N a t i o n a l e s c h a a lDe politiek-economische keuzes voor een zo strakmogelijke bundeling met de A15 en een minimalebreedte van het trac?, betekenden de impliciete uit-sluiting van de mogelijkheid tot landschappelijkevormgeving van het traject op nationaal schaalni-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 66Masterplan Vormgeving BetuwerouteKRACHTIG RANKir. R.G.M. Stringa, Holland Railconsult *ir. M.P. Baauw, Grontmij ? De Weger VoF *De realisatie van een infrastructureel project van boven-nationale betekenis vraagt ook op vormgevingsgebied talvan beslissingen. Dit artikel beschrijft de werkwijze dieis gevolgd om de vormgeving te structureren. Het instru-ment dat is ingezet, is het Masterplan Vormgeving.Het Masterplan is ontwikkeld vanaf 1992 en in 1998 is degedrukte samenvatting uitgebracht (fig. 1). Op dat mo-ment waren de belangrijkste afwegingen al gemaakt metde Planologische Kernbeslissing en het Trac?besluit.De trac?keuze, de mate van vervlechting met bestaandespoorinfrastructuur en vooral de afmetingen van het fei-telijke plangebied lagen dus vast.1 | Omslag Samenvatting Masterplan (1998)* Rob Stringa is auteur van het Herzien Masterplan Vormgeving(1999) en voorzitter van het architectenteam (seniorenconvent)dat in opdracht van de Projectorganisatie Betuweroute de con-sistente vormgeving bewaakt.Mari Baauw is een van de opstellers van het Masterplan Vorm-geving (1998) en project-architect in het gebied Rotterdam ?Valburg.Het masterplan is opgesteld door ontwerpers van Grontmij ?De Weger en Holland Railconsult. (De Weger is thans onder-deel van Royal Haskoning.) Samen met Arcadis leverden zijtevens de ontwerpen.veau. Zoals rijksweg 12, omzoomd door bomen, zichals een groene rivier op ontspannen wijze in weste-lijk Nederland manifesteert, ontbrak bij de Betuwe-route de ruimte voor een structurerende landschap-pelijke ingreep. Dit gegeven was uitgangspunt voorde inzichten die de vormgeving en inpassing zoudensturen.Op de eerste plaats zal de Betuweroute zich over hetgrootste deel van het traject, ruwweg van de Sophia-tunnel tot aan Zevenaar, in combinatie met de A15presenteren. In ruimtelijke zin impliceert dit eenlangdurige, overwegende beleving van het spoor inlangsrichting. Op de tweede plaats neemt door hetontbreken van de fysieke mogelijkheid tot inzet vanlandschappelijke elementen, het belang toe van devormgeving van de technische infrastructuur zelf.Op de derde plaats is de Betuweroute over genoemdtrac?deel een overwegend tweesporige, autonomeroute, met slechts een beperkt aantal bijzonderhe-den in de sporenlay-out.In het bepalen van de vormgevingsprincipes speeldebovendien het feit dat het spoor alleen door goede-rentreinen bereden zal worden een belangrijke rol.De ontwerpers hoefden in dit geval geen belang tehechten aan de beleving vanuit de trein, wat in devormgeving van spoorinfrastructuur vaak een lei-dend gegeven is.Een Landschapsplan werd opgesteld, ter beschrij-ving van de ecologische en landschappelijke princi-pes die binnen de beperkte fysieke mogelijkhedenzouden worden gehanteerd. De eerste versie van hetMasterplan Vormgeving Betuweroute uit 1996, metde ondertitel `Van Zee tot Zevenaar', nam binnen dekadersvanhetLandschapsplan,alsuitgangspunthetaccentueren van de eigen vormkenmerken van deinfrastructuur: een totaalconcept voor de vormge-ving van baan, techniek en inpassing (fig. 2).Natuurlijk waren documenten als een vormgevings-plan onontbeerlijk om procedures te doorlopen.Terugkijkend is waardering op zijn plaats voor deA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 6 72 | Vormgevingsprincipemateriaalzone ? als debloembladen van eentulp: ??n samenhangen-de doorsnede is ont-wikkeld om de krachtig-ranke vormgeving tedefini?ren3 | Het trac? (van zee totZevenaar) loopt over-wegend strak gebundeldmet de A15 (eerste deel)vakkundige creativiteit waarmee de ingenieursbu-reaus die voor het ontwerp van de Betuweroute zijningeschakeld, gezamenlijk een vormgevingsvisieontwikkelden binnen de opgave die sterk bepaaldwerd door geld en techniek. Toen eind jaren `90 devoortschrijdende inzichten en aanscherping vanrandvoorwaarden een herziening van het Master-planVormgeving(1999)noodzakelijkmaakten,bleekdevisiekrachtig,doordachtenduurzaamgenoegomhet vormgevingsconcept overeind te houden.V o r m g e v i n g , v o o r w i e ?De ruimtelijke kwaliteit van gebouwen of objectenis het product van inspirerend opdrachtgeverschapen de creatieve vaardigheid van ontwerpers omwensen functioneel, oorspronkelijk en duurzaam tevertalen. Maar wat als de opdrachtgever nauwelijksvalt te identificeren, als het geen pas geeft dat eenindividu zich opwerpt als grote inspirator, als je ont-werpt voor de maatschappij? Het grootste risico vanontwerpen voor iedereen is dat je uiteindelijk voorniemand ontwerpt. In de vroege fasen van planont-wikkeling heeft dit verschijnsel zijn invloed gehad.Het had twee consequenties: een relatief oppervlak-kige, veilige vormgevingsambitie (met bijbehorendeformuleringen) en een zwaar accent in opdrachtge-versoptiek op economische en technische aspecten.De adviserende bureaus zijn gewend om in zo'ncontext te werken, maar in het geval van de Betuwe-route speelde mee dat politieke en maatschappelijkeontwikkelingen aan het imago van het project knaag-den. Dit was op zijn minst complicerend in het uit-dragen van een vormgevingsambitie die past bij deschaal van het project.Pas in een vergevorderd ontwerpstadium kwameen in ruimtelijke verschijningsvorm zeer ge?nteres-seerde partij alsnog in beeld, in de vorm van de over-koepelende Welstandscommisie Betuweroute (hiernaWelstand genoemd). Welstand kreeg tot taak lokaleoverheden te adviseren over welstandsaspecten voorvergunningverlening. Het initiatief was uiterstgelukkig en succesvol. Ook de vormgevingsvisie gaatimmers uit van een integrale visie voor de geheleBetuweroute en de invulling van deze overkoepe-lende ambitie laat zich moeilijk op lokaal niveautoetsen.Welstand heeft in verschillende publicaties haareigen reflectie op het ontwerpproces verkondigd.Naar het inzicht van de ontwerpers had Welstand teweinig mogelijkheden om nog te sturen op de visie:de belangrijkste besluiten waren genomen en poli-tiek afgezegeld, het was inmiddels ondenkbaar datvormgeving geld mocht kosten en de commissie hadeen grote achterstand in de technische kennis diebegrip zou geven voor de vigerende ontwerpoploss-ingen. De bijdragen aan ruimtelijke kwaliteit die weldegelijkzijngeleverd,betroffenonderdelenwaareenvan deze mogelijkheden alsnog kon worden benut.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 68Tweede deel van het trac?Door de ontwerpende partijen opnieuw nadrukke-lijk aan elkaar te koppelen ? met de oprichting vaneen `seniorenconvent' van verantwoordelijke ar-chitecten ? kon de Projectorganisatie BetuwerouteWelstand overtuigen van consistentie in ontwerpbe-slissingen binnen de visie van het Masterplan Vorm-geving. Maar Welstand heeft als toetsende partijnooit het Masterplan Vormgeving, de herziene ver-sie daarvan en het appendix bij de herziene versiekunnen of willen accepteren als toetsingsreferentie.Een onterechte ontkenning van een integere, ambi-tieuze ontwerpopvatting, die zij vanuit hun juri-disch-adviserende rol had kunnen helpen borgen.E i g e n i d e n t i t e i tDe vormgevingsvisie zoals beschreven in het Mas-terplan, respectievelijk in het Herzien Masterplan isconsistent. Verschil tussen de documenten is eenaanvulling met een visie op de vormgeving van tech-nische gebouwen en overige objecten en een pre-cieze definitie van het gebied waarop de vormge-vingsvisie van toepassing is. De realiteit gebood omde ambitie van een integraal concept te beperken tothet trac? van Kijfhoek tot Zevenaar (fig. 3). In ditgebied gaat de Betuweroute op in bestaande spo-renbundels en zijn de mogelijkheden van expressievan een eigen identiteit beperkt. De vormgeving vanhet gedeelte tussen Rotterdam en de Maasvlakte ?feitelijk een aanpassing van een bestaande spoorlijn? wordt sterk be?nvloed door de bestaande situatie.De tunnels en stadstunnels, die in de gehele Betu-weroute voorkomen, zijn zelfstandige ontwerpop-gaven die worden getoetst op een goede aansluitingop het Masterplan. De visie is een uitwerking ophoofdlijnen van drie richtinggevende thema's:? herkenbare identiteit;? bundeling;? ruime passages.De Betuweroute is een nieuwe lijn in bestaand land-schap, gekenmerkt door autonomie en bovenregio-nale betekenis. Er is nauwelijks functionele verwe-venheid met de omgeving. Door bundeling wordtbarri?rewerking en landschappelijke versnipperingtegengegaan. De bundel bestaat uit zelfstandigelijnen met elk een eigen identiteit. In noord-zuid-richting wordt voor kruisend verkeer gekozen voorlichte en ruime passages voor mens, flora en fauna;in oost-westrichting voor rust, continu?teit en auto-nomie. Argumenten van ecologie en sociale veilig-heid spelen hierbij een nadrukkelijke rol.Het Masterplan onderbouwt met deze uitgangs-punten de vormgevingsprincipes voor regelmatigvoorkomende situaties (objecten, kunstwerken), diezijn vastgelegd in principedetails voor kunstwerken,bovenleidingen en geluidsschermen. De principeszijn lokaal uitgewerkt in zogenoemde referentieont-werpen. Deze onderdelen zijn beeldbepalend omdatA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 6 9A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 6104 | Krachtig-ranke vormgevingbij de beeldbepalendekunstwerken van deBetuweroute: bovenleiding-portalen, bruggen, viaduc-ten, poorten en geluids-schermenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 6 11ze voorkomen op plaatsen waar passanten en omwo-nenden de Betuweroute het meest direct ervaren.Door logistiek, constructie en vormgeving in samen-hang te ontwikkelen, kon een karakteristieke tech-nische uitwerking worden ontworpen. Voor groteaantallen mensen zal de beleving vanuit de auto deBetuweroute gestalte geven. De keuze voor consis-tente vormgeving sluit aan op de verkeersveilig-heidseis van een rustig wegbeeld.D e c o m b i n a t i eHet planologisch uitgangspunt van bundeling metde A15 is als ontwerpprincipe ingezet. Karakteristiekgegeven is het smalle, hoge, noordelijk gelegenprofiel van de Betuweroute en het platte, brede, zui-delijke profiel van de A15. Dit samen, zorgt voor hettypische`kattenrug'-profieldatafleesbaarisgemaaktbij onderdoorgangen en viaducten. In de tussen-ruimten (vaak: restruimten) in de bundel wordt deovertollige grond volgens een vast vormgevingsre-cept in de vorm van tabletten weggestapeld. Resul-taat zijn massieven die een karakteristieke bijdrageleveren aan het landschap.K r a c h t i g - r a n kDe beoogde eenvoud in vormgeving is verwoord inde term `krachtig-rank' (zie de illustaties op de pa-gina's 8 en 9). Krachtig heeft betrekking op de uit-straling die eigen is aan het goederenvervoer: func-tioneel,sober,no-nonsense,stabiel,sterk.Betondek,ballastbed, spoorstaven: samen vormen ze een pak-ket van kloeke maat. Rank stroomlijnt het silhouetvan spoorbruggen en vergroot de transparantie bijkruisende wegen. Krachtig-rank staat ook voor despoorlijn als fysieke slagader van de Nederlandse(handels)economie.Ter uitwerking van de visie is gekozen voor een con-sequent vormgegeven dwarsdoorsnede met (afge-)ronde vorm, ingegeven door de techniek van ge-luidswering en het streven naar optimale dag- licht-toetreding en transparantie bij ranke spoorviaduc-ten. Verzonken, in maaiveldligging, opgelicht ofoverbouwd, bepaalt de dwarsdoorsnede de vorm vankunstwerken, geluidsschermen en bovenleiding-constructies. Gebouwen en kasten kregen een onop-vallende standaard vormgeving, aangezien zij regel-matig in de bundel terugkeren en merendeels inneutrale landschappelijke of stedelijke context ge-legen zijn.StandaardelementenLangs de Betuweroute is circa 150 kilometer geluids-scherm nodig, in hoogte vari?rend van 1 tot 4 m.Om die reden is de vormgeving van de geluids-schermen als uitgangspunt genomen voor eenprincipi?le dwarsdoorsnede. De krachtig-ranke uit-straling wordt bereikt door een sterk horizontaal,continu karakter en de gebogen vorm: hoe hoger hoemeer naar binnen neigend en hoe lichter ogend.Basic materiaal- en kleurgebruik moet het visueelingroeien in het landschap bevorderen en een duur-zame en rustige presentie waarborgen.Een complicerende factor voor het garanderen vande elementaire vormgevingsprincipes was de be-oogde Design & Construct aanbesteding, terwijl degeluidsschermen op kunstwerken deel uitmaaktenvan andere contracten. Van vergunningverlenendeinstanties vereiste de gescheiden aanbesteding hetnodige vertrouwen. Voor de ontwerpers was hetzelden mogelijk een betrouwbare context te schet-sen voor de ontwerpen van individuele objectenzolang de contracten voor geluidsschermen nietgegund waren. Dit gegeven noopte tot een zorgvul-dige omschrijving van de vormgevingsparagraaf indeaanbestedingsstukken,inbalansmetdegewensteA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 6125 | Station Barendrecht:groot element in hetdorp, maar zorgvuldigingepast en uitgewerktfoto: Aeroview6 | Bruggen Tiel: de mid-denpijler van deBetuweroute (tussen debruggen van de A15 ende locale parallelweg) iseen beeldbepalend ele-ment, centraal gelegenop het middeneiland vanhet sluizencomplex ent.z.t. bekleed met ker-senrode tegelsvrijheid voor veronderstelde innovatieve uitvoe-ringssuggesties van de markt.De gekromde bovenleidingmasten versterken hetcontinue en autonome karakter van de Betuweroute.Door de gebogen vorm kunnen de masten buiten degeluidsschermengeplaatstworden.Despoorlijnblijfter ook bij hoge geluidsschermen herkenbaar door.Het Masterplan voorziet in een bouwdoos van ver-schillende soorten masten en combinaties. In de uit-werking zijn in overleg tussen technici en architectvorm en type van elke individuele mast vastgelegd.Hettoepassenvanschaalvormigerandenvoorspoor-viaducten over kruisende infrastructuur heen, heefteen krachtig-ranke horizontale belijning en optima-lisatie van ruimte en lichttoetreding onder hetviaduct tot gevolg. Met standaarddetails definieerthet Masterplan de vormgeving van randen, kolom-men en hooggefundeerde landhoofden. De keuzevoor standaarddetailleringen is van groot nut geble-ken in ontwerp- en besluitvormingsprocessen.Het spoor gaat door poorten onder de kruisendeinfrastructuur door, die daardoor ononderbroken enzelfstandig blijft. De poort is een gefacetteerd tun-nelsegment dat de afgeronde vormen van de dwars-doorsnede in lengterichting versterkt. Door conse-quente toepassing wordt de poort een herkenbaar enbegrijpelijk thema in de bundel. Het innovatieveontwerpvanfunctionele enesthetischgebogengaas-ramen ter afscherming van de 25 kV stroomdradendraagt bij aan continu?teit van de dwarsdoorsnede.Individuele expressie of ensemblewaardeDe aanleg van het spoor brengt in de directe nabij-heid nieuwe kunstwerken met zich meer, waarvoorhet Masterplan Vormgeving locatiespecifieke ont-werpoplossingen nastreeft. Per sitatie is bekeken ofindividuele expressie dan wel ensemblewaarde ge-wenst is. Het ontwerp van deze objecten is in nauwesamenwerking met lokale instanties tot stand ge-bracht, waarbij sociale veiligheid en materiaalkeuzeseen grote rol speelden. Om financi?le en faserings-technische redenen is voor een aantal te verhogenbestaande kruisingen over de A15 niet voor vervan-ging maar voor opvijzelen gekozen. Deze ontwerp-opgave bleek het ontdekken van nieuwe, aanvaard-bare proporties en (maat)verhoudingen voor de aante passen constructies. Daarbij profiteerden we vanhet repetitie-effect dat de methode van aanpassingvan deze kunstwerken begrijpelijk kan maken.S p e c i a l sDe Betuweroute kruist op een aantal plaatsen metinfrastructuur van bovenregionale betekenis ofknooppunten van nationale importantie. In het Mas-terplan wordt onderkend dat het principe `krachtig-rank' tekortschiet om uitdrukking te geven aan deruimtelijke, ecologische of emotionele betekenis vande kruising. Afwijkende, ? zo gewenst ? markantekunstwerken, worden hier mogelijk gelaten metbehoud van continu?teit en autonomie van het spoorin de bundel. In de toetsing hebben de specials totde meeste discussie geleid, omdat de nadere kadersvoor beoordeling ontbraken. Als gevolg daarvanmoest in elke situatie de afstand worden overbrugdtussen (lokale) ambitie en randvoorwaarden vanuithet project. Toch blijven de ontwerpteams vanmening dat de uitzonderlijke situaties zich niet opMasterplanniveau laten oplossen.Bij een dergelijk project zijn er uiteraard onver-wachte opgaven, zoals keerwanden voor hoogspan-ningsleidingen, een nieuw station voor Barendrecht(foto 5), de bruggen bij Tiel (foto 6) en geluids-schermen ten zuiden van de A15 ter hoogte vanA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 6 137 | Karakteristiek geluids-scherm bij Tiel, aan dezuidkant van de A15foto's: Steef CroonenGorinchem en Tiel (foto 7). Deze unica zijn als vol-strekt zelfstandige opgaven benaderd en uitgewerkt.V o r m g e v i n g , w a a r o m ?Het Masterplan bood de ontwerpers voldoende aan-knopingspunten om in de complexiteit van beoogdenieuwe aanbestedingsvormen, lokale problemen enpolitiek-maatschappelijke ontwikkelingen, passen-de ontwerpoplossingen te formuleren. Voor de velebetrokkenen is de vormgevingsvisie met de jarenontwikkeld tot een ontwerpattitude, nog voordat ditgemeengoedwerdinarchitectuurnota'sendebatten.Dat ze geworteld is in technische kennis van spoor-infrastructuur en met maatschappelijke affiniteit isgeformuleerd, is voor de ontwerpers een vanzelf-sprekend gegeven en heeft bijgedragen aan nut enduurzaamheid van het instrument Masterplan.De tijd zal leren of een integraal vormgevingscon-cept voor een grootschalig nationaal project als deBetuweroute kan bijdragen aan iets als nationaletrots. Of wordt het uiteindelijke beeld op den duurtoch bepaald door de betekenis van de individueleobjecten in het dagelijkse leven van mensen (routes,uitzicht, horizon)? Vooralsnog lijken dergelijke pro-jecten in Nederland niet meer in het verschiet teliggen en lijkt een integrale aanpak minder eenvou-dig door Europese regelgeving. Temeer groeit methet vorderen van de realisatie de indruk dat eenmarkant project wordt neergezet (foto 8). sA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pI n f r a s t r u c t u u rcement 2003 6148 | Gebundeld met de A15,gezien in westelijkerichting, ter hoogte vanPapendrecht, enkelekarakteristieke poortenzijn te onderscheidenfoto: Aeroview, Dick Sellenraad