C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2004 828Het ontwerp is besteksgereed ge-maakt in nauwe samenwerkingtussen architect en constructeur;de aannemer is bepaald op basisvan Europese aanbesteding. Dezeaanbesteding viel te duur uit,waarna bezuinigingen werdendoorgevoerd en het budget nogwat is verhoogd.De begroting is opgesteld opbasis van bestek en tekeningen,wat globaal neerkwam op hetbepalen van hoeveelheden enprijzen. Voor een groot aantalonderdelen kwamen deze gege-vens van onderaannemers en toe-leveranciers. Verder waren ondermeer kraaninzet, bouwhekken,bouwketen en personele bezet-ting (werkvoorbereiding en uit-voering) bepalend voor de prijs enbouwmethodiek.B e k i s t i n gHet constructief systeem bestaathoofdzakelijk uit in het werk ge-storte betonnen schijven enwanden (foto 1), met kanaalplaat-vloeren met druklagen. De plaat-nadenverdeling voor de wandenwas in het ontwerp vastgelegd,evenals het centerpenpatroon. Dekeuze voor grootvlak wandbekis-ting met multiplex plaatmateriaallag voor de hand. Belangrijk argu-ment was verder de bijgeleverdeengineeringscapaciteit van debekistingsleverancier.Ervaringscijfers konden nietworden gebruikt, aangezien erbijna geen repetitie was. Nietalleen zaten er belangrijke ver-schillen in de wandlengtes, ookwas de horizontale plaatnadenver-Realisatie Universiteitsbibliotheek Utrecht vraagt uiterste van uitvoerende partijenLeermoment in zwart betonDe bij de Universiteitsbibliotheek gehanteerde aanbestedingswijze had totgevolg dat de aannemer, de uitvoeringsdeskundige bij uitstek, pas kon mee-praten over de uitvoerbaarheid nadat het werk was gegund. Dat had nogalwat consequenties. De door hem voorgestelde bekisting en de daaraangekoppelde uitvoeringsmethodiek waren ondergeschikt aan het ontwerp, ter-wijl het economischer zou zijn geweest als de in te zetten bekisting de uit-voerbaarheid zou hebben bepaald. Veel van de detaillering werd nu doorge-schoven naar de uitvoeringsfase, wat tot zeer veel discussie en aanpassingenleidde.*)*) Dit artikel is tot stand gekomen met medewerking van Harold Aspers en Frederik Vaes vanWiel Arets Architect & Associates, Stephan Toonen en Rob Nijsse van ABT Adviseurs inBouwtechniek, en Peter Weren van Heijmans-IBC Bouw.1 |Bibliotheek in uitvoering;bekisting hoekoverstekvanaf begane grondondersteund door steiger-constructiefoto: De Jong Luchtfoto-grafie, ZeistC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2004 8 29deling door de architect vanuit hetmidden van het gebouw gedacht,waardoor naar alle richtingen toepaspanelen moesten worden toe-gepast.Ook in verticale richting waren ervariaties in afmeting. De onderstetwee verdiepingen waren 3,15 mhoog; daarboven was deze maat3,45 m. De architect gaf de voor-keur aan een evenredige paneelop-bouw, met 3 x 1,05 m bij de onder-ste twee verdiepingen en 3 x 1,15 mdaarboven. Dit had betekend dat devoor de onderste twee verdiepingenontworpen bekisting onbruikbaarzou zijn voor de hogere verdiepin-gen. In de bezuinigingsronde is hetvoorstel van de aannemer gehono-reerd onderin te werken met eenverdeling 1,15 ? 1,15 ? 0,85 m,waardoor in principe slechts hetpaneel van 0,85 m behoefde teworden vervangen door een paneelvan 1,15 m.Uiteindelijk is twee keer zoveelbekisting toegepast als begroot.Dit kwam mede door het groteaantal unieke passchotten alsgevolg van de plaatnadenverde-ling, waarvan niet mocht wordenafgeweken, en de grote vari?teit inlay-out van plattegronden.OndersteuningVerschillende wanddelen lopendoor tot aan het dak. Uitgangspuntwas de bekisting met klimconus-sen aan het reeds gestorte beton tebevestigen. De architect ging welakkoord met bevestiging aan hetgeprofileerde beton, maar niet aanhet gladde beton, omdat de afwer-king van de conusgaten eenstorend beeld zou opleveren. Bij-gevolg moesten soms voor relatiefkleine bouwdelen gebouwhogesteigerconstructies worden ont-worpen (foto 2), wat de uitvoeringeen stuk duurder maakte. Er zijnuiteindelijk wel klimconussen toe-gepast daar waar het omwille vanuitvoering en arbeidsomstandig-heden absoluut noodzakelijk was,maar dan wel in het ritme van hetcenterpenpatroon.De bekisting van de wanden is, ver-dieping na verdieping, per plaat enper paneel door de werkvoorberei-ding van de aannemer uitgezocht.Parallel werd ook de ondersteuningper verdieping uitgewerkt (fig. 3a).Het was soms een grote puzzel ombekisten, ontkisten en verplaatsenvan bekisting op elkaar afgestemdte krijgen. Plannen werden per ver-dieping ingediend en goedgekeurd.Veel overleg was noodzakelijk, om-dat elke verdieping anders was,niet alleen wat betreft indelingmaar ook aangaande horizontaleen verticale aansluitingen en detail-leringen. De detailbeleving van dearchitect speelde bij de beslissin-gen telkens een belangrijke rol.DetailleringDe aansluiting van de vloeren opde wanden vormde nog eenbelangrijk aandachtspunt. Dearchitect wilde alleen stortnadenzien op 70 mm min peil, maar datzou problemen opleveren met deoplegging van de kanaalplaten.2 |Bekisting over volledigekopgevel ondersteundomdat bevestiging aanreeds gestorte, gladdebetonwanden niet wastoegestaanC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2004 830Uiteindelijk zijn alle wandkisteniets hoger doorgetrokken, zodat devloeroplegging compleet in debekisting kon worden meegeno-men (fig. 3b).R e l i ? fHet bestek verwees voor het reli?fnaar een referentieproject, hetKNMS-gebouw in Amsterdam. Ditheeft een blokvormige granietstruc-tuur. Verder vermeldde het bestekhieromtrent: nog nader uit tewerken door de architect. Datleverde uiteindelijk de door KimZwarts gefotografeerde wilgen-structuur op. Qua mat was dezestructuur goedkoper dan de blok-vorm, omdat de prijs ervan samen-hangt met de hoeveelheid rubber.De verwerking en de verwerkbaar-heid echter waren een stukduurder, zoals een vergelijking aande hand van proefstukken uitwees.Veel werk is verzet om van hetoriginele fotobeeld een moeder-model te maken voor het beton.Het was niet mogelijk de fotosnel in digitale co?rdinaten om tezetten. Het beeld is daarom opschaal (1,60 x 3,50 m2) op eenplaat polystyreen geprojecteerd enzorgvuldig uitgetekend. De ver-schillende niveaus werden daarbijmet kleuren aangegeven, waarnahet driedimensionale model isuitgefreesd. Van dit nog enigszinsruwe model is vervolgens metvloeibaar rubber (NOEplast) eencontramal gemaakt, die nognader is bewerkt totdat dit corres-pondeerde met de originele foto.Verder zijn nog aanpassingenverricht om het ontkisten te ver-gemakkelijken. Daarna is dit rub-bermodel volgegoten met gips enontstond het uiteindelijke moe-dermodel. Van dit model weerzijn vele rubber matten vervaar-digd die dienden voor het eigen-lijke productieproces van zowelter plaatse gestort als prefabbeton.LossenEr zijn drie proefwandjes gemaakt,onder meer om te kijken hoe dematten zich zouden houden. Ditheeft met name wijzigingen opge-leverd ten aanzien van de bevesti-ging van de matten in de kist (foto4). Aanvankelijk werden ze oplosse bekistingplaten geschroefd,maar later werden losse panelen inde bekisting gehangen. Dit werdmede bepaald door het verschil inbreedtemaat van de rubbermat(1400 of 1600 mm voor resp.dwars- en langsrichting van hetgebouw) ten opzichte van de multi-plex bekistingsplaat van2500 mm. Sommige mattengingen eenvoudig los, maar hetmerendeel moest eraf worden `ge-stroopt' (foto 5). Dit betekende veelmeer uren dan begroot, omdat diematten zoveel mogelijk opnieuwmoesten worden gebruikt.Normaal gesproken kunnen derge-lijke matten wel honderd keerworden ingezet. Bij dit project isevenwel een gemiddelde van tweegehaald, terwijl het dubbele wasbegroot. Dat kwam onder meerdoordat de matten van de onderstetwee verdiepingen niet meer voorde bovenliggende verdiepingenkonden worden gebruikt. Maar ookwaren de verschillende breedtema-ten van het patroon een belangrijke3 |Bekisting van de langs-wand (links) + wand metoplegneus voor kanaal-plaatvloerC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2004 8 31oorzaak hiervoor. De vele sparin-gen reduceerden de gemiddeldeinzet nog verder.Om de matten zo rendabel moge-lijk in te zetten zijn door de werk-voorbereiding in de uitvoerings-voorbereidingsfase alle verschil-lende afmetingen aan reli?fmattengenummerd en is per mat eenrouting gemaakt waarin was aange-geven op welke posities de mattenmoesten worden toegepast enwelke bewerking eventueel gedaanmoest worden. Deze bewerkingenwerden uitgevoerd in een loods,tussen de verschillende momentenvan inzet en volgens de tekeningenvan de werkvoorbereiding.Z w a r t b e t o n ?De architect had bij eerdere pro-jecten in Rotterdam en Amster-dam al enige ervaring opgedaanmet gevels van zwart gepigmen-teerde prefab-betonelementen. Derespectieve betonfabrieken bij deverschillende projecten was hettoen niet gelukt gedurende hetgehele productieproces de zwartekleur binnen een bepaalde band-breedte te houden. Gezien de gro-te schaal waarop bij de Universi-teitsbibliotheek zowel prefab alster plaatse gestort beton zou moe-ten worden toegepast, en de grotetijdsspanne waarbinnen dit moestgebeuren, voorzag men grote pro-blemen met de uniforme kleur-stelling. Besloten werd daarom dezwarte kleur naderhand aan tebrengen op grijs beton (foto 6).Proeven met Keimverf leverdenniet het gewenste, door-en-doorzwarte resultaat; de door de aanne-mer voorgestelde Wijzonolverfvoldeed wel. Er zijn nog proevengedaan met mat en hoogglans -wat later in de bouw nog is her-haald - om te zien wat dit metlichteffecten doet. Ook zijn enkeleontkistingsoli?n uitgeprobeerd incombinatie met de reli?fmattenom de hechting te kunnen bepa-len. De olie werd daarbij met lauwwater van de betonwand afgespo-ten, om daarna de verf te kunnenaanbrengen (foto 7). De verf is ver-volgens met roller, kwast en spuitaangebracht; bij de reli?fstructuurgrotendeels gespoten.De verf is bij het binnenwerk tweekeer en bij het buitenwerk driekeer opgebracht (foto 8).ReparatiesIn eerste instantie werd ge?ist dater zo min mogelijk zou wordengerepareerd, uitgaande van in hetwerk gestort schoon beton dat ooknog eens niet door-en-door wasgekleurd. Tijdens elke vergaderingwerden alle aannemers en onder-aannemers met nadruk eropgewezen dat men niets tegen hetbeton mocht aanzetten. Want30 000 m2wand, met trappenhui-zen en liftschachten, w?s gewoonniet te beschermen.Schade, zoals grindnesten, wasdesalniettemin onvermijdbaar. Bijde proefstukken zijn verschillendesoorten reparatiemortel uitgepro-beerd. Verschillende reparatieme-thoden zijn toegepast; van eenvou-dig eroverheen smeren tot weg-hakken en opnieuw uitvullen.Daarnaast waren er nog de repara-ties van de conus- en centerpenga-ten en gewone beschadigingen.Lang is gediscussieerd over de toete passen reparatiemortel in hetkader van hechting van de verf,maar ook het zicht door de verfheen. Normaal hoef je bij betonre-paraties alleen te letten op destructuur en in iets mindere mateop de kleur. Op het moment datechter alles (zwart) wordt geschil-5 |Rubbermatten zijn vanhet beton afgestroopt4 |Rubbermatten zijn aanbekisting bevestigd;wapening wordt gesteldC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2004 832derd, worden ook de verschillen inaanzuiging en structuur van de re-paratie zichtbaar.P r e f a b b e t o nOnder de kanaalplaatvloeren wasoorspronkelijk ook een reli?f voor-zien. Sleufjes in de kanalen aan deonderzijde dienden om naderhandgeluiddempend materiaal in testoppen. Gezocht werd naar eenleverancier die dergelijke kanaal-platen kon en durfde leveren. Naeen proef in de fabriek van hetBelgische Ergon werden de risico'sechter duidelijk: de productiesnel-heid van de kanaalplaten leverdedoor het aan te brengen reli?f enhet slijpen van de sleufjes groteproblemen op in relatie tot deplanning, en de kans op beschadi-ging - uit de kist vanaf de vracht-wagen in de bouw ? was re?el.Tevens was er discussie rondomde brandwerendheid: door desleufjes was er namelijk een gerin-gere dekking op de wapening.Uiteindelijk werd besloten stan-daard kanaalplaten toe te passen.Dit betekende wel dat andere voor-zieningen noodzakelijk waren omtot de vereiste geluiddemping tekomen.GevelOok in de gevel kwamen verschil-lende afmetingen voor: tweebreedtematen (langs- en kopge-vel), verschillende hoekelementen,drie verdiepingshoogtes. Toch wasde productie relatief eenvoudig. Inde kist werd een rubber mat ge-legd waarop de wapening werdgesteld en het beton gestort. Naverharding werd het betonelementuit het model getrokken; een be-langrijk verschil in moeilijkheids-graad met het ter plaatse gestortebeton.De leverancier kreeg dezelfdestandaard rubbermatten toegele-verd. Voor de circa 190 elementenwaren tien matten beschikbaar.DeurenDe prefab deuren - ook met reli?f -zijn, vanwege de geringe dikte,vervaardigd van glasvezelbeton.Het betonnen paneel is metbouten op een stalen deur beves-tigd.DakrandbalkenLangs nagenoeg de gehele randvan het dak zijn prefab balken toe-gepast. Ook deze balken moestenvolgens de eisen van de architectin plaatnadenpatroon worden uit-gevoerd. Om dit voor elkaar tekrijgen, heeft de prefab leverancierin samenwerking met de aanne-mer een speciale mal laten ontwik-kelen. Hierin is de beplating vol-gens hetzelfde patroon als de inhet werk gestorte onderdelen aan-gebracht. Door telkens de kop-6 |Ontkiste wilgenstruc-tuur; voeglatjes moetennog worden verwijderd7 |Schoon, glad betonC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2004 8 33schotten in de mal te verplaatsen,werd ervoor gezorgd dat het plaat-nadenpatroon op de prefab balkenzou stroken met het patroon in hetwerk. Hierdoor zijn echter welmeer merken balk ontstaan.L e e r m o m e n tEen volgend vergelijkbaar projectloopt inmiddels alweer: Beeld enGeluid te Hilversum. Vanuit hetbedrijfsbureau en de werkvoorbe-reiding worden mensen ingezetdie het project in Utrecht vannabij hebben ervaren. De uitwer-king en de ondersteuning van debekisting wordt nu anders enbeter opgepakt. Voor een deel isdit ook al meegenomen in deprijsvorming.Gebouwen van het kaliber Univer-siteitsbibliotheek neerzettenzonder budgetoverschrijding isalleen mogelijk indien het geheleproces vanaf de ontwerpfasescherp wordt bewaakt. Bestekstek-sten als: `Nader uit te werken doorde architect met de aannemer inde uitvoeringsfase', zijn moeilijkvooraf te begroten. Bouwen onderarchitectuur betekent ook dat jetijdens de uitvoering nog volopdiscussies kunt krijgen. In debezuinigingsronde van de Univer-siteitsbibliotheek is daarom eenaantal van deze bestekstekstenaangepast.Met een onderhoudsbudget is in deontwerpfase geen rekening gehou-den. Uitgangspunt is dat elk ge-bouw onderhoud behoeft en de ver-wachting is dan ook dat de buiten-gevel regelmatig opnieuw van eenzwarte verflaag zal moeten wordenvoorzien. De eerste reinigingsbeurtvan het interieur is inmiddelsgepland; dan wordt het stof verwij-derd dat zich gedurende de bouwin alle hoekjes heeft afgezet. Of ookdit met enige regelmaat zal wordenherhaald, is nog onbekend. Henk WapperomProjectgegevens:hoofdaannemer:Heijmans-IBC Bouw b.v., BestdirectievoeringWilimas Bouwadviseurs, Zeistleverancier bekisting:Doka Nederland b.v., Ossleverancier ondersteuning:Matemco, Edeleverancier betonspecie:Basal, Utrechtleverancier kanaalplaatvloer:Ergon, Lierleverancier prefab gevelelemen-ten:Clement Beton, Weertleverancier prefab deuren:Prepoton Panelcraft, Kesterenleverancier prefab dakrandbal-ken:Schokbeton, Zwijdrechtleverancier rubber mattenNOE Bekistingstechniek, Arkelleverancier glasgevel:Permasteelisa Central Europe b.v.,Heerlen8 |Detailopname van zwartgeschilderd betonfoto: Marcel van Kerckhoven9 |Strak glad en zwartgeschilderd betonfoto: Jan Bitter