moet worden meegenomen(foto 5). Welke reden zou doorslaggevendmoeten zqn voor hetgeval dat het doel vaneen LCA productverbetering is?A. De moeilijkheden die te verwachten zijnbij het verzamelen van bedrijfsvreemdegegevens.Helaas erkent de ISO 14040~serie dit ex-cuus niet.B. Het milieu-effect dat deze stof veroor-zaakt.Dit was het juiste antwoord. Vaak is hetechter moeil?k om op voorhand vast testellen of het effect relevant is.e. Het mogelijk verwijt dat hulpstoffen 'be-wust' zijn weggelaten.Een aantal cursisten gafdit antwoord. Ditantwoord is juist in het geval van product-vergel?king. Kennel?k z?n sommige cur-sisten daar voor zichzelf al druk mee be-zig.D. Hulpstoffen vallen altijd buiten de sys-teemgrenzen.Hoe gemakkel?k zou dit Z?n! Zoals be-kend z?n twee van de vier antwoorden vanme-examens doorgaans h??l erg fout.? Een betonmortelcentrale .maakt ge-bruik van geavanceerde apparatuur om deverschillende hulpstoffen toe te dienenWaarom wil het Betonplatform liever geenmilieuvergelijkingen tussen betonen ande-re materialen?A. Andere bedrijfstakken beschikken nietover gevalideerde milieugegevens.Op zichzelf is dit antwoord wel juist, maardaar gaat het hier niet om.B. Het Betonplatform ziet ook wel in dat be-tonproducten niet zo milieuvriendelijkzijn.'Ga direct naar de gevangenis'.e. Alleen functionele eenheden mogen metelkaar worden vergeleken.Het sleutelwoord in de vraagstelling is'materialen'. In de cursus wordt meerma-len naar voren gebracht dat generiekevergel?kingen tussen materialen of pro-ducten niet mogel?k z?n. De meeste cur-sisten hadden dit antwoord goed.D. Wetenschappelijke LeA's waren nooit be-doeld om productvergelijkingen mee uitte voeren.Wetenschappers hebben LCAs inder-daad niet uitgevonden om productverge-I?kingen mee uit te voeren. Ze neigen er inde prakt?k toe om een doz?n voetnotenen clausules b? iedere productvergel?-king te plaatsen. Het antwoord 0 is nietecht fout, maar C is wel beter.48 CEMENT1998/6? Toepassing van een breedplaat in een woningbouwprojectHet NVTB is in 1996 begonnen met hetpro?ject Milieu Relevante Product Informatie(MRPI).Geef in het kort aan wat onder ditbegrip wordt verstaanMilieurelevante productinformatie is con~form definitie: 'getoetste informatie over demilieu-aspecten van een bouwmateriaal,bouwproduct of bouwelement, die opinitia~tief van de producent via een LCA is gegene-reerd en die bruikbaar is voor communicatiemet specifieke doelgroepen.'Het Nederlands Verbond Toelevering Bouwziet in dit projecteen mogelijkheid om de mi-lieuvoorkeurslijsten die momenteel in Ne-derland voor bouwmaterialen circuleren opde korrel te nemen. De meeste cursistenherinnerden zich wel grote delen van dezedefinitie. Sommigen was ontgaan dat hetproject MRPlmomenteel bijna de gehele be-drijfstak bouwtoelevering raakt.Hieronder ziet u vier voorbeelden van func?tionele eenheden. Welke ;s de beste?A. 1 m2 breedplaatvloer (foto 6) betonsterk-teklasse B 25.De functie is niet benoemd. In een func-tionele eenheid wordt de gevraagde pres-tatie genoemd, niet het product.B. 1 m2 breedplaatvloer waarvan het prefabdeel 50 mm dik is en de druklaag 130mmo De betonsterkteklasse is B 45 voorhetprefabdeel en B25 voor de druklaag.De vloer functioneert vijftig jaar.Zie antwoord A. De functie is niet be-noemd. Het product is weliswaar goedbeschreven, maar hoort niet thuis in eenfunctionele eenheid.C. 1 m2breedplaatvloer met een dikte van180 mm, die gedurende vijftig jaar func-tioneert in een eengezinswoning.Een verbetering ten opzichte van ant-woord B, omdat de functieduur genoemdwordt. De omschrijving is nog steeds eenproducten geen functie.D. 1 m2 verdiepingsvloer (conform de eisenvan het Bouwbesluit) in een referentie-woning X gedurende vijftig jaar.Dit is hetjuiste antwoord. De prestatie isgenoemd onafhankelijk van het productdat die prestatie moet leveren, alsmedede referentiewoning en de functieperio-de. Dit goede antwoord is minder vaakgegeven dan de docent zich hadgewenst.Het begrip functionele eenheid is in deLCA-wete[lschap goed gedefinieerd,maar blijkbaar toch tamelijk abstract.EvaluatieZoals te doen gebruikelijk is het maken vaneen eerste examen bij een cursus vaakmoeilijker dan het geven van de juiste ant-woorden. Hoe kan men voorkomen dat cur-sisten ten onrechte zakken of slagen? Hoestelt men op de juiste manier een vraag? Ie-dere docent kent deze problemen enis mis-schien nog nerveuzer voor het examen dande examinandus.De examenresultaten varieerden van eenonvoldoende tot het cijfer acht. Voor demeeste kandidaten gold dat zij met een vol-doende of met ruimere cijfers zijn geslaagd.Deze uitslag bezorgde het docentenkwarteteen prettig gevoel. Niet alleen omdat hieruitbleek dat de meeste vragen kennelijk vol-doende duidelijk waren gesteld, maarvooralomdat aan de overwegende goede examen-resulaten de re?le verwachting mag wordengekoppeld dat de geslaagde cursisten in depraktijk op een verantwoorde manier met deLCA~materie om zullen gaan.Basiskennis van LCA'sis in elke moderne be-drijfstak inmiddels een noodzakelijk goed,maar al lang niet meer voldoende om eengoed weerwoord te hebben tegenover eenmarkt die in toenemende mate milieube-wustzijn etaleert en Duurzaam Bouw?nhoogin hetvaandel heeft. Een open enposi-tieve attitude tegenovermilieuvraagstukkenis een voorwaarde voor geloofwaardigheidnaarde klant. Geloofwaardigheid kan echteruitsluitend beklijven wanneer het gedragdaarmee in lijn is. Een aantal cursisten heeftde opgedane kennis reeds praktisch ver-taald naar het bedrijf waarvoor men werkt.Milieutechnische verbeteringsopties en mi-lieucommunicatieprogramma's zijn ge?ni-tieerd door of getoetst aan de cursus.De betonsector isde eerste en voorlopignogenigebedrijfstak die zelfvoor een systemati-sche LCA-opleiding van haar eigen werkne-mers zorg draagt. Voor eenieder van dezewerknemers of bedrijven is de eendaagsecursus Omgaan met LCA's van de Betonver-eniging misschien maar een kleine stapvooruit of een klein onderdeel van het totaleopleidingstraject. Met zekerheid kan echterworden gesteld dat de betonsector als ge-heel door deze LCA-cursus relatief stevig ge-steld is komen te staan tegenoverpionierop-stellers van de milieuvoorkeurslijsten Duur-zaam Bouwen, waarin het materiaal beton -veelal in onbewust grote onwetendheid - ineen ongunstig daglicht werd geplaatst. HetBetonplatform heeft in februari van dit jaarbesloten dat de cursus dus moet wordenvoortgezet zolang daar belangstelling vooris. De Betonverenigingis er klaar voor.Literatuur1. Lanser, P.A., Milieugerichte levenscy-clusanalyses: software biedt sleutel tot ver-breding constructieve discipline. Cement1997, nr. 3.?CEMENT1998j6 49