UTILITEITSBOUW ALGEMEENONTWERPMARKIESPROJECT BRUSSEL,MODERNE BOUWTECHNIEKENIN KLASSIEKE MOTIEVENir.P.Lievens, Erauw, Lievens & Douglas, Architecten, ingenieurs en projectmanagers, AntwerpenHet architectonisch ontwerp voor een kantorencomplex in hetcentrum van Brussel werd op een bijzondere wijze be?nvloed door desituering naast de Sint Michielskathedraal. Dat leidde tot eengevelconstructie waarin dragende gevelelementen van beton zijngecombineerd met niet-constructieve ornamenten in beton enmetselwerk. Het bouwwerk heeft daarmee een retrospectief uiterlijkgekregen. Aan het verouderingsaspect van de rijk gevormde gevels isveel aandacht besteed. In het complex zal de Vlaamse deelregeringworden gehuisvest.n bet centrum van Brussel wordt opeen door vier straten begrensd ge-bied van 5400 m2, naast de Sint Mi-chielskathedraal, een kantorencomplexgerealiseerd, in opdracht van de Verze-keringsmaatschappij AG, bestemd voorde verhuur (fig. 1).Aanvankelijk gingen de gedachten uitnaar renovatie van een deel van het be-staande kantoorpand en gedeeltelijkenieuwbouw. Met een haalbaarheidsstu-die kwam evenwel vast te staan dat eendergelijk plan niet de belangstelling vantoekomstige huurders zou hebben. Hetthans in uitvoering zijnde gebouw kanzowel in zijn geheel als in drie afzonder-lijke gedeelten worden verhuurd. Wanter is sprake van drie aaneengesloten ge-bouwen, elk met een eigen identiteit entoegang.Het uiterlijk van het gebouw werd inhoge mate be?nvloed door de naburigegotische kerk.Het complex omvat (fig. 2-4}.- twee ondergrondse parkeerlagen(10707 m2),- twee verdiepingen op straatniveaumet de drie toegangen en publiekeruimten (9376 m2),- zeven kantoorverdiepingen(25556 m2),- ??n technische dakverdieping(1685 m2).Alles bijeen een oppervlakte van47325 m2.Het architectonische ontwerp is van hetArchitectenbureau Erauw, Lievens &Douglas uit Antwerpen dat tevens debouwdirectie voert. Het bureau LOF uitGent werd aangetrokken als esthetischadviseur.Het constructieve ontwerp is van hetstudiebureau TKB. Het bureau SECOoefent de controle uit. De uitvoering ligtin handen van een bouwcombinatiewaarin zijn vertegenwoordigd:Maatschappij voor Bouw- en Grond-werken n.v.;Aannemingsmaatschappij FrancoisDFE:Antwerpse Bouwwerken Verbeek N.V;Ondernemingen Maurice Delens N.V.Het project moet eind 1988 worden op-geleverd.Randvoorwaarden en ontwerp-keuzenVoor het ontwerp golden de volgenderandvoorwaarden:- het complex moest worden gereali-seerd in twee fasen, dit in verband methet feit dat de sloop van een deel vande bestaande bebouwing pas in een la-10 Cement 1988 nr. 3Iter stadium mogelijk was (fig. 3),- tussen de aangrenzende openbareruimte, te weten Parochianenstraat enSint Goedeleplein bestaat een hoogte-verschil van ca. 6 m;- bestaande grondkerende wandenmoesten opnieuw worden gebruikt;- aan het representativiteit van hetcomplex werd grote waarde toege-kend;- de stedelijke voorschriften stelden ei-sen t.a.v. het voorzien in eigen par-keergelegenheid;- de beschikbare bouwtijd was beperkt.De beperking in de bouwtijd leidde ertoe dat zoveel mogelijk gebruik werdgemaakt van geprefabriceerde beton-elementen.Voor de opbouw van de verdiepingenzijn verschillende constructieve oplos-singen gekozen, al naar gelang de ge-bruiksbestemming.Gestreefd werd naar een plan met eenmaximum aan daglicht in de kantoor-ruimten. De lengte van de gevels, zowelaan de straatzij de als aan de binnenplaatswerd zo groot mogelijk gekozen. Deverdiepingen werden ingedeeld in tweekantoorzones langs de gevels en een tus-sengelegen donkere zone voor de nietaan daglicht gebonden functies, zoalsgangen, archiefruimte en vergaderza-len.Fundering en grondkerende wan-denGrondgesteldheidFiguur 5 geeft een overzicht van degrondgesteldheid. Daarbij kan het vol-gende worden opgemerkt:- de bovenste grondlaag ter dikte van 1tot 1,50 m (plaatselijk tot 3 m) werdeertijds aangebracht voor de fundatievan de thans gesloopte bebouwing;- de ondergrond bestaat uit zgn. Brus-sels zand, dat sterk kalkhoudend is. Indeze laag zijn de kalkverbindingenonder invloed van waterinfiltratie opsommige plaatsen tot een laagdiktevan ca. 3 m afgebroken, wat nadeligeinvloed heeft op de draagkracht.Over een dikte van ca. 10 m is dat niethet geval en vormt het Brussels zandeen uitstekende funderingslaag meteen draagkracht van 0,4 tot 0,8 N/mm2;- daaronder bevindt zich Ypers klei-houdend zand van onbekende dikte.Het aanzetpeil van de onderste kelder-verdieping is gelegen in het Brusselszand.De grondwaterspiegel volgt min ofmeer de helling van het terrein en be-vindt zich op een diepte van 12,50 tot13,00 m beneden straatniveau.FunderingDe helling van het terrein betekent datUTILITEITSBOUW CONSTRUCTIEF BETON FUNDERINGvier verdiepingen van het gebouw bene-den het peil van + 14,50 m van de Paro-chianenstraat liggen, resp. twee verdie-pingen beneden het peil van + 9,70 mvan de er diagonaal tegenover liggendeMarkiesstraat. De fundering bestaat uiteen gewapende betonplaat op peil+ 4,25 m. De dikte bedraagt 80 cm on-der de gebouwvleugels en 50 cm onderde binnenplaats. Ter plaatse van de ko-lomaanzetten is de plaat vanwege degrote ponskrachten ruimer gedimen-sioneerd.Langs de Loxumstraat wordt de be-staande funderingsplaat van 70 cm oppeil + 3,55 m gehandhaafd vanwege dehoge sloopkosten. Aangezien in verge-lijking met het bestaande gebouw spra-ke is van een gewijzigde kolommenstra-mien, werd besloten hierop een nieuweplaat van 70 cm dikte aan te brengen,met opgebogen wapening ten behoevevan de zwaarst belaste kolommen.Uitvoering gronikerende wanden (fig. )Bij de aanleg van de grondkerende wan-den zijn de bestaande voorzieningenverder uitgebouwd. De diepte van de af-graving varieert van 12,20 m (hoogstepunt Parochianenstraat) tot 6,00 m(laagste punt Markiesstraat). Door hetontbreken van grondwater kon eenvou-digheidshalve worden gewerkt met be-Cement 1988 nr. 3 13UTILITEITSBOUW CONSTRUCTIEF ONTWERPschoeide sleuven. De bestaande wandkreeg daarbij een verdikking van0,50 m. De wanddikte bij de verlengingbedraagt 1,00 m.Daar de wanden aan de onderzijde inhet grondwater zijn gesitueerd, werdenze niet op inklemming berekend. De te-gendruk tijdens de uitvoering in debouwput werd geleverd door rijengrondankers op twee hoogten. Deze an-kers bestaan uit 13,50 tot 16,00 m langeronde staven die een trekkracht leverenvan 350 tot 540 kN. De onderste rij an-kers werd na het aanbrengen van de fun-deringsplaat alleen spanningsloos ge-maakt. De bovenste rij kon na het stor-ten van de tweede vloer worden terug-gewonnen.Een afwijkende situatie deed zich voorlangs de Loxumstraat. Enerzijds reiktede daar aanwezige grondkerende wandtot op de gewenste diepte, anderzijdskon bij ontgraving van de bouwput degronddruk op de wand niet door grond-ankers worden opgenomen. Deze be-perking werd veroorzaakt door de aan-wezigheid van een metrolijn onder deLoxumstraat. Daarom werd besloten debestaande 20 cm dikke wand zonderaanpassingen opnieuw te gebruiken.Om de heersende belasting tijdens deuitvoering ongewijzigd te houden, werdvoorzien in een afschoring boven detwee oude keldervloeren. Deze afscho-ring bestond uit een reeks schuinge-plaatste stalen buizen, enerzijds afge-stempeld op de bestaande keerwanddoor middel van horizontale verde-lingsbalken, anderzijds op de oude fun-deringsplaat door middel van betonnenstempelblokkerr, zie figuur 6. Dezemassieve blokken werden in een laterstadium opgenomen in de nieuwe fun-deringsplaat die op de bestaande kwamte rusten.De schoorconstructie wordt pas gede-monteerd nadat de nieuwe vloerveldenwaren gerealiseerd.Constructieve aspectenUit de verticale doorsnede over hetMarkiesproject (fig. 2) blijkt dat voor deverschillende bouwlagen al naar hunbestemming (parkeergarage, publieks-of kantoorruimte) afzonderlijke con-structieve oplossingen zijn gekozen. Vande zeven kantoorlagen hebben de bo-venste drie om architectonische rede-nen een teruggeplaatste gevel aan destraatzij den gekregen.Het gebouw is in plattegrond door mid-del van dilatatievoegen in vier zones on-derverdeeld. Deze verdeling was ookgunstig in verband met de uitvoering intwee fasen, gezien de pas op latere ter-mijn mogelijke sloop van de bestaandebebouwing aan de Loxumstraat. In elkvan de vier zones zijn stabiliteitsvoor-zieningen getroffen door middel vankernen of schijven. Twee van de zonesworden met 'horizontale sleutels' in deaansluitende vloerplaten aan de naast-gelegen zones gekoppeld (zone A aan Ben zone D aan C); zie figuur 3.De kolommen van de kantoorverdie-pingen zijn wandvormig uitgevoerd(0,3 m bij 1,80 m), waardoor zij kunnenworden ge?ntegreerd in de binnenwan-den tussen de gevelzones en de midden-zone. Het beschikbare vloeroppervlakop de drie bovenste kantoorlagen is van-wege de teruggeplaatste gevels aan destraatzij den, gereduceerd. Deze reduc-tie is gecompenseerd door versmallingvan de middenzone. Daardoor moestook een kolommenrij worden ver-plaatst. De belasting van de verplaatstekolommen, die varieert van 1400 tot2100 kN, alsmede van de terugspringen-de gevel, worden opgenomen door deverzwaarde onderliggende constructievan vloer +6. Met het oog op de dwars-en ponskrachten op deze vloer, geldt hethier als voordeel dat de kolommenwandvormig zijn gedimensioneerd.Onder vloerplaat 2 verandert de kolom-doorsnede in een ronde vorm met0,90 m diameter. De ronde kolommenzijn geprojecteerd in de twee verdiepin-gen met een publieke bestemming. Dekolombelasting is ter plaatse van dezevloer toegenomen tot 4000 tot 6000 kN.De krachtsoverdracht vanuit de wand-vormige kolommen geschiedt doormiddel van platte balken en kolomkop-pen. Grote dwarskrachten konden zo-doende worden vermeden. De robuustekolommen hebben ook een duidelijkearchitectonische functie. Enkele ervanzijn vrijstaand over een hoogte van ca.9,50 m, met de mogelijkheid later nogeen tussenverdieping aan te brengen.Onder vloerplaat 0 worden de kolom-men weer rechthoekig van vorm, maarzijn ze 90? gedraaid ten opzichte van dewandkolommen op de kantoorverdie-pingen. Deze positie werd gekozen methet oog op de meest gunstige indelingvan de parkeerplaatsen. In verband metde verkeerscirculatie bij het binnenko-men van en het vertrekken uit de par-keergarage, wordt de gevelconstructieter hoogte van de binnenplaats door eenbalk-kolomstructuur opgevangen.Toepassing van geprefabriceerdeelementenIn het ontwerpstadium werd uitgegaanUTILITEITSBOUW CONSTRUCTIEP ONTWERP PREFABRICAGEVerticale doorsnede over dedragende gevelelementen metoplegging van de cassetteplaatvan een zo ruim mogelijke toepassingvan geprefabriceerd beton, enerzij ds omeen snelle bouwtijd te realiseren, ander-zijds om redenen van kostenbeheersing.De prefabricage betreft zowel de con-stuctie als de opbouw van de gevels.GevelsDe architect had de opdracht een repre-sentatief gebouw te ontwerpen dat zouharmoni?ren met de gotische Sint Mi-chielskathedraal. Voor de gevels werdgekozen voor een oplossing die geba-seerd is op een zo ruim mogelijke toe-passing van geprefabriceerde gevelde-len. Daaraan zijn stijlelementen toege-voegd in .zowel beton als natuur- enbaksteen die aan het geheel een retro-spectief karakter verlenen.Vanaf.de 2e tot en met de 8e bouw-laag,de "geveldichting van de kantoor-verdiepingen, worden zowel aan destraatzij de als aan de binnenplaats dra-gende sandwich-elementen toegepast.Het zijn verdiepingshoge elementen opeen moduulmaat van 1,40 m; de breedtebedraagt maximaal drie maal 1,40 m. Zezijn zowel geveldichtend als isolerenden dragen het aanliggende vloerveld.De verticale belasting in de gevel wordtdoor het binnenblad afgedragen. Op af-standen van 1,40 m zijn de elementenversterkt 'met ribben van. 0,20 m x0,20 m. Het binnenblad wordt aan deondergelegen vloer verankerd met tweedeuvels per 1,40 m breedte. Aan de bo-venkant is het blad voorzien van eendoorgaande console waarop het aanlig-gende vloergedeelte rust. De stekwape-ning uit het binnenblad wordt verbon-den met de ter plaatse gestorte draklaagop de geprefabriceerde vloerelementen(fig. 8-9).Het binnenblad is aan de interieurzij deafgewerkt als glad grijs beton dat uit-8sluitend nog van een verflaag behoeft teworden voorzien. Achter de borstwe-ringen tussen de verticale stijlen wordtper moduul een verwarmingselementgeplaatst. De binnenruimte is daardoorzeer flexibel ten aanzien van de aan tebrengen ruimtescheidingen.Het buitenblad is uitgevoerd in beige-kleurig sierbeton. De kleur werd ver-kregen door gebruik te maken van witcement en toeslagmateriaal van Fransekalksteen (zgn. Pikelty granulaten). Hetelement wordt de dag na het storten on-dergedompeld in een zuurbad, waar-door het uiterlijk wordt verkregen vanFranse steen.Zoals in het voorgaande vermeld, zij degevels aan de straatzijden vanaf de 6ekantoorverdieping teruggeplaatst. Welwordt hetzelfde sandwich-element toe-gepast. Vloer +6 krijgt een dakrand diebestaat uit een van kapitelen voorzieneborstwering. Deze rand wordt doorstekwapening verbonden met de druk-laag van de genoemde vloer. Achter derand en op geringe afstand van de gevel-elementen worden decoratieve steun-beren geplaatst, hart-op-hart 1,40 m,eveneens met een oppervlak van beigebeton. Deze ornamenten zijn twee ver-diepingen hoog. Ze worden met eenUTILITEITSBOUW CONSTRUCTIEF ONTWERPdeuvelverbinding aan hun sokkels ver-bonden en aan de bovenzijde door eenroestvrijstalen verbinding momentvastaan vloer +8 bevestigd (fig. 10).Op het straatniveau, tussen trottoir-hoogte en vloer +2, zijn de gevels uitge-voerd in ter plaatste gestort beton datmet afwisselende motieven wordt be-kleed met natuur- en baksteen. Het aan-brengen van deze bekleding in een laterstadium oefent geen invloed uit op desnelheid van het bouwproces. Zij komtte rusten op de grondkerende wanden.Hetzelfde geldt voor het andere orna-mentele metselwerk dat als quasi muur-versterkingen langs de gevels tot aan hetdak oprijst. Ter wille van de stabiliteit isdit sierwerk met de constructie verbon-den door middel van sierbetonnensluitstenen. Deze zijn scharnierend metde constructie verbonden en maken eenonafhankelijke vervorming mogelijk(fig.11).Gewezen kan nog worden op het detailvan de regenwaterafvoer, die door hetsierwerk aan het oog wordt onttrokken.Het metselwerk wordt ter hoogte vanhet dak bekroond met sculpturen vangeprefabriceerd beton, die de wapensvan de vijf Vlaamse provincies voorstel-len.Al met al dus een sterk gelede gevel-structuur. De vervuiling door het milieuzal het aanzicht van deze gevel op denduur onherroepelijk be?nvloeden.Daarbij wordt ervan uitgegaan dat deornamentele toevoegingen een vervui-lingsbeeld zullen gaan vertonen dat ver-gelijkbaar is met die van de naburige ka-thedraal. Wat de sandwich-elementenbetreft kan het volgende worden opge-merkt:- de elementen hebben een uitgespro-ken verticale structuur gekregen, ookde borstweringen, zodat het vervui-lingspatroon die structuur zal accen-tueren;- aan de straatzijde worden de borstwe-ringen verborgen achter een ge?mail-leerde beglazing;- men beraadt zich nog over een nabe-handeling van het totale zichtbaarblijvende betonoppervlak.DraagconstructieZoals eerder vermeld is de draagcon-structie deels geprefabriceerd en deelster plaatse gestort beton. Het laatstegeldt voor de kolommen en de wandenvan trappenhuizen en liftschachten.Vrijwel al het andere is prefab beton.De randvoorwaarde dat de interieurzij -de van het beton glad en schildergereedmoet worden opgeleverd, stelde hogeeisen aan de voorbereiding en de co?r-dinatie in zowel het ontwerp- als hetuitvoeringsstadium. Hier kan wordengewezen op het feit dat de geprefabri-ceerde elementen afkomstig zijn vandrie verschillende fabrikanten.Voor de vloeren +3 tot +8 (de normalekantoorlagen) bestaan de middenzonesvan de vloervelden uit breedplaten dieop geprefabriceerde balken rusten. Terbesparing aan gewicht wordt ter hoogtevan de neutrale lijn een vulling vankunststofschuim toegepast; zie figuur 7.De onderkant van de breedplaatvloerenin de donkere kantoorzone wordt vaneen verlaagd plafond voorzien waarach-ter de leidingen schuil gaan.In de gevelzones bestaan de vloerveldenuit gewelfde cassetteplaten, 2,80 mbreed en 4,50 m lang. Deze cassettes,waarvan de onderkant wel in het zichtblijft, rusten op een doorgaande consoleaan de gevelelementen en binnen hetgebouw op geprefabriceerde balken; ziefiguur 8. Over beide plaattypen wordteen 6 cm dikke druklaag gestort.Voor de lagere verdiepingen wordenuitsluitend breedplaatvloeren toege-past.Op vloer +9 rusten de technische instal-laties. De vloer bestaat in de gevelzoneseveneens uit cassetteplaten, waarvan deranden vanwege de dakvorm op onge-lijke hoogte zijn opgelegd; zie figuur 2.In de gevel worden de cassetteplaten on-dersteund door korte geprefabriceerdekolommen, hart-op-hart 1,40 m. In dehoeken van het gebouw moesten de ge-bogen vormen uit twee richtingen in??n snijlijn worden samengebracht.Daartoe zijn speciale elementen gefa-briceerd. De horizontale belasting uit dewind wordt door extra wapening naarde kernen overgebracht.BesluitDe eisen te stellen aan dit gebouw, van-uit invalshoeken die zeer divers waren,hebben geleid tot oplossingen die in hettotale ontwerp konden worden ge?nte-greerd. De samenwerking binnen eenbouwteam met deskundigheid op hetgebied van zowel de uitvoering als hetontwerp is daarbij essentieel gebleken.Er is optimaal gebruik gemaakt van deeconomische voordelen die de modernebouwtechnieken en -produkten te bie-den hebben. Uit het eindresultaat blijktdat dan geen sprake behoeft te zijn vaneen bouwwerk waarin louter trends vandeze tijd tot uitdrukking wordt ge-bracht.foto's H. Timmerman, Wilrijk (B)18 Cement 1988 nr. 3