Koninklijk betonOntwerp en vervaardiging van exclusievebetonelementenIn het vorige nummer van Cement is eenbeeldreportage opgenomen over de recon-structie van de formele tuin van Rijksmu-seum Paleis Het Loo te Apeldoorn. Aanlei-ding daarvoor was de bijzondere wijze waar-op daarbij beton is toegepast voor de ver-vanging van originele natuursteen ornamen-ten. In deze bijdrage wordt nader ingegaanop de vervaardiging van de geprefabriceerdebetonelementen.Imitatie natuursteenHet gebruik van kunststeen als imitatie na-tuursteen bij restauraties en renovaties is inNederland met name bekend geworden doorde renovatie van het Kurhaus te Schevenin-gen in 1977-1979 (zie Cement 1979 nr.3). Dekeuze voor beton heeft een duidelijke reden:het is goedkoper.Een goede imitatie maken blijkt echter nogniet zo eenvoudig. Dank zij de ontwikkelingvan flexibele materialen voor de bekisting ishet maken van de vaak ingewikkelde vormenvan ornamenten thans geen probleem meer.Moeilijker lijkt het de typische kleur en op-pervlaktestructuur van natuursteen natuur-getrouw weer te geven.Hoewel de uitvoering van de kunststeen voorhet Kurhaus technisch prima is verlopen, zalmenig bezoeker het er mee eens zijn dat dekolommen, pilasters en kroonlijsten te geelen te glad zijn en daardoor wat te sterk ge-prononceerd overkomen. Het gebruik vankleurstoffen is daar natuurlijk niet vreemdaan.Nu zal het resultaat ook sterk afhangen vande eisen die de opdrachtgever stelt. Bij dereconstructie van de paleistuin in Apeldoornwaren deze extreem hoog. Zoals de hele res-tauratie van het paleis is gekenmerkt dooruiterste nauwgezetheid bij het herstellen vande originele situatie, zo geldt dit ook voor deformele tuin. De verantwoordelijke architect,ir. J .B. baron van Asbeck, heeft zich strikt ge-houden aan het herstel van de oorspronkelij-ke 17e-eeuwse vormgeving. Speciaal voorde reconstructie van de tuin heeft hij een te-kenaar in dienst genomen, K.J. van Nieuker-ken, die de vele bassins, watergoten, casca-des en colonnades aan de hand van gravu-res, beschrijvingen en opgravingen heeft ge-reconstrueerd. Vrijwel alle details zijn op wa-re grootte uitgetekend.Voor het verkrijgen van het karakter van deoorspronkelijke afwerking van de Benthei-mer zandsteen zouden alle in het zicht ko-mende oppervlakken gefrijnd moeten wor-den met twintig slagen per cm.Het werk is uitgevoerd in twee fasen. In beidegevallen kreeg de firma Natuurbeton uitWeert daarvoor de opdracht. Eerst het 'rech-te' werk, zoals de watergoten of kanalen,bassinranden en afdekbanden, later hetmoeilijker werk zoals de cascades en colon-nades.NatuurbetonDe firma Natuurbeton is in 1963 door KarelKurstjens, als dochteronderneming van IJ-zergieterij De Globe, deeluitmakend van de7Schets van een cascade metNarcissusbeeld, gemaakt aan de hand vangravures en beschrijvingen uit de 17e eeuwCement XXXVI (1984) nr. 11 7062a-bGipsmodel, met detail van een sierrandfoto's: Cement/Bob de RuiterHoogovens Groep. Het bedrijf hield zichvoornamelijk bezig met de montage van gie-tijzeren deksels op betonnen rioleringsput-ten (voor Nering B?gel). Naderhand is hetzich gaan specialiseren in de produktie vanbijzonder elementen, zoals siertegels,bloembakken, trappen e.d.Vervaardiging van imitatie natuursteen ele-menten is begonnen met o.a. ballustradesvoor het Amstelhotel te AmsterdamProduktieVoor de start van de produktie voor Het Loozijn volgens H.Janssen, bedrijfsleider, maarliefst 70 monsters gemaakt, met alle mogelij-ke toeslagmaterialenmengsels en opper-vlaktebewerkingen. Het gekozen beton-mengsel bestaat uit zand en grind met eenoverwegend bruine kleur, uit een groeve inDuitsland, en (Nederlands) portlandcementklasse B. Ook is kleurstof toegevoegd. In ver-band met het frijnen van het oppervlak is uit-sluitend een fijne fractie grind toegepast.De bekisting voor 'rechte' elementen zijn vol-ledig in hout uitgevoerd. Voorde ingewikkel-de vorm van de cascades zijn gipsmodellengemaakt, door de door Van Asbeck aange-wezen beeldhouwer, Wolter Meine Jansen teRavenswaay. Hiervan zijn, voor zover nodig,contramallen vervaardigd in kunstrubber.Het rubber is verkregen uit een vloeibaar 2-componentensysteem van Reckli, bekendals leverancier van flexibele bekistingsmat-ten. De gevormde rubber 'matten' zijn ver-volgens als bekleding in een houten bekis-ting gebruikt.Met het oog op het later aanbrengen van eenverflaag op een aantal onderdelen, is een be-kistingsolie toegepast die zich gemakkelijkmet een waterstraal laat verwijderen.Na het ontkisten van de betonelememtenvolgt het frijnen van het oppervlak, een zeerkritische bewerking. Dit is zuiver handwerk,waarbij moet worden gedacht aan een pro-duktie van circa 1V2 m2per persoon per dag.Aangezien in totaal meer dan 1000 m2in een3Mallenbouwer aan het werk. Op demalbodem zijn al de flexibele rubbermatten bevestigd4Mal in eindstadiumCement XXXVI (1984) nr. 11 7075a-bFrijnen van het betonoppervlakkorte tijd moest worden gefrijnd, is dit werkuitbesteed. Daarbij is erop gelet dat bij elkaaraansluitende elementen steeds bewerktworden door dezelfde man, omdat de frijn-slag per persoon verschillend kan zijn. Defijngevoeligheid daarvan wordt ge?llustreerddoor het feit dat ieder z'n eigen hamer ver-vaardigt, uit beukewortelhout, met een be-paald gewicht, circa 1,9 kg. De hamers wor-den regelmatig opgeschuurd, waarbij ver-mindering van het gewicht wordt gecompen-seerd door het laten vloeien van enig loodonder de kop van de hamer.KwaliteitOp deze wijze zijn bij Natuurbeton meer dan2000 elementen vervaardigd voor Het Loo.Tekenend voor de constante kwaliteit is hetfeit dat slechts ??n element is afgekeurd, bo-vendien nog vanwege beschadiging dooronjuist transport. Het bedrijf heeft z'n mede-werkers weten te motiveren tot voortdurendezorgvuldigheid in alle fasen van de produk-tie.De produktie is overigens wekelijks gecon-troleerd door vertegenwoordigers van Rijks-gebouwendienst en stond onder supervisievan de zeer toegewijde beeldhouwer A. Slin-ger te Den Haag.KostenDe opdracht voor de levering aan Het Loovertegenwoordigt een waarde van ruim 3miljoen. Gezien de grote diversiteit van deelementen is het omslaan van dit bedrag overhet aantal m3beton niet zo zinvol. Afhankelijkvan de moeilijkheidsgraad varieert de m3prijs van 500 tot meer dan 10 000. Kwa-liteit heeft zijn prijs.ToekomstDe perfect herstelde paleistuin ondervindtgrote publieke belangstelling uit binnen- enbuitenland (in de afgelopen maanden al meerdan 350 000 bezoekers). Met name in krin-gen van tuin- en landschapdeskundigenheeft dit project ruime publiciteit gekregen.Verschillende buitenlandse deskundigenwijzen erop dat de herstelde tuin een aan-winst is voor de Europese cultuur-historie.Verschillende instanties hebben hier kennisgenomen van voor hen ongekende mogelijk-heden van beton. Voor Natuurbeton en wel-licht meer bedrijven heeft dit inmiddels ge-leid tot een interessante vraag naar deze Pro-dukten.J.H.K?nne6Kop van tienduizend gulden7Cascade in de paleistuin, gemaakt van'Koninklijk beton'Cement XXXVI (1984) nr. 11 708