O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBouwte chniekcement 2001 8 83Japan is groot in de elektronica,optica, auto's. Eerst zijn de Euro-pese fototoestellen en auto's inJapan nagemaakt, daarna blekenze beter en goedkoper en leer-zaam voor hun oude voorbeelden.De auto-industrie is hiervan eengoed voorbeeld. Na de TweedeWereldoorloghadJapanhetmoei-lijk. Ze mochten geen goederenexporteren en hadden geen geldom te importeren. Auto's werden,met tijdens de oorlog verder ge-perfectioneerde methoden aan delopende band gemaakt. Deze pro-ductiewijze leende zich uitste-kend voor massaproductie, dochniet voor variatie. Voor een auto-industrie naar Europees/Ameri-kaans model was de lokale marktte klein. In Japan was behoefteaan verschillende soorten voer-tuigen, gemaakt in kleine series,waarvoordelopendebandnietge-schikt was. Toyota loste dit opdoor de lopende band snel omte kunnen bouwen van het enemodel naar het andere. Toeleve-ranciers werden niet tegen elkaaruitgespeeld, maar met langlopen-de contracten aan de fabriek ge-bonden. De kleine productiese-ries maakten het mogelijk ennodig om te weten waaraan demarkt behoefte heeft. Toyota be-steedde veel aandacht aan markt-onderzoek en klantenbinding.Dat kan alleen als er goede kwali-teit wordt geleverd. Voor de kwa-liteitscontrole werden nieuwestrategie?n ontwikkeld. Aan delay-out van de productielijn werdveelaandachtbesteed.Dezewerk-wijze staat nog steeds bekendals het TPS, Toyota ProductionSystem, en wordt tegenwoordigmeestal bij de fabrieksmatige se-rieproductie toegepast; het wordtdan lean production genoemd(fig. 1 t/m 3).D e b o u wDe bouw in Japan is een klein-schalige bedrijfstak, waarbij 60%van de productie geschiedt doorkleine aannemers. De resterende40% is in handen van `the bigfive', Shimizu, Taisei, Kajima,Obayashi en Takenaka. Ze zijnheel groot en nemen werken aanover de hele wereld, waaronder inNederland. Is dit een bedreigingwaarvanwekunnenleren?Degro-tevijfhebbenvooralonderzoekers,consultants, planners en ontwer-pers in dienst en nauwelijks uit-voerend personeel. De uitvoeringvan het werk wordt bijna vollediguitbesteed aan onderaannemers,diehiermeewerkgelegenheidbie-den aan de bouwvakkers. DoorLeren van JapansebouwtechniekYpe CuperusToen in de jaren zeventig professor Age van Randen aan de faculteitBouwkunde van de TU Delft bezig was met productontwikkeling in het kadervan Open Bouwen, kreeg hij bezoek van een delegatie uit Japan. Tien jaar laterkon Van Randen met eigen ogen aanschouwen hoe zijn boodschap was over-gekomen en reeds resultaat had opgeleverd. Een voorbeeld van de voortva-rendheid waarmee Japanners te werk gaan als het gaat om consumentgerichtproduceren.1 | Toyota House maakt consumentgerichte cataloguswoningen. Drager en inbouw wordenstrikt gescheiden, wat als verkoopargument wordt gebruikt2 | Bij Toyota House wordende productiemethodenvan Toyota Car toe-gepast. Hier geen durecomputergestuurdelopende banden, diealleen door grote pro-grammeerinspanningenflexibel zijn, maar plattekarren, die met kleinetrekkers door de fabriekworden geredenO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBouwtechniekcement 2001 884Japanse bouwbedrijven aangeno-men werk in Nederland vormtdaarmee geen grote bedreiging,immers er moet gebruikgemaaktwordenvanNederlandsepartners/onderaannemers.De woningbouw is een ander ver-haal (tabel 1 en 2). In Japan is ereentraditievanvrijstaandewonin-gen; vroeger uitgevoerd in hout-skeletbouw, met vernuftige hout-verbindingen,waardooralleonder-delennaverloopvantijdvernieuwdkonden worden. Na veertig jaarzijn alle onderdelen wel een keervervangen en zonder problemenmet moderne materialen. Een ou-de tempel met een nieuwe dak-bedekking van stalen golfplaatwordt niet als een stijlfout erva-ren, maar als een voorbeeld vanzorgvuldig onderhoud.`Oude' woningen van veertig jaarwordenzondernostalgischeemo-tiesafgebrokenenvervangendoornieuwe woningen, met beterethermische isolatie, tochtweringen bovendien van alle gemakkenvoorzien. Dit is een aanzienlijkemarkt voor cataloguswoningen,die voor een groot deel in defabriek gemaakt worden. Dit isleerzaam voor de Nederlandsebouwmarkt,waardeaanbodmarktlangzaam maar zeker een vraag-markt wordt en waar het particu-lier opdrachtgeverschap gestimu-leerd wordt, waar `gewild wonen'een begrip geworden is en waarIndustrieel, Flexibel en Demon-tabel bouwen een speerpunt is.C o n s u m e n t g e r i c h t b o u w e nIn Almere is ge?xperimenteerdmet consumentgericht bouwen.Krantenberichten hierover doenvermoeden dat er eigenlijk nietzoveel te kiezen viel en dat heteerderarchitectengerichtbouwenis, voor gretige kopers.Hoe gaat zoiets in Japan? Twintigprocent van de woningmarkt be-staat uit `mass customized' cata-loguswoningen. De grote leveran-ciers trekken de aandacht van dekoper via advertenties in dag- enweekbladen en televisie. Overal inhet land zijn er als straat inge-richte tentoonstellingsterreinen,waar verschillende leverancierseen demonstratiewoning hebbenstaan (foto's 4 en 5). Een sympa-thieke verkoper is de belangrijk-ste overweging om met een be-drijf in zee te gaan, het imago vanbetrouwbaarheid van het bedrijfweegtbijnanetzozwaar.Eerstvin-den er gemiddeld twintig sessiesplaats,waarindeverkopermethetkopende gezin alle keuzes door-neemt. Daarna wordt het contractgetekend. Vaak volgt een dagje uitnaar de fabriek waar straks dewoning gemaakt wordt. De grotebedrijven hebben een specialeconsumentenafdeling, die com-binatie is van een toonzaal voorkeukens en badkamers en eenklein wetenschapsmuseum, waarde werking uitgelegd wordt vanbijvoorbeeld dubbel glas en deverschillende extra's tegen aard-bevingsschade. Hier worden uit-rusting en afwerking van dewoning gekozen. De klant wordtgeadviseerd door een interieur-ontwerper, echter altijd met deverkoper erbij als intermediair.De grote woningleveranciers tre-den ook op als ontwikkelaar vanwoongebouwen en verkopen con-sumentgericht de uitrusting enafwerkingopdezelfdewijzealsbijeen vrijstaande woning.T i j d v o o r i n n o v a t i eAls het slecht gaat in Nederland isergeengeldvoorinnovatie,alshetgoedgaatishetnietnodig.InJapanworden, als het niet goed gaat, deTabel 1 | Woningbestand in Japan (x miljoen)1978 1983 1988 1993 1998bewoond 32,189 34.705 37,413 40,773 43,922- vrijstaand 20,962 22,306 23,311 24,141 25,269- huur 3,103 2,882 2,490 2,163 1,828- appartement 7,963 9,329 11,409 14,267 16,601- anders 0,161 0,187 0,203 0,202 0,224- onbewoond 3,262 3,902 4,594 5,106 6,324totaal (x miljoen) 35,541 38,607 42,007 45,879 50,246Tabel 2 | Woongegevens Japan1978 1983 1988 1993 1998aantal woningen per huishouden 1,08 1,10 1,11 1,11 1,13percentage koopwoningen 60,4 62,4 61,3 59,8 60,3vloeroppervlak per woning 80,28 85,92 89,29 91,92 92,43kamers per woning 4,52 4,73 4,86 4,85 4,79personen per kamer 0,77 0,71 0,66 0,62 0,593 | Lean production princi-pes worden toegepast ineen effici?nte routingvan de panelen. Op detussenvloer worden dewapeningsnettengemaakt en met de lei-dingen en sparingen inde kist aangebracht.Beneden wordt ergestort, getrild en afge-vlinderd. Onder detussenvloer vindt verhar-ding plaats. De geredeelementen verlaten linksde fabriek en de stalenkisten gaan rechtdoorvoor schoonmaak,herstel, aanpassing enhergebruik. Het werk isschoon en licht. Veelmensen op de vloermaken de productieflexibelO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eBouwte chniekcement 2001 8 85innovatie-inspanningen verdub-beld, immers het moet anders!Allegrotewoningbouwershebbeneen eigen laboratorium voor on-derzoek, ontwikkeling en kwali-teitscontrole. Vaak wordt onder-zoek gecombineerd met andereleveranciers.UDC, de Urban DevelopmentCorporationbeheert740 000huur-woningen,demeestedaarvanzijnflats. In Tokyo hebben ze opeen terrein van 2,6 ha tien onder-zoekscentra en zeven demonstra-tiegebouwen voor verschillendeonderwerpen. Een daarvan is hetKSI (Kodan Skeleton Infill) proef-gebouw(foto6).Ditiseengebouwmet twee bouwlagen, met eenbetonnendraagconstructievanko-lommen en balken (fig. 7). Hierinzijnzesproefwoningengebouwd,ieder ingericht door een ande-re inbouwleverancier, te wetenMitshui, Bridgestone, Nippon,Mitsubishi, Tokyo Electric PowerCompany en Matsushita.Ook de overheid stimuleert ditsoort onderzoek. Het MITI (Mi-nistry of International Trade andIndustry) heeft een zeven jaardurend onderzoek (1994 ? 2001),genaamdHouseJapange?nitieerd,waarin alle grote Japanse bouw-entoeleveringsindustrie?nbetrok-ken waren. Dit onderzoek heeftgeleid tot een aan KSI verwantproefgebouw in Nagoya (foto 8).Het meest spectaculaire proefwo-ningen complex is Next 21, vanOsaka Gas. Allemaal voorbeeldenvan Open Bouwen experimenten,met een strikte scheiding vandrager en inbouw, gecombineerdmet experimenten onder meer ophet gebied van veranderbaarheid,aanpasbaarheid, groene energieenaardbevingsbestendigheid.De-zeexperimentenzijnaltijdsamen-werkingsprojecten van alle spe-lersindebouw,waaronderelkaarsconcurrenten. Door deze sa-menwerking kunnen groteen langlopende proefprojec-ten worden gebouwd en on-derzocht. 4-5 | Verschillende aanbieders presenteren hun woningen inspeciale demonstratiewoningparken8| Het Flexsus 22 gebouw in Nagoya is het resultaat van het JapanHouse onderzoeksproject, gestimuleerd door het MITI.Het betonnen skelet staat in een gefundeerde bak op met teflonbeklede platen. Als de aarde beeft, blijft het gebouw stilstaan6-7| KSI, het Kodan Skeleton Infill testproject, heeft een betonnen draagconstructie met vlakke vloeren. Nergens zijn leidingen ingestort.In de zes proefwoningen worden verschillende inbouwpakketten getest